1. Andrzej Basista
irak lat siedemdziesiątych
W
czasach starożytnych na Ten krótki przegląd skomplikowanych dzie- perspektywa postrzegania owych spraw
terytorium Iraku rozwijały jów kraju, choć bardzo uproszczony, jest jed- była dość ograniczona – o czym za chwilę –
się kolejno wielkie kultury nak niezbędny, by zrozumieć, że w określeniu mogę się jednak domyślać, że spostrzeżenia
Sumerów, Babilonu i Asyrii. różnych cech irackiej tożsamości europejskie były trafne i wynikały z trzech różnych
Irak muzułmański powstał w VII wieku kryteria mogą się okazać zawodne. Gdy opra- przyczyn. Po pierwsze, panowanie tureckie
naszej ery; swój złoty okres przeżywał w ka- cowywałem plan dla dzielnicy tradycyjnej przeszło do historii, podczas gdy brytyjskie
lifacie Abbasydów, a w połowie XIII wieku zabudowy mieszczańskiej otaczającej meczet istniało w pamięci żyjących jeszcze wówczas
został zmieciony przez najazd Mongołów Kazimijji w Bagdadzie, napotkałem sprzeciw osób. Po drugie, w imperium tureckim Ara-
(inna odnoga tej samej inwazji wtargnęła do wobec uznania wartości owych domów, opór bowie pozostawali jednak w obrębie świata
Polski; określono ją jako najazd Tatarów). Od zrozumiały w świecie, gdzie dziedzictwo muzułmańskiego, podczas gdy dominacja
XV do XX wieku Irak wchodził w skład Im- kulturowe liczy się nie w setkach, lecz tysią- brytyjska była uosobnieniem obcej kultury.
perium Osmańskiego. Po I wojnie światowej cach lat. Wspomniane domy reprezentowały Po trzecie, w czasie, o którym piszę, czyli
bliskowschodnie terytoria sułtanatu zostały wprawdzie typ powstały w nieokreślonej, lecz w latach sześćdziesiątych i siedemdziesią-
podzielone decyzją Ligi Narodów – mandaty bardzo dalekiej przeszłości, wszelako mate- tych XX wieku, świat dzielił się dwubiegu-
sprawowania władzy nad Syrią i Libanem rialna substancja poszczególnych budynków nowo na imperialistyczny i komunistyczny.
przyznano Francji, nad Transjordanią i Ira- rzadko przekraczała sto lat. Irak skłaniał się ku temu drugiemu, między
kiem – Wielkiej Brytanii. innymi może właśnie w reakcji na niedawną
Z kolei gdy piszę te słowa i zastanawiam okupację brytyjską.
W 1935 roku Brytania przyznała niepodleg- się nad postkolonialną sytuacją kraju, staję
łość irackiej monarchii, zachowując jednak wobec dylematu: czym były dwie dekady moje doświadczenie iraku
na jej terenie swoje bazy wojskowe. Podczas okupacji brytyjskiej wobec pięciu wieków W Iraku pracowałem w różnym charak-
II wojny światowej, w 1941 roku, Anglicy panowania tureckiego? Pamięć podsuwa terze na trzech odrębnych kontraktach.
przywrócili okupację, utrzymując ją do 1947 jednak różne przykłady szczególnego sto- Przez cztery lata, od września 1968 do końca
roku. W 1958 roku w wyniku przewrotu woj- sunku do Anglosasów, a żadnych znaczących czerwca 1972 roku, byłem jednym z czterech
skowego królestwo Iraku stało się republiką. zachowań wobec Turków. Wprawdzie moja cudzoziemców wykładających na wydziale
autoportret 4 [29] 2009 | 58

2. architektury uniwersytetu w Bagdadzie; Obydwa kontrakty związane z pracami plani- takich, którzy język posiedli, przebywając
prócz mnie był to jeszcze jeden Polak stycznymi były realizowane jako wspólne za- jakiś czas we Francji, Wielkiej Brytanii czy
i dwóch Czechów. Główny człon kadry profe- dania polsko-irackie, dzięki czemu mieliśmy w Stanach; gdy ktoś już znalazł się w Pierw-
sorskiej stanowiło około dziesięciu Irakijczy- stały kontakt koleżeński z Irakijczykami. szym Świecie, nie wracał do Drugiego, by
ków. Przez następne półtora roku pracowa- szukać pracy w Trzecim. Osoby wybierające
łem jako projektant w biurze planowania język wzajemnych kontaktów się na kontrakty czasem więc z niepokojem
Bagdadu, lecz część tej pracy wykonywałem Najbardziej osobliwym doświadczeniem, pytały, czy dadzą sobie radę właśnie pod
w Polsce. wynikającym niewątpliwie z dziedzictwa post- względem językowym.
