System Thinking

1. www.Modiriran.ir 1
‫سیستمی‬ ‫تفکر‬ ‫بر‬ ‫مروری‬
‫آرونسون‬ ‫دنیل‬1
-‫شهرابی‬ ‫محسن‬ :‫مترجم‬–‫مدیران‬‫ایران‬
‫پویایی‬ ‫حوزه‬ ‫در‬ ‫ریشه‬ ،‫سیستمی‬ ‫رویکرد‬ ‫با‬ ‫تفکر‬‫سیستم‬ ‫شناسی‬-‫سال‬ ‫در‬ ‫که‬
1591‫در‬ ‫فاستر‬ ‫پرفسور‬ ‫توسط‬MIT‫شده‬ ‫نهاده‬ ‫بنا‬‫است‬–‫فاستر‬ ‫پرفسور‬ .‫دارد‬
‫ایده‬ ‫بهتر‬ ‫ارزیابی‬‫سیستم‬ ‫در‬ ‫جدید‬ ‫های‬‫استفاده‬ ‫گرو‬ ‫در‬ ‫را‬ ‫اجتماعی‬ ‫های‬‫ا‬‫ز‬
‫روش‬.‫داد‬ ‫تشخیص‬ ‫مهندسی‬ ‫های‬‫می‬ ‫را‬ ‫اجازه‬ ‫این‬ ‫افراد‬ ‫به‬ ‫سیستمی‬ ‫تفکر‬‫د‬‫هد‬
‫دانسته‬ ‫که‬‫هایشان‬‫سیستم‬ ‫از‬‫افراد‬ ‫که‬ ‫کاری‬ ‫مشابه‬ ،‫کنند‬ ‫شفاف‬ ‫را‬ ‫اجتماعی‬ ‫های‬
‫سیستم‬ ‫از‬ ‫خود‬ ‫فهم‬ ‫بهبود‬ ‫در‬ ‫مهندسی‬ ‫اصول‬ ‫از‬ ‫استفاده‬ ‫با‬‫ا‬ ‫مکانیکی‬ ‫های‬‫نجام‬
‫می‬.‫دهند‬
‫سیستمی‬ ‫تفکر‬ ‫رویکرد‬
‫تفکر‬ ‫رویکرد‬‫روش‬ ‫از‬ ‫متفاوت‬ ‫اساسی‬ ‫طور‬ ‫به‬ ‫سیستمی‬‫سنتی‬ ‫تحلیلی‬ ‫هاس‬2
‫می‬.‫باشد‬‫تحلیل‬‫اجزاء‬ ‫جداسازی‬ ‫بر‬ ‫سنتی‬ ‫های‬
‫می‬ ‫تمرکز‬ ‫مطالعه‬ ‫مورد‬ ‫مساله‬‫لغت‬ ،‫حقیقت‬ ‫در‬ .‫کنند‬"‫تحلیل‬"‫ریشه‬ ‫از‬"‫سازنده‬ ‫اجزاء‬ ‫تفکیک‬"‫می‬‫ت‬ ،‫مقابل‬ ‫در‬ .‫آید‬‫فکر‬
‫سیستمی‬‫به‬‫برهم‬ ‫چگونگی‬‫اجزا‬ ‫سایر‬ ‫با‬ ‫مطالعه‬ ‫مورد‬ ‫مساله‬ ‫کنش‬‫سیستم‬ ‫ء‬-‫مجموعه‬ ‫یک‬‫مولفه‬ ‫از‬ ‫ای‬‫ارتب‬ ‫حال‬ ‫در‬ ‫های‬‫با‬ ‫اط‬
‫ایجاد‬ ‫برای‬ ‫یکدیگر‬‫یک‬‫رفتار‬-‫می‬‫اینکه‬ ‫جای‬ ‫به‬ ‫یعنی‬ .‫پردازد‬‫مطالعه‬ ‫مورد‬ ‫سیستم‬‫بخش‬ ‫به‬ ‫را‬‫کو‬ ‫و‬ ‫کوچکتر‬ ‫های‬‫چکتر‬
‫ق‬ ‫مطالعه‬ ‫مورد‬ ‫را‬ ‫مختلف‬ ‫اجزای‬ ‫بین‬ ‫بزرگتر‬ ‫و‬ ‫بزرگتر‬ ‫متقابل‬ ‫اثرات‬ ،‫دید‬ ‫گسترش‬ ‫با‬ ‫سیستمی‬ ‫تفکر‬ ،‫کنیم‬ ‫مجزا‬‫ر‬‫می‬ ‫ار‬.‫دهد‬
‫مالحظه‬ ‫قابل‬ ‫طرز‬ ‫به‬ ،‫سیستمی‬ ‫تفکر‬ ‫نتایج‬ ‫اوقات‬ ‫برخی‬‫تحلیل‬ ‫با‬ ‫متفاوت‬ ‫ای‬‫می‬ ‫سنتی‬ ‫های‬‫زم‬ ‫ویژه‬ ‫به‬ .‫باشد‬‫مساله‬ ‫که‬ ‫انی‬
