1. Jola Pisarek, Piotr Bujas
nawiedzane
dziedzictwo
fot. l. dittebrand (flickr: dinglukai)

2. Kadr z filmu Dziedzictwo, reż. Leste Chen, 2005
Na stronie obok: kurort San Zhi na plaży Baishawan
pod Taipei. Nigdy nie ukończone osiedle rekreacyjne,
które jest nazywane kurortem duchów.
D
ziedzictwo Leste Chena1 pokazuje tradycji paranormalne zjawiska są zazwy-
zapuszczoną willę na przedmie- czaj przypisane do ponurych zamków, ruin
ściach Taipei. Główny bohater lub przynajmniej wiktoriańskich wnętrz
filmu, młody architekt, James, pełnych ciemnych tapet i antycznych mebli.
idg polska
wraca do Tajwanu po studiach w Wielkiej Czy modernistyczna willa jest zatem dla nich
Brytanii. Willa, którą otrzymał w spadku odpowiednim miejscem?
po nieznanych krewnych, powstała w cza-
sach japońskiej okupacji wyspy. Wówczas to tajwańskie pęknięcie wypadkach, które zdarzyły się w trakcie bu-
właśnie rozpoczęła się gwałtowna moder- W Dziedzictwie obraz współczesności zderza dowy. Tajwańczycy boją się duchów, zwłasz-
nizacja społeczeństwa, a międzynarodowe się z tajwańską tradycją nakazującą pod- cza topielców i samobójców – wierzą, że regu-
wzorce trafiły na Tajwan. Modernistyczny porządkowanie rodzinie i szacunek wobec larnie pojawiają się one w miejscu śmierci,
dom w połączeniu z profesją Jamesa w nie- duchów zmarłych. Reżyser poprzez bardzo szukając okazji do wyrażenia swojego gniewu
typowy sposób kreuje niepokojącą atmosferę współczesny sposób realizacji przełamał nie i zemsty. Z opuszczonego kurortu ulotnił się
już od pierwszych minut filmu. Przyjaciele tylko wizualne wzorce gatunku, udało mu się duch postępu, a nikt nie zdecydował się go
architekta zapraszani do nowego, „zimnego” bowiem skłonić widza do konfrontacji z jego wyburzyć z powodu innych zamieszkałych
domu giną kolejno w niejasnych okoliczno- przyzwyczajeniami oraz wizją nowoczesności tam duchów. Nowoczesność poniosła tym
ściach: w pokoju hotelowym, na lotnisku i bezpieczeństwa, przypisanej do odmien- samym klęskę w walce z głęboko zakorzenio-
– we współczesnych anonimowych nie-miej- nych toposów w kulturze wschodu i zacho- nym przesądem.
scach. James, próbując szukać racjonalnego du. Jako jeden z wielu, film ten ukazuje
wyjaśnienia tych wydarzeń, odrzuca nale- konsekwencje zaszczepienia nowoczesności Tajwańczycy obrzędowo dbają o pamięć
gania Yo, narzeczonej, która chce opuścić w społeczeństwie o przednowoczesnej tożsa- i względy duchów swoich przodków, poświę-
fatalny dom. Aby dociec prawdy, Yo zaczyna mości. Tajwan, jako kraj rozpięty pomiędzy cają im czas i ofiarują prezenty. Modlitwy
się interesować historią willi i dowiaduje się pierwotną tradycją a współczesną cywiliza- są szczególnie intensywne w trakcie tzw.
o praktykach, jakich dopuszczali się poprzed- cją high-tech, jest przykładem kontrastów Miesiąca Duchów (sierpień). Wtedy wszy-
ni właściciele domu w celu ochrony rodziny narosłych w ramach dwudziestowiecznych scy odwiedzają świątynie, wystawiają stoły
przed złem płynącym z zewnątrz, a także przekształceń świata. z jedzeniem dla duchów swoich przodków.
