1. AS IDADES DA HISTORIA
A PREHISTORIA : O PALEOLÍTICO
Carmen Sánchez Rivas
Sergio Trigo Rodríguez

2. Páxina1
AS IDADES DA HISTORIA
Os historiadores estableceron unha división do tempo para poder estudar
mellor a evolución do ser humano desde a súa aparición ata a actualidade. A primeira
gran división é entre a Prehistoria e a Historia. A Prehistoria abarca o período da
evolución humana en que non existía a escritura. A partir da invención da escritura
comeza a Historia.
A prehistoria é a etapa máis longa, e divídese en tres etapas: Paleolítico,
Neolítico e Idade dos Metais. A Historia divídese en 4 etapas: Idade Antiga, Idade
Media, Idade Moderna e Idade Contemporánea. Esta división histórica é unha das
moitas que se poden inventar.
ASidadeSDAHISTORIA
PREHISTORIA Iniciase coa aparición dos homínidos ata o inicio
da escritura
Divídese en :
- Idade de Pedra: Paleolítico e Neolítico.
- Idade dos Metais: Bronce, Cobre e Ferro.
IDADE ANTIGA Comeza coa aparición da escritura ata a caída do
Imperio Romano
Aparecen as grandes civilizacións: Exipto, Grecia,
Roma, Fenicia e Mesopotamia.
Realízanse as invasións bárbaras.
IDADE MEDIA Comeza coa caída do Imperio Romano ata o
Descubrimento de América.
Crease o Imperio Carolinxio
Establecese o feudalismo
Aparece o arte gótico
Realízanse as Cruzadas
IDADE MODERNA Iniciase co descubrimento de América ata a
Revolución Francesa.
Realizase o proceso de descubrimento e
colonización de América.
Realízanse teorías e descubrimentos científicos.
Desenvolvese o arte.
Aparecen relixións protestantes.

3. Páxina2
IDADE CONTEMPORÁNEA Iniciase coa Revolución Francesa ata a
actualidade.
Prodúcese a Revolución Francesa.
Elimínase o absolutismo dos reis.
Establécese o capitalismo.
Prodúcese a Revolución Industrial.
Dáse a Primeira e a Segunda Guerra Mundial
Prodúcese o Holocausto Nazi
….
A PREHISTORIA
A Prehistoria é o período anterior á chegada da escritura, feito que é tomado
polos historiadores para determinar o comezo da Historia.
É unha etapa sumamente extensa considerando que os primeiros homínidos
fixeron a súa aparición na superficie terrestre fai arredor de 3000000 de anos e a
Historia comeza a contarse, aproximadamente, 4000 anos antes de Cristo.
A Prehistoria divídese en 3 etapas:
A PREHISTORIA
O PALEOLÍTICO O NEOLÍTICO A IDADE DOS METAIS
Comeza fai 3000000 de anos
coa aparición do home e
remata 10000 anos a.C. coa
aparición da gandaría e da
agricultura.
Comeza fai 10000 anos a. C.
coa aparición da agricultura e
a gandaría e remata 6000
anos a. C. co uso dos metais.
Comeza fai 6000 anos co uso
dos metais e remata 3000
anos a.C. coa invención da
escritura.
Eran nómades. Era habitual
que formaran pequenos
grupos e habitaran en covas.
Pinturas. Decoraban as covas
con pinturas rupestres.
Eran sedentarios.Formaron
os primeiros poboados.
Dedicábanse á agricultura e á
gandería.
Fabricaban pezas de
cerámica. Vasillas de barro
Utilizaron os metais.Primeiro
o cobre, logo o mesturaron
co estaño e obtiveron bronce
e, por último, o ferro.
Iniciaron o comercio. Os
poboados comezaron a