kolonialnego, była szczególna pozycja języka
Od kwietnia 1969 do końca października angielskiego. Był to oczywiście oficjalny język Tak niepewny siebie Polak – właściwie
1973 roku mieszkałem w Bagdadzie z rodzi- wszelkich kontaktów Iraku ze światem poza- dotyczyło to przybysza z któregokolwiek
ną. Podczas pracy na uczelni lipiec i sier- arabskim. Kontrakt zatrudniający mnie na kraju komunistycznego – zderzał się w Iraku
pień, a raz także część lutego, spędzaliśmy, uczelni był sporządzony w języku angielskim z przedziwną sytuacją. Ulica nie mówiła
włócząc się po krajach ościennych: Syrii, i w tym języku prowadziłem zajęcia. Po angiel- po angielsku w ogóle. W urzędach, z który-
Jordanii, Libanie, Turcji, kiedyś nawet udało sku były sformułowane dokumenty związane mi musiał mieć kontakty, można się było
się nam odbyć podróż po Iranie. Na Bliskim z pracami planistycznymi – zarówno umowy, porozumieć w tym języku jedynie z kilkoma
Wschodzie było wówczas dość spokojnie jak i same prace – raporty i opisy wszelkich osobami. Na uczelni młodzież znała język
i właściwie jedynym utrudnieniem w podró- plansz. Z tego powodu Miastoprojekt krakow- raczej miernie, czasem bardzo słabo. Byli
żowaniu była konieczność uzyskania zgody ski, który był głównym wykonawcą zadań, do jednak i tacy, którzy kompleks przybysza mo-
władz polskich. Wspominam o podróżach, obu kontraktów zatrudnił anglistów. gli zdecydowanie pogłębić. Ówczesna kadra,
gdyż wyraźnie uwidaczniały one różnice a także niektórzy studenci posługiwali się
sytuacji politycznych i społecznych między Sytuacja językowa zaskoczyła mnie jednak już angielskim perfekcyjnie.
wymienionymi krajami i Irakiem. w pierwszych dniach pobytu. Wyobrażam so-
bie, że mogła ona być wręcz szokująca, gdyby Wszyscy profesorowie iraccy, z którymi mia-
W latach 1976-1977 uczestniczyłem w pierw- nie przyjazne nastawienie innych cudzoziem- łem kontakt, zdobyli wykształcenie w Wielkiej
szej fazie opracowania ogólnokrajowego ców, oczywiście zwłaszcza moich rodaków, Brytanii lub w Stanach. Gdy po arabsku tłu-
programu budownictwa mieszkaniowego. którzy przybysza w ten świat wprowadzali. maczyli coś studentom, stale wtrącali fachowe
Sporządzaliśmy wówczas diagnozę stanu za- słowa angielskie – jeśli nawet w arabskim
stanego, by stworzyć odpowiednią podstawę Trzeba w tym miejscu wyjaśnić coś, co dla istniały odpowiednie pojęcia; widać było, że
dla prac planistycznych. Program przygo- obecnego młodego pokolenia może być zupeł- o kwestiach zawodowych myśleli po angiel-
towywali eksperci bardzo różnych dziedzin nie niezrozumiałe. Znajomość języka obcego sku. Swobodnie posługiwali się angielskim
– prócz inżynierów różnych specjalności, u przeciętnego Polaka wyjeżdżającego w tam- również nieliczni studenci, dzieci wykształ-
głównie zespoły ekonomistów i socjologów tych latach do pracy w krajach Trzeciego conej elity, wysyłane wielokrotnie za granicę,
– a moje zadanie polegało na koordynacji Świata była raczej problematyczna. Udający czasem nawet do szkół w Europie.