o tragicznym końcu jej członków… Zgodnie z ich wierzeniami piętnastego dnia
Okazuje się, że rzeczowy racjonalizm nie Miesiąca Duchów najszerzej otwierają się
W miarę rozwoju akcji odczuwalny kontrast zawsze zwycięża zakorzenione wierzenia. „bramy zaświatów”, zachęcając dusze zmar-
pomiędzy racjonalnym światem Jamesa a wy- Przykładem tego może być futurystyczny łych do odwiedzania żyjących. Te zapomnia-
darzeniami w jego domu wydobywa w inte- kurort w Baishawan. Osiedle wybudowane ne mogą się mścić, a te samotne, które nie
resujący sposób typowe konteksty, w których na wybrzeżu, 25 km od Taipei, wywołujące mają już do kogo wracać, często błąkają się,
sytuowana jest miniona i dzisiejsza nowocze- skojarzenia z filmami science fiction z lat szukając nowych opiekunów. Dlatego unika
sność. Film w szczególny sposób konfrontuje siedemdziesiątych, miało zapewnić luksuso- się podróży i przeprowadzek w tym czasie.
formaty i klisze funkcjonujące w kulturze wy wypoczynek przybywającym na wybrzeże Wiele innych przykładów regresywnych
zachodniej i wschodniej. W zachodniej turystom. Tak się jednak nie stało. Osiedle ni- praktyk przypominających słowiańskie Dzia-
gdy nie zostało ukończone i udostępnione, co dy bez obiekcji angażuje narzędzia i zdobycze
Dziedzictwo (The Heirloom). Polska dystrybucja IDG w ra-
1 niektórzy wiążą z samobójstwem właściciela, społeczeństwa informacyjnego. Niektóre
mach serii „Horrory Świata”. inne źródła mówią z kolei o śmiertelnych świątynie oferują nabożeństwa za dziecięce
autoportret 1 [30] 2010 | 17

3. Kampus Uniwersytetu w Utrechcie. Współczesna
wersja lasu z gwiaździstym niebem pod budynkiem
jednego z wydziałów
znania, rozszerza się obszar lęków ludzi w niej zdolność jej rozumienia i korzystania z niej.
zanurzonych. Zygmunt Bauman zauważa, że Prywatne przestrzenie bohaterów ukaza-
„najlepiej wyposażone techniczne pokolenie ne w Vive l’amour czy Kapryśnej chmurze są
w historii ludzkości jest najbardziej nękane najczęściej szare, czysto użytkowe i typowe.
uczuciami niepewności i bezradności”2. Nie przypominają wnętrz tradycyjnego
fot. p. bujas
chińskiego czy japońskiego domu. Jak w śro-
Te lęki i zagubienie współczesnych, któ- dowisku współczesnego Shanghaju, gdzie
re dobrze ilustrują przykłady z Tajwanu, ustępują one stopniowo miejsca kolejnym
dusze za pośrednictwem Internetu. Tym ukazuje w swoich filmach Tsai Ming-liang. biurowcom i centrom handlowym.
samym nowoczesność stała się wsparciem Pochodzący z Malezji reżyser trafnie dia-
i sojusznikiem w kultywowaniu tradycyj- gnozuje konsekwencje zderzenia środowiska Czy zatem stary porządek nieuchronnie
nych wierzeń głęboko osadzonych w rzeczy- hipernowoczesnej dalekowschodniej metro- musi ulec materialnie zorientowanemu
wistości przednowoczesnej. Część z nich jest polii z kondycją jego mieszkańców. Ludzka racjonalizmowi? Rzeczywistość przedsta-
skomercjalizowana, lecz mimo to traktowana zdolność adaptacji jest wprawdzie ogromna, wiana w wielu filmach dalekowschodnich
ze znacznie większą powagą niż analogiczne lecz zawsze uwarunkowana kulturą i wpisa- reżyserów zdaje się temu przeczyć: przy-
tradycje Zachodu. nymi w nią wzorcami. Jednym z jej efektów pomina raczej nowoczesną wersję społe-
ubocznych jest zmiana w postrzeganiu czeństwa plemiennego z jego wierzeniami
Wierzenia i rytuały przenikają na Tajwanie i wrażliwości. Bohaterowie filmów Tsaia są i przesądami albo palimpsest niespójnych,