4. Páxina3
Elaboraban ferramentas. Ao
golpear pedra contra pedra
conseguiron armas que lles
serviron para cazar, cortar
carne e peles para vestirse.
O lume. O usaron para
cociñar e escorrentar aos
animais.
para cociñar e gardar
alimentos.
Construíron monumentos:
dolmens e menhires. Eran
monumentos funerarios.Os
dolmens eran pedras
verticais cunha horizontal
enriba. Os menhires unha
pedra vertical cravada no
chán.
intercambiar os produtos que
tiñan por outros. A este tipo
de comercio chamase troco.
Na idade dos metais termina
a Prehistoria coa aparición
dos primeiros documentos
escritos.
O PALEOLÍTICO
O primeiro período no que se divide a Prehistoria, é chamado Paleolítico,
palabra que etimoloxicamente provén do grego: “palaiós”=antiga e “lithos”= pedra,ou
sexa, “pedra antiga”.
Nesta etapa, carécese de documentación escrita, e o seu estudio basease en
descubrimentos arqueolóxicos e en estudios de fósiles que realizan os paleontólogos.
A xeoloxía aporta tamén datos sobre o medio ambiente que rodeaba a estes
primeiros homes, por exemplo, sobre os cambios climáticos. Así sabemos que o
paleolítico foi un período de cambios climáticos continuos, no que se foron alternando
os períodos de glaciación (que eran épocas de clima polar) e os períodos interglaciares
(nos que o clima era temperado e chuvioso). Europa, agás as ribeiras do Mediterráneo,
estivo totalmente conxelada.
O paleolítico subdivídese en 3 etapas:
Paleolítico inferior que abrangue dende
3000000 ata 150000 anos a.C. Durante esta
etapa predominou o uso de machadas de
man talladas rusticamente e lascas de
pedernal. Non coñecían aínda a utilización do
lume, de maneira que a carne dos animais
que cazaban consumíase crúa.
Paleolítico medio que se estende dende
150000 anos ata 90000 anos a. C. Nesta etapa
observase un avance na elaboración das
machadas. Neste período o home aprendeu a
utilizar o lume, este elemento brindoulle a

5. Páxina4
oportunidade de cociñar os seus alimentos e concedeulle a posibilidade de
temperar o seu hábitat. O home de Neanderthal, do paleolítico medio, tamén
fabricou puntas de lanza, coitelos e raspadeiras para madeira e peles.
E Paleolítico superior que abrangue dende
90000 ata 35000 anos a.C. As pezas
descubertas indican que o home xa tallaba
follas e puntas de pedernal e afiaba coitelos e
instrumentos de óso e hasta. Neste período
inventáronse a agulla con ollo e o arpón, e
apareceron as primeiras manifestacións
artísticas: figuras en marfil, óso, hasta e pedra; e pinturas rupestres.
No Paleolítico o uso de utensilios e armas, desenvolveuse por etapas. Os
primeiros seres humanos, seleccionaban os obxectos da natureza que lles servían para
os seus propósitos, logo os adaptaban as súas necesidades. Por exemplo, colleron a
pedra e fabricáronlle un borde cortante. Máis tarde, inventaron obxectos diferentes
aos que lle brindaba a natureza, como os arcos e as frechas.
O home comezou a tallar as pedras,
traballando rudimentariamente os seixos,
ata alcanzar maior precisión. Para fabricar
as ferramentas, usaban pedras, madeiras,
hastas, dentes e cairos de animais.
O traballo nas pedras consistía
primeiro en rompelas, con golpes que
realizaban unhas contra outras ou por
diferenza de temperatura. Neste último
caso, primeiro as quentaban ao lume e logo botábanlles auga fría. Foi precisamente o
descubrimento do lume, que primeiro xurdiu pola observación da súa produción
natural, a través dos raios que provocaban incendios, ao caer sobre as ramas das
árbores e logo produto da súa propia creación ao fregar pedras ou madeiras entre si, o
que lles permitiu un novo medio de defensa, un modo de endurecer as puntas das súas
lanzas e de consumir os alimentos previa cocción.
Coas pedras fixeron machadas de man e
con mango, que suxeitaban cos intestinos e
tendóns dos animais, puntas de lanza e de frecha,
raspadeiras para curtir as peles, lámpadas onde