ich działań. Rodzina pozostała już w kraju, się tam posługiwali się językiem bardziej
lecz charakter mojej pracy przewidywał wie- lub mniej wyuczonym, lecz byli pozbawieni Jeżeli większość mówiła po angielsku śred-
lokrotne krótkie przyjazdy do Polski. jakiejkolwiek praktyki. Bardzo niewielu było nio, a nawet bardzo słabo, był to wyraźny
autoportret 4 [29] 2009 | 59

3. Plan ogólny Bagdadu
zawsze o niewiadomym wyniku, zdawały się
dziecinnie proste – składało się wniosek i po
pewnym czasie uzyskiwało się pozwolenie
bądź odmowę.
red. j. bittner, kraków 1971.
Procedura w Iraku zaczynała się na uczelni.
Wydział architektury był częścią Politechni-
ki, czyli College of Engineering, a ta z kolei
wchodziła w skład bagdadzkiego uniwer-
miastoprojekt kraków 1951-1971,
sytetu. Był to więc system amerykański,
w którym instytucja uniwersytetu łączyła
poszczególne uczelnie – techniczną, medycz-
ną, nauk humanistycznych, ścisłych itd.
Tyle że projekt kampusu uniwersyteckiego,
opracowany w wyniku międzynarodowego
skutek polityki ówczesnych władz irackich. pięciu latach pobytu, samochodem ze stu konkursu z roku 1960 przez Waltera Gropiusa,
(Od roku 1968 władzę sprawowała partia osiemdziesięcioma tysiącami kilometrów na w większości pozostał przede wszystkim na
BAAS. Saddam Husajn znajdował się na jej liczniku, musiałem przyjechać do Polski. papierze. Na pięknym terenie otoczonym
szczytach, ale dopiero w 1979 roku przejął z trzech stron wijącym się Tygrysem, wśród
władzę samodzielną). Władze akcentowały Właściwie za mało wiem, by formułować chwastów, stały tylko dwa obiekty – brama
sympatie promoskiewskie i niechęć do bry- opinie o polityce ówczesnych władz Iraku, i kilkunastokondygnacyjny wieżowiec uni-
tyjsko-amerykańskich imperialistów, a język wydaje mi się jednak, że była ona stosunkowo wersyteckiej administracji.
tychże stał się najbardziej widoczną ofiarą. pragmatyczna. Deklaracje antyanglosaskie
Iraccy profesorowie niejednokrotnie wspomi- były chyba głównie skierowane na użytek A więc wydział wydawał mi pismo, na które-
nali, że nauczanie angielskiego i posługiwa- wewnętrzny – podsycały nacjonalizm oraz po- go podstawie kolejne wystawiała administra-
nie się nim nie były dobrze widziane. magały głosić braterstwo narodów arabskich. cja College’u. Z pismem musiałem jechać na
drugi koniec zatłoczonego miasta do uniwer-
Na wydziale architektury jedynym pracow- biurokracja syteckiego wieżowca. Tam sporządzano pismo
nikiem pochodzenia „imperialistycznego” Przez wszystkie te lata byłem rezydentem następne, a mogło to trwać kilka godzin. Kie-
była Angielka, żona Irakijczyka, zatrudniona w Iraku, każdy więc wyjazd z tego kraju dyś kazano mi przyjechać następnego dnia.