laboratoria i kliniki wykorzystujące najnow- zawieszeni pomiędzy zewnętrznym światem lecz mimo to równolegle funkcjonujących
sze zdobycze światowej medycyny − miejsca metropolii (intensywnym ruchem, przepły- światów. Pierwszy ze światów charaktery-
ściśle podporządkowane nauce i postępowi. wem obrazów i danych) a ich wewnętrznym zuje „ciągłe, obsesyjne i kompulsywne mo-
Takim miejscem jest Chang Gung Memorial światem (anonimowością, podporządko- dernizowanie”3 − na rzeczywistość składają
Hospital, gdzie o staż ubiegają się lekarze waniem i alienacją). Reżyser doskonale się tutaj zadania i problemy, które szybko
z całego świata. Pomimo zaawansowanych oddaje w Rzece czy w Nie chcę spać sam skutki znajdują odpowiednie rozwiązania. Drugi
wyposażenia i organizacji trudno w tej klini- funkcjonowania tajwańskiego społeczeń- świat to konfucjańska tradycja, rytuały,
ce szukać czwartego piętra, sali czy budynku stwa w czasach „płynnej nowoczesności”. przyzwyczajenia. Gdy pierwszy ze światów
numer 4. „Czwórka” jest wymawiana podob- Tsai dezorientuje widza, nie pozwalając mu zaczyna dominować, a drugi powoli się wy-
nie jak słowo „śmierć”, co jest już wystarcza- poznać bohaterów poprzez ich emocje i re- cofuje, wzrasta liczba nie-miejsc (non-places
jącym powodem do wycofania jej z użycia. lacje z innymi osobami. Tożsamość bohatera − anonimowych, aseptycznych, nieukontek-
Ponadto we wspomnianym już Miesiącu i miejsca, w którym żyje, pozostaje rozmyta, stowionych historycznie przestrzeni, które
Duchów dzienna norma wykonywanych ope- co prowadzi do emocjonalnego zobojętnienia wypełniają kadry filmów Tsaia). Supermar-
racji – około 250 – spada o połowę z powodu widza na podobieństwo filmowych mieszkań- kety, hotele, lotniska, przejścia podziem-
lęku pacjentów przed powikłaniami, które ców azjatyckiej nowoczesności. ne – miejsca o niedookreślonym statusie
mogą spowodować duchy przodków. tworzą płynną scenerię codzienności. Ano-
Nowoczesność, mająca w założeniu uła- nimowe przestrzenie zwykle wzmacniają
między światami twiać ludziom życie, pozostaje obca i nie anonimowość ludzi. W wielu współczesnych
Jednym z większych paradoksów adaptacji do ogarnięcia. Okazuje się, że nie każdy ma przekazach nie-miejsca funkcjonują jako
i asymilacji nowoczesności jest to, że w miarę
postępu technicznego i poszerzania granic po- 2
Z. Bauman, Płynny lęk, Kraków 2008, s. 175. 3
Tamże, s. 132.
autoportret 1 [30] 2010 | 18

4. odpowiedniki baśniowych bezdroży, bez- architektury (Ludwig Mies van der Rohe). wymarzonego przez Le Corbusiera idealnego
granicznych lasów, w których bohaterowie Dotyczy to również twórców, dla których miasta funkcjonalistycznego pozbawionego
gubią się z powodu braku punktów odnie- architektura pozostała autonomiczną sztuką balastu „błędów historii”.
sienia. Non-places, podobnie jak bezdroża, (Le Corbusier).
są nacechowane zagrożeniem i organiczną Można by przypuszczać, że człowiek odnaj-
niezrozumiałością. Począwszy od utopijnych koncepcji dzie harmonię w jednolitym, funkcjonalnie
społecznych Charlesa Fouriera z lat 1849- zaplanowanym i strefowanym Mieście.
modernizacja i jej postępy 1852, aż po miasto linearne Artura Sorii y Okazuje się jednak, że rozwój i potrzebę
Równoległe funkcjonowanie nowoczesnego Maty, zmiana organizacji i budowy miasta bezpieczeństwa bardzo trudno jest pogodzić.