6. Páxina5
queimaban graxa de animais e punzóns para perforar as peles.
Practicaban a pesca con redes, construídas coas varas das plantas e cos ósos
dos animais fabricaron arpóns e agullas, lanzas e frechas.
Vivían agrupados en bandas, de unha ou máis familias, de maneira nómade, ou
sexa sen situación fixa, refuxiándose das inclemencias do tempo, ou durante a noite,
nas árbores ou en covas rochosas, coa división do traballo en razón de sexo. Os homes,
dedicáronse á caza e á pesca, e as
mulleres, á recolección de sementes,
follas, fungos, froitos, mel e moluscos.
Como era imposible conservar a
carne dos animais que atrapaban,
debían facelo de forma case diaria, para
o que seguían as pegadas dos animais
que perseguían durante millares de
quilómetros.
Cando a Terra sufriu o período de
glaciacións, o intenso frío obrigou a estes
homes a instalarse en cavernas, construídas en
grutas, ou con madeira, ou armaron tendas con
peles que sostiñan con ósos e cairos de mamut.
A partir do ano 35000 a.C. organizáronse
en clans que agrupaban aos que posuían un
antepasado común ao que adoraban. Ese
símbolo obxecto de devoción podería ser unha planta, un animal, unha persoa ou
incluso un mineral, e é coñecido co nome de tótem.
O culto aos mortos aparece co home de Neanderthal. Por temor a que os seus
cadáveres, volveran a vida como espíritos malignos, os enterraban atados, e, pola
posibilidade dunha vida posterior, colocaban xunto as súas tumbas, comida, armas,
adornos e utensilios.
A manifestación artística do
Paleolítico, está constituída polas pinturas
rupestres, ás que atribuían un sentido
máxico, a cargo dos feiticeiros ou chamáns.
Ao pintar nas súas cavernas, sobre pedra,
aos animais que cazaban, pensaban que
lograrían capturar maior números de
presas, ás que gravaban usando o po de

7. Páxina6
carbón das fogueiras e tinturas vexetais mesturadas con graxas. O instrumento usado
para pintar eran as súas propias mans ou pinceis que facían con pelos de animais.
No Paleolítico Superior, aparecen esculturas, sobre todo de figuras femininas,
talladas en pedra, marfil e óso, pénsase que relacionados co culto á fertilidade, xa que
están máis destacadas as partes do corpo relacionadas coa maternidade.
A evolución na forma de vida que introducían os novos descubrimentos, ía
producindo unha evolución física que se poñía de manifesto principalmente na
capacidade do cranio, o que, a súa vez, repercutiu na posibilidade de seguir avanzando
nos descubrimentos.

8. Páxina7
Cando o primeiro homínido comeza a fabricar instrumentos para poder cazar
deixamos de chamarlle Australopithecus e chamámoslle homo habilis (home hábil). A
súa habilidade consistía en saber traballar a pedra, aínda que de maneira moi
primitiva.
Do homo habilis pasouse ao homo ergaster (home traballador) que foi o
primeiro homínido que saíu de África e que tivo que adaptarse a Asia e Europa; do
homo ergaster ao homo erectus (home que camiña de pé) que pronunciou as
primeiras palabras, soubo conservar o lume e perfeccionou os utensilios de caza e ao
homo antecessor (home que antecede aos demais) primeira especie atopada en
Atapuerca (España) ; do homo erectus e do homo antecessor ao home de
Neanderthal (ou homo sapiens Neanderthalensis) a quen atribuímos a fabricación do
lume; do home de Neanderthal ao homo sapiens sapiens que é o home actual e que
apareceu no Paleolítico Superior.
Co descubrimento da agricultura, apareceu o período Neolítico.
O PALEOLÍTICO EN ESPAÑA
 Na Península Ibérica, o Paleolítico Inferior, comezou fai pouco máis de 1000000 anos e
considerase que rematou fai uns 100000 anos. Inaugurase coa chegada ao noso
territorio dos primeiros individuos do xénero humano que fabricaban ferramentas de
pedra tallada. Pertencían á especie homo antecessor e a súa presenza está
constatada no xacemento de
Atapuerca, en Burgos.
Considérase que chegaron á
Península procedentes de
Europa, así que podemos
consideralos os primeiros
inmigrantes da nosa historia.
Estes primeiros antepasados nosos vivían en
grupos pequenos, a súa economía era depredadora, é
dicir, alimentábanse da caza e a da recolección. As súas