w bibliotece. Zderzyłem się też z bardziej i każdy do niego powrót wymagały rejestra- W geście desperacji usiadłem na podłodze
konkretnym przykładem antybrytyjskiej cji w Residence Office, policyjnym biurze i oświadczyłem, że nie wstanę, dopóki nie
fobii. Sprowadziłem austina, samochód meldunkowym. Nie było to zadanie łatwe otrzymam pisma. Wzbudziło to powszechną
produkcji angielskiej, i napotkałem ogrom- i z początku, zanim poznałem rządzące tam radość urzędników – jeszcze wówczas nie
ne trudności z jego rejestracją. Okazało się, prawidła, wydawało się bezsensowną drogą wiedziałem, że siedzenie na podłodze bywa
że firma była objęta embargiem, podobno przez mękę, z perspektywy której polskie całkiem normalne i nie jest wyrazem żadnej
z uwagi na dostarczanie broni Izraelowi. Po starania paszportowe, aczkolwiek kapryśne, manifestacji. Dopiero gdy nie chciałem
autoportret 4 [29] 2009 | 60

4. usiąść na krześle, które mi przyniesiono, zro- kać, jaka niespodzianka się pojawi i czy uda nie i wówczas odeśle pana z powrotem do
zumiano moje intencje i rzecz potoczyła się się uzyskać lepszy czas załatwiania. Przy Bagdadu”. Istotnie, w bagdadzkim Residence
sprawnie. Do tego faktu wrócę za chwilę. pierwszym wyjeździe z Iraku otrzymałem Office na dwóch paszportach wpisano taki
cenną nauczkę. Jechaliśmy samochodem sam numer wizy wyjazdowej.
Z listem uniwersyteckim szło się do Residence z Bagdadu do Petry w Jordanii, pokonując
Office. Tam człowiek krążył po korytarzach, jednym skokiem około tysiąca kilometrów Była to pierwsza lekcja osobliwego teatru,
z pokoju do pokoju, kierowany językiem nienajlepszą drogą, w większości przez z którym stykałem się później wielokrot-
migowym. Kolejni urzędnicy wpisywali pustynię. Za radą bardziej doświadczonych nie. Nieraz urzędnik, nawet bardzo ubogą
pismo do jakichś rejestrów i stawiali na nim wyjechaliśmy zaraz po zachodzie słońca, by angielszczyzną, oświadczał, że z moją sprawą
notatki. Do końca pobytu nie nauczyłem się, rano następnego dnia pokonać najgorszy jest wielki problem. Wówczas nie wolno
ile szczebli w ten sposób trzeba było zaliczyć. odcinek kamienistej pustyni w Jordanii. Po mi się było oburzyć, przeciwnie, winienem
Złośliwi twierdzili, że obowiązywało prawo pierwsze, droga niebezpieczna, gdyż jechało okazać zmartwienie i pokornie pytać, czy
wolnego miejsca – pismo, jak dywan, pokry- się jak w płaskim wąwozie, szosą z niewiel- rzeczywiście nic nie da się zrobić. On wtedy
wało się dekoracją podpisów. Czech, którego kim poboczem wśród rumowiska wielkich oświadczał, że sprawa jest poważna, lecz
zastałem w Bagdadzie w ósmym roku jego głazów. Po drugie, ważniejsze, nocą na on jest my friend i mi pomoże, po czym rzecz
pobytu, dał mi cenną wskazówkę: „Patrz na pustyni temperatura spadała, w ciągu dnia toczyła się gładko.
kolor atramentu; podpis w kolorze zielonym stopniowo rosła, zwłaszcza na tejże właśnie
oznacza koniec procedury”. Nie trzeba chyba części kamienistej. Obserwowana wielokrotnie biurokracja mo-
dodawać, że wszystko – pisanie i komentarze gła w końcu zaciekawić. W Residence Office
– odbywało się tylko po arabsku, więc zain- Przed świtem dojechaliśmy do irackiej grani- fascynujący był kontakt z archiwum, z które-
teresowani nie mieli żadnej świadomości, na cy. Zaspany wartownik wpisywał nasze pasz- go na początku procedury należało odebrać
czym akcja polega. porty do jakiejś księgi, lecz nagle przerwał, swoją teczkę, by z nią i z nowym listem
zwrócił mi dwa dokumenty ostemplowane, w swojej sprawie krążyć po urzędzie. W po-
Zapewne nie trzeba było załatwiać tych dwa zaś wrzucił do szuflady. Oczywiście nie koju na półkach stały setki segregatorów.