i dawnego świata nie było kwestionowane stawała się kluczowym tematem ruchu Rozwój to możliwość dokonywania wyboru
w części doktryn i projektów modernizmu, nowoczesnego. Koncepcje te znalazły swoje na gruncie tożsamości ukształtowanej przez
między innymi teorii społecznej Maxa pierwsze pełne rozwinięcie w projekcie eksplorację. Zygmunt Bauman, opisując
Webera. Ich późniejsze radykalne zastoso- miasta przemysłowego Tony’ego Garniera Brasílię i inne projekty modernizmu, mówi
wania, jak architektura funkcjonalistyczna, (1901-1904). W jego funkcjonalnej wizji ule- o „ładzie, który niszczy, i chaosie, który two-
definiowały już jednak modernizację poprzez gły rozdzieleniu części miasta przeznaczo- rzy”4. Przewidywalne i jednolite otoczenie
wykluczenie starego porządku (por. Le Corbu- ne dla produkcji, reprezentacji, odpoczyn- jest łatwe w eksploracji, daje poczucie bezpie-
sier i jego Ville Contemporaine). Modernizm ze ku i mieszkania. Formalnie ujednolicone czeństwa. Znacznie trudniej w nim o stymu-
swoimi założeniami ujednolicenia, upo- budynki miały pokrywać pełne spektrum lację i budowanie tożsamości. Pozbawienie
rządkowania i funkcjonalizacji przestrzeni potrzeb społeczności. Późniejszy projekt środowiska złożoności związanej z czasem
traktował również wyższe potrzeby czło- Großstadtarchitektur Ludwiga Hilberseime- jego uformowania może doprowadzać do
wieka, w tym estetykę, jako jeden z elemen- ra z 1927 roku może służyć za przykład rozluźnienia identyfikacji, spadku ekspre-
tów podlegających projektowi. Próbowano skrajnego funkcjonalizmu. Wszelkie syjności, utraty motywacji do podejmowania
określić optymalne warunki życia, a tym przypadkowe relacje pomiędzy różnymi samodzielnych wyborów oraz do deprywacji
samym przewidzieć i zaplanować skompliko- funkcjonalnymi strefami zostały w nim sensorycznej, prowadzącej do odczuwania
wany system ludzkich potrzeb. Zaspokojenie wyeliminowane, a wizja nowego miasta po- rozmytego napięcia. Takie napięcie towarzy-
jednych, na przykład związanych z higieną, nownie przesunęła się w kierunku utopii. szy wielu mieszkańcom supernowoczesnych
dostępnością, komfortem, mogło jednocze-
śnie powodować brak możliwości spełnienia Te radykalne koncepcje poza nielicznymi wy- 4
Pełny tytuł eseju Z. Baumana: O ładzie, który niszczy,
innych. Według Abrahama Maslowa człowiek jątkami nie znalazły pełnej realizacji przed i chaosie, który tworzy, czyli o polityce przestrzeni miejskiej,
jest motywowany do działania potrzeba- II wojną światową. Okazję do ich wprowadze- [w:] Formy estetyzacji przestrzeni publicznej, red. J. S. Woj-
ciechowski, A. Zeidler-Janiszewska, Warszawa 1998.
mi niedoboru i wzrostu. Zorganizowanie nia stworzyła dopiero konieczność powojen-
ujednoliconego, opartego na mierzalnych nej odbudowy miast. Jednym z najbardziej
wikimedia commons
czynnikach środowiska na bazie prac Emila konsekwentnych przykładów stała się odbu-
Durkheima było w centrum zainteresowań dowa centrum Rotterdamu, w ramach której
zarówno funkcjonalistów zaangażowanych średniowieczny układ miejski zastąpiono
w społeczno-polityczny wymiar modernizacji czysto funkcjonalistycznym. W latach pięć-
(Ernst May czy Jacobus J. P. Oud), jak i tych, dziesiątych w Brazylii rozpoczęto budowę
którzy utrzymywali zależność stylu i formy nowej stolicy – Brasílii – zaprojektowanej
od funkcji jako elementu programu nowej przez Lúcia Costę i Oscara Niemeyera –
Hochhausstadt, proj. Ludwig Hilberseimer, 1924.
Piętra funkcjonalnego rozdzielenia w metropolii
przyszłosci

5. Wnętrze biblioteki miejskiej w Viipuri, stan obecny
(teraz Vyborg, Federacja Rosyjska), proj. Alvar Aalto,
1927-1935 – starzenie się modernizmu
Poniżej: łazienka w willi Tugendhat w Brnie, proj.
Ludwig Mies van de Rohe, 1930 – przestrzeń ogolona
U dołu: salon w willi Müller w Pradze, proj. Adolf
Loos, 1928-1930 – tożsamość w Raumplan
nu nie polega więc na przywróceniu ducha
dawnego miasta, lecz na wymianie zabudo-
wy na nową – aktualną i zagęszczeniu jej
fot. k. hintikka (flickr: kxing)
wysokościowcami. Funkcjonalny szkielet
planu jest kontynuowany, a powstające wy-
pełnienie wydaje się tak samo anonimowe
i tymczasowe jak to zbudowane po wojnie.