9. Páxina8
ferramentas de pedra eran moi sinxelas: seixos aos que sacaban algo de fío cuns
golpes rudos e pedras talladas polas dúas caras (bifaces)
 O Paleolítico Medio transcorre desde 100000 anos ata fai uns 35000 anos. Neste
período en Europa e en España domina unha especie humana nova, o homo sapiens
neanderthalensis que se considera unha evolución do homo antecessor de Atapuerca.
Esta especie esténdese xa por toda a Península.
Destacan novamente os restos atopados en
Atapuerca (Burgos) e sobre todo na cova do Sidrón
(Asturias). Nos territorios do actual Aragón sábese
que comeza a poboarse neste período.
O home de Neanderthal foi dos primeiros en
enterrar aos seus mortos nunha determinada
posición (fetal) e cun certo coidado nos
enterramentos. Por exemplo, os restos aparecen con
terra ocre. Iso fainos pensar que quizais tiveran algún
tipo de crenza no máis alá ou mundo dos mortos.
Pola súa capacidade para fabricar ferramentas bastante elaboradas e para
cazar de forma organizada, considerase que deberon ter unha linguaxe máis ou menos
estruturada. Por todo iso, durante un tempo deuse o termo sapiens (que pensa) a esta
especie tan próxima xa á nosa.
 O Paleolítico Superior é a etapa máis próxima aos nosos días. Iniciase fai uns 35000
anos e dura ata fai uns 10000 anos. Nesta etapa producirase a extinción dos
neanderthales que non puideron adaptarse a un cambio climático que acabou coas
especies das que se alimentaban. Posiblemente chegaron a coincidir por algún tempo
cunha nova especie humana que chegou á Península Ibérica, o homo sapiens sapiens,
que acabará sendo o único representante do xénero humano sobre a face da terra.
As ferramentas que usaban os primeiros membros da nosa especie son máis
elaboradas, complexas e variadas que as fabricadas anteriormente. Xunto coa pedra
utilizaron outros materiais como ósos de animais e hastas, que decoran. Aparecen as
armas para lanzar, arpóns e propulsores, o que nos fai pensar que empregaban
tácticas de caza máis avanzadas.
Nos enterramentos aparecen os seus esqueletos xunto a ferramentas e
utensilios que utilizaban na súa vida cotiá. A isto os expertos o chaman enxovais
funerarios. Ademais comezaron a practicar ritos e cerimonias relixiosas, pois nas
covas nas que vivían realizaron as primeiras manifestacións artísticas da Humanidade.
Como mostra, podemos citar a cova de Altamira.
A COVA DE ALTAMIRA

10. Páxina9
Cando pensamos na Prehistoria non podemos evitar que nos veñan á mente as imaxes
de animais pintados nas paredes dunha caverna, de feito, a maior parte das veces son as
representacións da mundialmente famosa “Cova de Altamira” as que encarnan ese modelo. A
razón é moi lóxica, dos escasos restos que nos chegan daquela época remota, os da cova
cántabra é un dos exemplos máis ilustrativos do que debeu ser a maneira de vivir e pensar dos
nosos antepasados.
Altamira atópase no municipio de
Santillana del Mar, a uns 30 km. ao oeste
de Santander, e o seu descubrimento foi
feito por casualidade en 1868 por Modesto
Cubillas, namentres cazaba co seu can. Este
parceiro comunicoulle o achado a D.
Marcelino Sanz de Santuola, para quen
traballaba, quen pouco despois publicaría
un artigo titulado Breves apuntes sobre
algúns obxectos prehistóricos da provincia
de Santander onde defendía que se trataba
de escenas prehistóricas.
A polémica que orixinou este estudo chegou ao límite de ser acusado por outros
investigadores de ter falsificado as pinturas. Parecíalles pouco probable que as cores se tiveran
conservado con tanta nitidez, por non mencionar que se consideraba imposible que o home
primitivo fora quen de levar a cabo un traballo tan excepcional.
De maneira que Santuola e os
colegas que apoiaron a súa tese foron
obxecto de un desapiadado ataque por
parte de científicos franceses e españois.
Pero co paso do tempo outras covas
similares foron descubertas no sur de
Francia, covas cuxas pinturas empezarían a
poñer en tea de xuízo o suposto fraude de
Santuola. As pinturas de Altamira non
serían finalmente aceptadas como antigas
ata principios da centuria seguinte e o recoñecemento so lle chegaría a Marcelino despois da
súa morte.
Grazas a modernos métodos como o do carbono 14, os investigadores dataron a
antigüidade das imaxes de Altamira nuns 12000 ou 15000 anos. Por aquel entón, artistas
anónimos deberon decorar o interior da gruta por motivos que aínda hoxe son un misterio.
Máis tarde un desprendemento de rochas sepultou a entrada da cova, que quedou illada e
esquecida durante miles de anos.
A cova de Altamira mide uns 270 metros de lonxitude e atópase dividida en tres zonas,
un vestíbulo cerca da saída, unha gran sala decorada (de 18 m. de largo) onde se atoparon as
pinturas máis espectaculares, e outras pequenas ramificacións.