spraw osobiście, lecz nikt innej drogi nie znał angielskiego i nie potrafił wytłumaczyć, Siedzący tam człowiek, z wyglądu bardzo
próbował, gdyż ryzyko było zbyt duże. Oso- o co chodzi. Krzyczałem, wymachiwałem niepozorny, brał pismo, jakiś czas się zasta-
bisty udział dawał gwarancję terminowego rękami, zupełnie bezskutecznie, aż jakiś nawiał, po czym podchodził do jakiejś półki
załatwienia, a przecież bez wizy wyjazdowej świadek zdarzenia, jak się okazało Grek i jednym ruchem wyciągał moje dokumenty.
nie można było kraju opuścić, zaś bez wizy mówiący swobodnie po angielsku, odciągnął Ani razu nie zauważyłem wahania, ani razu
pobytowej nie dało się załatwić innych waż- mnie na bok i przemówił w ten mniej więcej nie zdarzyło mu się wyciągnąć najpierw in-
nych spraw. Na przykład kolejna podobna sposób: „Widzę, że pan jest w Iraku niedaw- nych dokumentów. Działał bezbłędnie. I nie
procedura wiązała się każdorazową rejestra- no i jeszcze ich nie zna, lecz krzykiem nic było to tylko moje spostrzeżenie.
cją samochodu. pan nie osiągnie, przeciwnie, może wiele
popsuć; zapewne jest jakaś drobna niepra- Wygląd samej teczki z biegiem czasu stawał
Gdy człowiek poznał zasady gry, owe dzia- widłowość, której ten żołnierz nie ma prawa się coraz ciekawszy. Po prostu teczka pęcznia-
łania przestawały denerwować i można je sprostować; za jakiś czas przyjdzie oficer, ła. Sukcesywnie dodawano nowe skoroszyty
było traktować jako swoistą zabawę – cze- który to załatwi, chyba że pan mu podpad- i sznurowano je razem. Pod koniec pobytu
autoportret 4 [29] 2009 | 61

5. moja teczka mierzyła około 30 centymetrów biuro. Odpadały obiekty sakralne (nikt z Eu- ocenę projektu. Wyniki były raczej kuriozalne
grubości, a spotkany kiedyś na korytarzu ropejczyków nie próbował prowadzenia pro- i młody, świeżo przybyły profesor z Polski wy-
znajomy ksiądz z Belgii, który w Iraku spę- jektu meczetów, a iraccy profesorowie też się głosił wówczas opinię, która wkrótce miała się
dził wiele lat, dźwigał oburącz plik teczek, do tego nie garnęli), nie istniał teatr, z kolei okazać okrutna. Stwierdził mianowicie: „Nie
zza którego ledwo wystawała jego głowa. muzea, biblioteki, a nawet dworce komuni- wiecie, jak ma wyglądać pomnik nieznanego
kacyjne były pojedynczymi obiektami w skali żołnierza, bo w waszym kraju jeszcze żaden
Nie mam najmniejszych wątpliwości, że nie kraju i nonsensem byłoby przygotowywać żołnierz nie zginął”. Kilka lat później wojna
sami Irakijczycy tę biurokrację wypraco- studentów do zadań, z którymi nigdy w życiu z Iranem przyniosła tragiczne żniwo.