Nie bez przyczyny nieco komiczne hasło
odnowy centrum miasta brzmi Rotterdam:
New York aan de Maas („Rotterdam − Nowy
przestrzeni, z których zniknęły lokalne Jork nad Mozą”)…
akcenty, miejsca jednostkowe i złożone. Być
może jest to jedną z przyczyn, dla których Można zatem odnieść wrażenie, że w roz-
mieszkańcy krajów Dalekiego Wschodu tak winiętym i przyzwyczajonym do ciągłych
często i tłumnie odwiedzają historyczne zmian społeczeństwie holenderskim ekspe-
miasta europejskie. ryment się udał, a nowoczesność wygrywa
z pamięcią. Natomiast w wypadku społecz-
Rodzi się zatem pytanie: w jakim stopniu ności o bardziej tradycyjnej orientacji mamy
nowy porządek został zasymilowany przez do czynienia z postępującą od lat krytyką.
społeczności? Poruszając się wśród przyto- Dotyczy to zarówno realizacji Chandigarh
czonych przykładów miast powojennych, Alberta Mayera i Le Corbusiera, jak i Niemey-
można sądzić, że wraz z rosnącym dystan- erowskiej Brasílii. Jak stwierdził Bauman,
sem względem klasycznej nowoczesności „Brasília była być może idealną organizacją
słabnie krytyka rekonstrukcji i przywróce- przestrzeni dla homunkulusów, wygotowa-
nia minionego ładu. W przypadku Holandii nych w administracyjnych probówkach; dla
foto. p. bujas
koncept modernizacji, głęboko wpisany istot pojmowanych jako składniki admi-
w tradycję protestancką, wydaje się wciąż nistracyjnych zadań i problemów”. Nawet
wyznaczać główny kierunek działań. No- oficjalne brazylijskie źródła państwowe
woczesność i postęp są jedną z naczelnych są dalekie od oceny nowej stolicy w kate-
wartości, nieomal niepodlegającą dyskusji. goriach udanego projektu społecznego czy
Mimo że klasyczny funkcjonalizm został przestrzennego. Przyznając prymat „kątom
w tym czasie poddany szerokiej krytyce, prostym, przejrzystości, logice” funkcji, nie
projekty takie jak odbudowa Rotterdamu uwzględniono ludzkiej potrzeby różnorodno-
pavel štecha, muzeum hlavního města prahy
nie są oceniane jako błąd. Krytykuje się ści oraz ekspresyjnej południowoamerykań-
czasem ówczesną architekturę, która zesta- skiej natury. Mieszkańcy miasta, świadomi
rzała się i nie jest już reprezentatywna, ale tego problemu, nadali mu nazwę „Brasilitis – to
rzadko wspomina się o utraconej pamięci symptom choroby, przeciwieństwo środowi-
miejsc, współtworzącej tożsamość ciągłości ska tętniącego życiem”. Miasto zostało po-
nawarstwień. Współczesna aktualizacja pla- zbawione nieformalnej przestrzeni wspólnej
autoportret 1 [30] 2010 | 20

6. i oddziałującego na siebie w przypadkowy Funkcja definiuje formę, a forma jest treścią Wraz z upływem czasu, duch modernizmu
sposób tłumu, a ścisła organizacja sprawiła, i metaforą. W przestrzeni skończenie celo- powoli się ulatnia, zwalniając miejsce innym
że zniknął typ flâneura przemierzającego wej nie ma miejsca na naturalną złożoność – często starszym od niego przekazom kul-
przestrzeń w poszukiwaniu nowych bodź- i tajemnice. Hannah Arendt, analizując relację turowym. Starzenie się projektów moderni-
ców. „Wyznaczyć sobie spotkanie na jedynym powierzchni i wnętrza, stwierdziła, że „gdyby stycznych umożliwia poszerzenie ich sfery
«forum publicznym» Brasílii (placu Trzech wewnętrzne się pojawiło, to wyglądalibyśmy symbolicznej oraz sentymentalizację.