11. Páxina10
As imaxes atópanse gravadas o
debuxadas nas paredes e teito con
pigmentos minerais ocres, marróns,
amarelentos ou negros, mesturados con
aglutinantes como a graxa animal.
Aplicáronse cos dedos, cun algún utensilio
a modo de pincel e en ocasións soprando
a pintura a modo de aerógrafo. Tamén se
usou o carbón vexetal para perfilar os
bordes. O primeiro que chama a atención
é o realismo das imaxes, as máis fermosas
realizadas na cúpula da galería central. O bisonte é o animal que máis veces aparece
representado, aínda que tamén hai cabalos, cervos, xabarís, mamuts, renos (animais propios
de climas moi fríos que na actualidade están extinguidos en Europa), figuras antropomorfas e
diversos símbolos. Aparecen representados de maneira independente, non formando escenas
e en ocasións aproveitando os avultamentos da rocha para dar volume ás formas. Tal é o caso
do bisonte encollido, unha das imaxes máis coñecidas, que foi concibido nesa postura para
coincidir cun resalte rochoso e que destaca pola súa enorme verosimilitude.
Os elementos representados pertencen a diversas épocas. Crese que as pinturas máis
antigas son as vermellas, sobre as que se engadiran outras negras. Máis tarde pintaríanse as
polícromas rodeadas novamente de imaxes negras.
Pero quizais o máis sorprendente das
pinturas sexa a súa expresividade, conseguida
non tanto por unha imitación exacta do modelo
como por unha extraordinaria habilidade para
utilizar as manchas de cor e as liñas, conseguindo
dotar ás figuras dunha forza e un naturalismo
que aínda hoxe nos resultan difíciles de mellorar.
Os artistas que as levaron a cabo souberon facer
uso dos xogos de sombras e da perspectiva, como se pode comprobar na imaxe da cerva,
modelada cun maxistral cromatismo. Outras das representacións máis emblemáticas é a do
cabalo, como o resto dos animais, debuxado cun gran detallismo anatómico.
Tamén se atoparon signos de
diferentes formas xeométricas (rectángulos,
conos,..) moi abundantes nas galerías centrais
e na parte da cova coñecida como “Cola de
Cabalo”, onde tamén hai animais pintados ou
gravados en cor negra.
Sobre o significado destas escenas ou
as posibles intencións dos homes que as
concibiron existen moitas interpretacións:
Puidera tratarse dun santuario relixioso; da

12. Páxina11
representación dunha batalla simbólica entre dous clans, encarnados pola cerva e o bisonte;
de ritos de fertilidade; de cerimonias para propiciar a caza; incluso manexouse a hipótese de
“arte polo arte” que avogaría por unha utilidade estética.
Pero sexa cal fora o propósito dos nosos antepasados ao decorar así o interior da Cova
de Altamira, o que é seguro é que non contaban con suscitar unha admiración semellante á
que nós sentimos hoxe en día ao contemplar esas figuras magníficas.
Na actualidade o acceso as covas de Altamira foi limitado para evitar que a presenza
dos visitantes no interior afecte á conservación das pinturas. Pero para poder facernos unha
idea da orixinal pódese visitar unha réplica exacta que se construíu no exterior.
Outras covas coñecidas son a Cova do Candamo , a de Tito Bustillo , a de Ekain ,… ata
completar un total de 17 covas distribuídas entre Asturias, Cantabria e o País Vasco que
pertencen o arte rupestre paleolítico.
O PALEOLÍTICO EN GALICIA
Os xacementos descubertos recentemente en Arbo (Pontevedra), que teñen uns
250000 anos de antigüidade, ofrecen novas aportas á longa lista de achados paleolíticos cos
que conta a nosa comunidade.
O atopado nos últimos anos podería
indicar que a partir da depresión de Lemos
houbo dous regueiros de asentamentos
paleolíticos: un cara o norte, flanqueando Os
Ancares e O Xistral, e outro a través da
conca do Sil e a ribeira do Baixo Miño.
O prehistoriador e director do
Museo de Prehistoria e Arqueoloxía de
Vilalba, Eduardo Ramil, opina que as
sucesivas ondadas de homínidos que atravesaron Europa procedentes de África o fixeron de
este a oeste, utilizando vías naturais como canles fluviais e vales, así como sendas abertas
polas manadas de animais aos que seguían para alimentarse.