wali; odziedziczyli ją w spadku po swoich się nie zetkną. W owych czasach handel ogra-
kolonizatorach – Turkach i Brytyjczykach. niczał się do prowizorycznych straganów, Kilka zabawnych incydentów uświadomiło
Zresztą w swojej biurokracji byli raczej prostych sklepów i w dużych miastach kilku mi odmienność stosunków, w jakich wy-
twórczy. Kiedyś zacięła się ustalona rutyna marketów, wynajmujących partery w budyn- chowywali się moi studenci. Letni semestr
pobierania wypłaty. Z pismem z uczelni, na kach mieszkalnych. Oczywiście gdzieś tam pierwszego roku mojego nauczania. W go-
szczęście tylko z College’u, szliśmy do Cen- funkcjonował nowoczesny przemysł, były dzinach popołudniowych prowadzę zajęcia,
tralnego Banku, gdzie na nasz widok kasjer to jednak obiekty tajne, zepchnięte poza które nieszczególnie mnie cieszą, zwłaszcza
z okienka kiwał głową, czasem wzywał poza powszechną świadomość. że rozpoczęły się upały. Wchodzę na salę
kolejką, i wypłacał gotówkę. Otóż, gdy to i ze zdziwieniem, ale i pewną radością
postępowanie zostało wzbogacone o jakieś Nawet najprostsze zadania mogły jednak odkrywam, że obecne są raptem dwie osoby.
nowe czynności, koledzy Czesi skojarzyli przynieść niespodziankę. Na przykład Przyzwoitość jednak nakazuje wypowiedzieć
zdarzenie ze szkoleniem, które pracownicy w projekcie własnego domu rodzinnego konwencjonalną formułkę: „Poczekamy
banku przechodzili w Pradze. student wrysował muszlę klozetową w toale- piętnaście minut, wracam do swojego pokoju
cie odwrotnie – siadało się na niej twarzą do i jeśli nikt w międzyczasie nie dojdzie,
studenci ściany. Gdy zwróciłem mu uwagę, stwierdził, trudno, odwołam zajęcia”. Po kilku minutach
Wydział architektury był niewielką jed- że zrobił to celowo, bo na ścianie znajdzie się zastaję komplet, pełną salę. Po prostu wszy-
nostką – na każdym roku około dwudziestu mozaika, w którą mieszkańcy będą się wpa- scy siedzieli gdzieś na terenie College’u i nie
studentów. Ich potencjał był różny. Średnio trywać. Jakiś czas później w toalecie najnow- spieszyli się z przyjściem. Nie wychodzili
poziom plasował się poniżej średniego po- szego wówczas kina w Bagdadzie odkryłem jednak poza teren uczelni, gdyż tylko na
ziomu studiów w Polsce tamtych czasów. Ale genezę tego pomysłu – ściana z pisuarami jej obszarze mogli spędzać czas wspólnie,
najlepsi studenci, a było ich co roku znacznie była udekorowana landszaftem z mozaiki. w damsko-męskim towarzystwie.
mniej niż palców u jednej ręki, nie odstawali
od dobrych studentów europejskich. Świadomość studentów, z których większość Któregoś roku gruchnęła wiadomość, że
nie była nigdy poza granicami swojego kraju, w Basrze, na południu Iraku, student, które-
Nas, Europejczyków, zaskakiwały różnice ograniczały istotne bariery. Młody iracki mu nie zaliczono przedmiotu, zastrzelił pro-
kulturowe. Na przykład ograniczone moż- pracownik wydziału zadał kiedyś studen- fesora. Wiadomość zbiegła się z kłopotami,
liwości tematyczne projektów, które można tom oryginalny temat – pomnik nieznanego jakie miałem z pewnym studentem. Aroganc-
było prowadzić ze studentami. Właściwie żołnierza. Właśnie w Bagdadzie ogłoszono ko się wykłócał, nie chciał słuchać moich
jedynie dom mieszkalny, hotel, szkoła, kino, konkurs na tego typu obiekt. Zaprosił nas na uwag. Lekko przerażony, przedstawiłem spra-
autoportret 4 [29] 2009 | 62

6. wę dziekanowi. Jego reakcja nie bardzo mnie plan wspomnianej dzielnicy Kazimijji w Bag- nych ramach, wskazując, których obiektów
zadowoliła. Zdawało się, że dyplomatycznie dadzie. Ukończony wcześniej plan miasta absolutnie tknąć nie wolno. Ten incydent
wykpił się z podjęcia odpowiednich kroków, postulował zachowanie zastanego charakteru otworzył mi jednak oczy i w ostatecznym do-
oświadczył bowiem, że zna ojca chłopaka dzielnicy – tradycyjne domy mieszkalne ota- kumencie utrzymanie tradycyjnych domów
i z tym ojcem porozmawia. Wielkie było moje czały meczet grobowy dwu imamów, czczony argumentowałem nie tylko, a nawet nie tyle,
zdziwienie, gdy po kilku dniach student przez szyitów pielgrzymujących tam z wielu ich wartościami estetycznymi czy historycz-
przyszedł do mnie prawdziwie skruszony krajów muzułmańskich. Zachowaniu dziel- nymi, ile ich genialnym przystosowaniem do
i gorąco przepraszał. nicy sprzyjało jej położenie na peryferiach trudnego miejscowego klimatu bez koniecz-
miasta i nie było nacisków na nowe komer- ności stosowania współczesnych, energo-
I jeszcze jeden incydent. Klauzurowy kilku- cyjne inwestycje. chłonnych urządzeń. Gdy tradycyjne domy
godzinny projekt na ocenę. Na sali wrzenie. znikną, zniknie świadomość, że z klimatem
Oświadczam więc, że daję jeszcze pięć minut, Jednakże stan dzielnicy był opłakany. Tylko można sobie radzić inaczej.