Sił) równałoby się, jak powiadali mieszkańcy, wszyscy podobnie”8. Trudno się oprzeć myśli,
umówieniu się na randkę na pustyni Gobi”. że uczynienie funkcji treścią projektu warun- Zaciek na ścianie staje się już nie tylko obja-
Nawet efektowne i wyrafinowane budynki kuje rodzaj komunikacji i symboliki. Homoge- wem niesprawności „nowoczesnej” instala-
Oscara Niemeyera nie przeciwdziałają po- niczna przestrzeń modernistyczna broni się cji, lecz niektórym wydaje się przypominać
wtarzalności i przewidywalności. Czy zatem przed „odmiennym” i ogranicza wysiłki wy- obraz twarzy. Winda, mająca dawniej łączyć
przestrzeń stworzona po to, aby odpowiadać obraźni skłonnej zasiedlić ją tajemnicą i gnozą. kuchnię w piwnicy z pokojem stołowym
esencjalnym potrzebom człowieka, może za- Arendt określa mentalność ówczesnych wydaje podejrzane dźwięki… Przestrzenie
dowolić jedynie tych, „dla których szczęście nowych mieszczan, wpisujących swoje życie modernizmu nacechowane programem
równało się brakowi wyboru i wolności od w ramy idei postępu mianem „funkcjonalnego i konkretnością dołączają powoli do szta-
życiowej przygody”5? Czy przyczyną klęski zniewolenia”. Przykład Gombrowiczowskiego fażu historycznego, współtworzą klasykę
nowoczesności jest w tym wypadku skala Józia pokazuje jednak, że pojawienie się w tej nowego retro. Puste, ascetyczne wnętrza
i totalność planu? Czy jest to może niedosto- przestrzeni relacji jednostek skutkuje pojawie- z replikami słynnych nowoczesnych mebli,
sowanie przednowoczesnego społeczeństwa niem się instynktów – gry wpisanej w transpa- tak dobrze znane z wnętrzarskich czasopism,
Brazylii do życia w importowanym raju rencję nowoczesnego projektu. zdają się bardziej produktem dla współcze-
nowego ładu? snych kulturalnych filistrów – odnosząc się
Podobnie rzut oka na fotografie wnętrz do terminu Arendt, wytwory kultury zaś
duch w maszynie domów zaprojektowanych przez Adolfa pełnią tu funkcję lokaty i identyfikacji. Wraz
Witold Gombrowicz umieścił fabułę Ferdydurke Loosa wywołuje wrażenie współistnienia z nimi kupujący nabywają swoją kopię ducha
w modernistycznej wilii Młodziaków – po- pamiątek rodzinnych, historycznych mebli nowoczesności i zyskują poczucie awansu
stępowej rodziny, do której trafia główny czy rodzinnego portretu w neobarokowej społecznego, a „czysty projekt” nie wiąże się
bohater, Józio. Autor określa architekturę ramie jako elementów nowej przestrzeni. bynajmniej, jak kiedyś, z obietnicą poprawy
domu mianem „ogolonej”6 – nagiej i czystej jak Czy to tylko „niezamierzona” personalizacja warunków życia, lecz świadczy o klasowej
ogolona twarz, pozbawionej cech szczególnych. przestrzeni wnosząca w nią „prawdziwe przynależności.
Rzeczowość miesza się tam z „nieuchwytnym życie”? Czy zaburzenie łączności pomiędzy
niesmakiem”. Józio określa ją jako „skąpą tym, co na zewnątrz – skończoną, opartą na wybrana bibliografia:
• M. Augé, Non-Places: Introduction to an Anthropology of
czystość − ciasną, jasnoniebieską, niezgodną opisywalnej formule, modernistyczną geo- Supermodernity, London – New York 1995.
z barwą ziemi i człowieka”7. Nie ma w niej metrią elewacji – a eklektyczną scenografią • H. Arendt, Myślenie, Warszawa 1991.
podziału na to, co ukryte, i to, co dostępne. w Raumplan wnętrza jest niekonsekwencją? • H. Arendt, Między czasem minionym a przyszłym: osiem
Czy też może jego autentyzm i wyprzedzenie ćwiczeń z myśli politycznej, Warszawa 1994.
• Z. Bauman, Płynny lęk, Kraków 2008.
epoki polega na sposobie, w jaki tożsamość
5
Ten i poprzednie cytaty z: Z. Bauman, O ładzie, który • J. Majmurek, Czasoprzestrzeń Tsai Ming-lianga, [w:] Nie
właścicieli próbowano wpisać w projekt? chcę spać sam. Kino Tsai Ming-lianga, red. P. Kwiatkowska,
niszczy…, dz. cyt.
6
W. Gombrowicz, Ferdydurke, Kraków 1997, s. 175. K. Mikurda, Kraków 2009.
7
Tamże, s. 175-176. 8
H. Arendt, Myślenie, Warszawa 1991, s. 62.
fot. mu-shen yen, (flickr: taipei eyes)
Kwartał mieszkalny w Taipei. Gąszcz instalacji
i klimatyzatorów niczym huby porasta budynki.