1. MORFOLOGIA:
MORFY
Konrad
Juszczyk
-­‐
LINGWISTYKA
2012
MORFOLOGIA:
PROCESY
-­‐
PRODUKTY
sobota, 24 marca 12 1

2. WYRAZ a MORFEM
MORFEM
to
(najmniejsza)
jednostka
języka,
która
posiada
znaczenie
i
występująca
w
wypowiedziach
samodzielnie
(wyraz)
lub
nie.
WYRAZ
to
jednostka
języka,
która
posiada
znaczenie
i
występuje
w
wypowiedziach
samodzielnie
w
mowie:
jako
ciąg
głosek
odzielony
pauzami
w
piśmie:
jako
ciąg
liter
oddzielony
spacjami
WYRAZ
składa
się
z
1
lub
kilku
morfemów
sobota, 24 marca 12 2

3. Klasyfikacja morfemów
nieciągłe
STRUKTURALNA ciągłe
(circumfiksy)
domyśl
się domyśl
się
gramatyczne
leksykalne
FUNKCJONALNA (rdzenne/główne) (afiksalne/
poboczne)
gramatyczne
gramatyczne
leksykalne
leksykalne
FUNKCJONALNA (rdzenne/główne) (rdzenne/główne) słowotwórcze
fleksyjne
swobodne związane
SAMODZIELNOŚĆ swobodne związane swobodne związane
dom domu że domu
DYSTRYBUCYJNA prefiksy
prefiksy posTiksy interfiksy sufiksy sufiksy
fleksyjne słowotwórcze słowotwórcze fleksyjne słowotwórcze
najlepszy wyskok jakiś listonosz pisarza pisarz
sobota, 24 marca 12 3

4. ciągłe i nieciągłe
Morfemy
afiksalne
są
zwykle
ciągłe,
a
jeśli
są
rozdzielane
przez
inne
morfemy
leksykalne
jak
gekauft
lub
rozmyślać
się
lub
domyślać
się
to
nazywany
jest
morfemem
nieciągłym
(circumfiks).
Morfemy
ciągłe
to
nieprzerwane
ciągi
fonemów:
gekauft
lub
rozmyślać
się
lub
domyślać
się
dom-­‐
lub
pis-­‐
lub
krzesł-­‐
lub
-­‐ek
lub
-­‐esz
Morfem
zerowy
nie
jest
reprezentowany
przez
żaden
fonem
-­‐
o
ile
wyróżnienie
go
ma
sens;).
sobota, 24 marca 12 4

5. swobodny i związany
MORFEM
swobodny
występuje
samodzielnie:
chleb,
piec
(jako
czasowinik
lub
rzeczownik)
...
MORFEM
związany
występuje
wraz
z
innymi
morfemami
związanymi
lub
swobodnymi.
chlebek,
piecyk,
pieczesz
Morfem
związany
jest
nazywany
także
pobocznym
lub
afiksem
i
wyróżnia
się
ich
rodzaje
zależnie
od
pozycji
w
wyrazie.
Morfem
swobodny
połączony
ze
związanym
bywa
nazywany
głównym
lub
rdzeniem
(zniekształconym).
sobota, 24 marca 12 5

6. leksykalny i gramatyczny
(słowotwórczy i fleksyjny)
Morfem
leksykalny
(główny
lub
rdzenny)
ma
znaczenie
poza-­‐językowe
(dotyczy
zdarzeń,
zjawisk
i
innych
idei).
pies,
list,
bieg
Morfem
gramatyczny
ma
znaczenie
językowe,
czyli
dotyczy
relacji
pomiędzy
wyrazami
i
może
być
słowotwórczy
lub
fleksyjny.
Morfemy
gramatyczne
poboczne
(związane)
zwane
są
afiksami.
piesek,
listowy,
biegacz
i
pieskiem,
listem,
biegiem
Swobodny
morfem
leksykalny
(główny)
połączony
ze
związanym,
gramatycznym
(pobocznym)
staje
się
także
morfemem
związanym.
Swobodny
morfem
gramatyczny
to
np.
że,
czyli
wyraz
funkcjonalny,
niewystępujący
samodzielnie
jako
osobna
wypowiedź
(zdanie);
Związany
morfem
gramatyczny
to
każda
końcówka
fleksyjna
wyrazu
i
stąd
inna
jego
nazwa
–
morfem
fleksyjny.
sobota, 24 marca 12 6

7. AFIKSY
PRZEDROSTEK
przed
morfemem
głównym
-­‐
wyskok
pisarza
-­‐
PRZYROSTEK
po
morfemie
głównym
jakikolwiek,
jakiś
-­‐
POSTFIKS
po
przyrostku
jaki~
listonosz
-­‐
INTERFIKS
pomiędzy
morfemami
głównymi
Przedrosktki
i
wrostki
są
w
polszczyźnie
zwykle
słowotwórcze,
a
przyrostki
są
fleksyjne
(paradygmat
odmiany)
lub
słowotwórcze.
W
innych
językach
afiksy
mogą
pełnić
także
inne
funkcje.
sobota, 24 marca 12 7

8. AFIKSY w ARABSKIM
napisałem katabtu -a-a-tu qataltu zabiłem
napisałeś katabta -a-a-ta qatalta zabiłeś
napisał kataba -a-a-a qatala zabił
k-t-b q-t-l
W
językach
semickich
(arabski
czy
hebrajski)
występują
morfemy
złożone
z
przerywanego
ciągu
spółgłosek
(rdzenie)
oraz
samogłosek
(afiksy).
Rdzenie
niosą
znaczenia
leksykalne,
a
afiksy
(transfiksy)
gramatyczne.
Oboczności
arfiksów
są
zdeterminowane
sąsiedztwem
innych
głosek.
sobota, 24 marca 12 8

9. ALLOMORFIA
Różne
formy
morfemów
związanych
nazywa
się
allomorfami.
Allomorfy
niosą
podobne
znaczenia
leksykalne
albo
gramatyczne.
Różnice
fonologiczne
są
zdeterminowane
sąsiedztwem
innych
morfemów
(dokładniej
fonemów
występujących
w
tych
morfemach),
które
powodują
wymianę
fonemów
na
inny
fonem.
Wymiany
te
naywane
są
alternacjami
morfonologicznymi
(obocznościami)
i
można
je
opisać
w
ramach
reguł
morfofonologii.
Morfy
danego
morfemu
pozostają
względem
siebie
w
dystrubucji
komplementarnej,
czyli
występują
różnych
otoczeniach
morfonologicznych
(Wróbel
2001:59-­‐60).
Podobnie
w
fonologii:
pozycyjne
warianty
fonemów
nie
występują
w
tym
samym
otoczeniu
fonologicznym
w
danym
języku.
Przykłady
allomorfii:
las:lesie;
wiara:wierze;
światło:świetle;
anioł:aniele;
wiozły:wieźli
sobota, 24 marca 12 9

10. SUPLETYWIZM
francuski avoir mieć eu miał
hiszpański ir iść fue poszedł
niemiecki ist jest are są
angielski go iść went poszedł
polski dobrze lepiej
polski człowiek ludzie
polski rok lata
polski brać wziąłem
Wyrazy
o
zbliżonym
znaczeniu
leksykalnym,
ale
różnym
znaczeniu
gramatycznym
mogą
mieć
zupełnie
odmienną
formę
w
wyniku
historycznych
przemian
językowych
(formy
nakładają
się
na
siebie).
Zjawisko
to
nazywane
jest
supletywizmem
językowym
lub
suplecją
i
dotyczy
zwykle
częstych
i
krótkich
wyrazów.
sobota, 24 marca 12 10