po których pierwsza upomniana osoba zosta- pojedyncze obiekty pozwalały odtworzyć
nie wyrzucona z sali i jej projekt nie będzie splendor minionych czasów. Gdy w połowie Gdy po trzech latach znalazłem się w Bagda-
zaliczony. Po głośnym odliczeniu ostatnich XX wieku Bagdad wkroczył w fazę gwałtow- dzie ponownie, odsuwałem swą wizytę na Ka-
sekund wskazuję na studenta, który bez- nego rozwoju, wielu mieszkańców przeniosło zmijji, lecz w końcu należało tam pojechać,
trosko mówi do swojego sąsiada – „Wyjdź się do nowych willi, wznoszonych na modłę by ujrzeć to, czego się obawiałem – wysunię-
z sali”. Gdy po trzech upomnieniach nie ma euro-amerykańską, natomiast ich miejsce za- tych propozycji zupełnie nie uwzględniono
żadnej reakcji, mówię: „Nie wychodzisz? To jęli przybysze ze wsi, zwabieni szansą odmia- i buldożery zakończyły swe działanie w naj-
ja wychodzę i idę do dziekana”. Opuszczam ny swego losu. Zjawisko przybrało charakter bardziej brutalny sposób. Zniszczono wiele
salę i na schodach słyszę, że ktoś za mną bie- ciągły – ktokolwiek się dorobił, ustępował wartościowych obiektów, wśród nich kilka
gnie. Na podeście schodów dopada mnie ów miejsca biedniejszym. Przeludniona i nieska- najpiękniejszych przykładów budownictwa
student, pada na kolana i całuje po rękach. nalizowana dzielnica urągała podstawowym tradycyjnego, a wielki pusty teren oddzielił
normom sanitarnym. Z czasem przerodziła meczet od jego historycznego sąsiedztwa.
Najwyraźniej tradycyjny model stosunków się w wielkie slumsy i trzeba było wykazać
społecznych opartych na mocnych więzach wiele dobrej woli, by z niej wyłuskać ślady
rodzinnych i silnym autorytecie ojcowskim dawnej świetności.
utrzymywał się w owych czasach nawet w ob-
rębie częściowo zeuropeizowanych elit. W trakcie opracowania projektu ze zdu-
mieniem napotkałem buldożery pracujące
prace planistyczne w najbliższym sąsiedztwie meczetu. Ich
Polskie prace planistyczne, w których uczest- działalność łatwo było wstrzymać, umowa
niczyłem, są osobnym wielkim tematem, bowiem zabraniała podejmowania wszelkich
ograniczam się więc do przedstawienia budów czy wyburzeń do czasu ukończenia
zaledwie fragmentu, który wiele mówi o zde- projektu. Trzeba było jednak jakoś wybrnąć
rzeniu projektów z realiami Iraku tamtych ze skandalu i zgodziłem się na kontynu0-
czasów. Chodzi o wykonywany przeze mnie wanie wyburzenia, lecz w ściśle określo-
Fragment nowej zabudowy Bagdadu
miastoprojekt kraków 1951-1971, red. j. bittner, kraków 1971.