13. Páxina12
“Isto non quere dicir que os primeiros homínidos entrasen unicamente pola conca do
Sil en Galicia, pero é lóxico pensar que era un paso máis accesible que atravesar Os Ancares a
pé. Hai que pensar que as manadas que perseguían naquela época eran de elefantes,
rinocerontes, uros e veados, que coas sucesivas glaciacións e cambios climáticos foron
desaparecendo de Europa”, apunta.
As primeiras probas da presenza humana en Galiza remóntase a hai uns 300000 anos,
no Paleolítico Inferior. Apareceron restos destes poboadores por todo o litoral, desde Ribadeo
ata A Guarda. Estes restos son instrumentos líticos, utensilios como bifaces, fendedores,
triedros,… feitos sobre unha base de cuarzo ou cuarcita.
Para tallar percutíase directamente cun
percusor duro sobre outro canto e das lascas que
se desprendían obtíñase unha aresta cortantes.
Deste período son os asentamentos da Piteira
(Toén), A Chaira (San Cibrao de Las), Pazos (San
Cibrao das Viñas), Chan de Cereixo ( A Portavedra,
Gondomar), Arbo e as Gándaras de Budiño
(Porriño) e Camposancos ( A Guarda).
Vivían en hordas, é dicir, grupos de cazadores-recolectores que practicaban o
nomadismo. Alimentábanse dos froitos que recollían e da caza (bóvidos, cápridos, équidos e
cérvidos). Tamén botaban man da pesca e da recollida do marisco, cando vivían en zonas nas
que podían facelo.
O Paleolítico Medio o caracteriza o home de neanderthal, do que se documenta a súa
presenza no noroeste peninsular grazas ó achado de restos na Cova Eirós, en Triacastela, con
materia orgánica e ferramentas do Paleolítico medio. A este período corresponden parte dos
asentamentos das Gándaras de Budiño e do Campo da Mama (A Veiga).
Temos máis datos do Paleolítico Superior (30000 e 8000 a.C.). Nesta época atopamos
instrumentos tanto de pedra como de óso, realizándose neste material puñais, arpóns,
agullas,… Contamos en Galicia con abundantes abrigos baixo rocha, nos que atopamos
obxectos feitos a base de sílex, cristal de rocha, cuarzos e cuarcitas. As ferramentas máis
características son os burís, as tesoiras de dorso rebaixado e as raspadeiras.
Os asentamentos máis importantes
deste período son os de Pena Grande
(Vilalba), Prado do Inferno I (Muras), Pena
Grande (Férvedes, Lousada, Xermade) e as
covas de Valdevara (Becerreá). Deste
período son os restos humanos máis antigos
que se conservan dos achados en Galicia (no
Courel), así como os primeiros ósos de uro (o
antigo boi salvaxe europeo, antecesor da
vaca doméstica) que se descobren en Galiza.

14. Páxina13
A datación por carbono 14 estimou para os seres humanos una antigüidade entre 10000 e
8000 anos, e para os uros cifrouse nuns 8000 anos.
Na Cova Eirós (Triacastela, Lugo)
tamén se descubriron as probas máis
antigas de arte en Galicia. As
representacións atópanse na gran sala
da cova: pinturas en cor negra e
gravados. Os autores usaron carbón
vexetal como pigmento, representando
contornos de animais incompletos, liñas
de puntos ou marcas e máis numerosos
os gravados.
Parece que as pinturas e gravados corresponden a varios períodos do Paleolítico
Superior cunha antigüidade en torno a 30000 anos. Podía tratarse da única mostra de arte
paleolítico en Galicia, e é posible que na cova viviran tanto neanderthales como homo
sapiens.
Carmen Sánchez Rivas
Sergio Trigo Rodríguez