7. czy polska Najbardziej intensywna była współpraca wówczas półtora milionowej metropolii,
rzeczpospolita z państwami Bliskiego Wschodu i Afryki Pół-
nocnej. W Libii polskie firmy były zaangażowa-
która zgodnie z projektem miała być w 1990
roku zamieszkiwana przez około 3,5 miliona
ludowa prowadziła ne w realizację między innymi terminali naf- mieszkańców. Przygotowany w ciągu trzech
towych, cementowni, zakładów chemicznych. lat plan zapoczątkował wieloletnią współpra-
politykę kolonialną? Polskie przedsiębiorstwa wybudowały tam cę krakowskich architektów z kontrahentami
ponad cztery tysiące kilometrów dróg (13% w Iraku. Pobyt na Bliskim Wschodzie stanowił
sieci drogowej tego kraju) oraz odbudowały ważne doświadczenie wielu do dziś czynnych
zniszczone w trzęsieniu ziemi miasto Barka zawodowo krakowskich architektów.
(El-Marj). Ponadto do Libii na ogromną skalę
Okres po II wojnie światowej przyniósł eksportowano polski sprzęt wojskowy, czołgi, michał wiśniewski
załamanie obecności kolonialnej państw pociski, systemy obrony przeciwlotniczej.
europejskich w Afryce i w Azji. Uzyskanie
niepodległości przez Indie, porażki wojenne W podobny sposób wyglądała współpraca
Francji w Indochinach oraz w Algierii stano- z Irakiem. W latach osiemdziesiątych XX wie-
wiły kolejne etapy procesu dekolonizacji, ku Polacy zrealizowali w tym kraju jedną
którego szczyt przypada na początek lat z największych ówczesnych inwestycji drogo-
sześćdziesiątych XX wieku. Nowe państwa, wych świata – wartą około czterech miliardów
które powstały na terenach dawnych kolonii, dolarów tranzytową autostradę od granicy
natychmiast po uzyskaniu suwerenności stały Kuwejtu do granicy z Jordanią i Syrią (około
się przedmiotem zimnowojennej rywalizacji 1200 km). Polskie przedsiębiorstwa, między Przypominamy tekst poświecony pracy polskich
pomiędzy USA i ZSRR. W odbywającą się pod innymi Budimex, Dromex i Cekop, przepro- architektów w Iraku, który miesięcznik „Architektura”
hasłami eksportu idei internacjonalizmu oraz wadziły jeszcze ponad dwadzieścia dużych opublikował w 1961 roku.
międzynarodowej rewolucji komunistycznej, inwestycji, głównie z zakresu budownictwa
postkolonialną ekspansję bloku wschodniego przemysłowego.
zaangażowany był nie tylko Związek Ra-
dziecki, ale także jego środkowoeuropejskie Jedną z polskich firm zaangażowanych na te-
państwa satelickie. Przez okres niespełna renie Iraku był krakowski Miastoprojekt, zało-
trzech dekad, aż do upadku żelaznej kurtyny, żone w 1949 roku biuro projektowe, odpowie-
Polska Rzeczpospolita Ludowa prowadziła dzialne między innymi za wzniesienie Nowej
intensywną współpracę handlową, usługową Huty. Już w 1955 roku nowa firma rozpoczęła
oraz wojskową między innymi z Kubą, Wietna- współpracę zagraniczną, realizując zlecenia
mem, Algierią, Libią oraz Irakiem. Ponadto dla Chińskiej Republiki Ludowej. W 1965 roku,
przed przybyszami z państw postkolonial- siedem lat po obaleniu kontrolowanej przez
nych współpracujących z blokiem wschod- Brytyjczyków irackiej monarchii, krakowski
nim otworzono możliwość studiowania na Miastoprojekt podpisał kontrakt na przygo-
polskich uczelniach. towanie planu urbanistycznego dla Bagdadu,

8. archiwum c. bukowy