.‫باشد‬ ‫داشته‬ ‫خارجی‬ ‫و‬ ‫داخلی‬ ‫منابع‬ ‫از‬ ‫بازخوردهایی‬ ‫یا‬ ‫باشد‬ ‫برخوردار‬ ‫داینامیک‬ ‫پیچیدگی‬ ‫از‬ ‫مطالعه‬ ‫مورد‬
1
Daniel Aronson is the host of the Thinking Page (www.thinking.net)
2
Traditional forms of analysis

2. www.Modiriran.ir 2
‫سیستمی‬ ‫تفکر‬‫دلیل‬ ‫به‬‫خاص‬ ‫ویژگی‬،‫خود‬‫سخت‬ ‫حل‬ ‫در‬‫ترین‬‫مسائل‬‫موثر‬ ‫بسیار‬‫می‬‫پ‬ ‫موضوعات‬ ‫با‬ ‫مسائلی‬ :‫باشد‬،‫یچیده‬
‫ریشه‬ ‫مسائل‬ ‫یا‬ ‫و‬ ‫است‬ ‫وابسته‬ ‫سایرین‬ ‫واکنش‬ ‫یا‬ ‫گذشته‬ ‫در‬ ‫زیادی‬ ‫موارد‬ ‫به‬ ‫که‬.‫دارد‬ ‫هماهنگی‬ ‫ناموثری‬ ‫موارد‬ ‫با‬ ‫که‬ ‫ای‬
‫مثال‬‫حوزه‬ ‫از‬ ‫هایی‬‫سیستمی‬ ‫تفکر‬ ‫ارزشمندی‬ ‫که‬ ‫هایی‬‫ا‬‫ث‬‫با‬:‫از‬ ‫عبارتند‬ ،‫است‬ ‫شده‬ ‫ت‬
‫پ‬ ‫مسائل‬‫یچیده‬‫نقش‬ ‫که‬ ‫ای‬‫می‬ ‫درگیر‬ ‫را‬ ‫زیادی‬ ‫آفرینان‬‫تصویر‬ ‫یک‬ ،‫خودشان‬ ‫بخش‬ ‫بر‬ ‫عالوه‬ ‫باید‬ ‫آنها‬ ‫و‬ ‫کند‬
‫بزرگی‬3
.‫باشند‬ ‫داشته‬ ‫مساله‬ ‫از‬ )‫کالن‬ ‫(نگاه‬
‫تالش‬ ‫که‬ ‫مسائلی‬ ‫یا‬ ‫تکرارشونده‬ ‫مسائل‬‫آن‬ ‫حل‬ ‫برای‬ ‫قبلی‬ ‫های‬‫وخیم‬ ‫را‬ ‫اوضاع‬ ،‫ها‬‫کرده‬ ‫تر‬.‫است‬
‫که‬ ‫مسائلی‬‫آن‬ ‫اطراف‬ ‫محیط‬ ‫روی‬ ،‫عمل‬ ‫یک‬ ‫انجام‬‫می‬ ‫اثر‬‫می‬ ‫اثر‬ ‫(یا‬ ‫گذارد‬)‫پذیرد‬;‫محیط‬.‫رقابتی‬ ‫محیط‬ ‫یا‬ ‫طبیعی‬
.‫نیست‬ ‫شفاف‬ ‫آنها‬ ‫پاسخ‬ ‫که‬ ‫مسائلی‬
‫سیستمی‬ ‫تفکر‬ ‫از‬ ‫استفاده‬
‫تحلیل‬ ‫و‬ ‫سیستمی‬ ‫نگاه‬ ‫بین‬ ‫تفاوت‬ ‫بیانگر‬ ‫که‬ ‫مثالی‬ ‫یک‬‫می‬ ‫سنتی‬ ‫های‬‫خسارت‬ ‫کاهش‬ ،‫باشد‬‫به‬ ‫وارده‬‫محصو‬)‫ل(دانه‬‫سوی‬ ‫از‬
‫حشر‬‫ات‬‫می‬‫حشره‬ ‫که‬ ‫زمانی‬ .‫باشد‬‫ای‬‫در‬‫می‬ ‫محصول‬ ‫خوردن‬ ‫حال‬‫باشد‬،‫افراد‬ ‫متعارف‬ ‫واکنش‬‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬ ‫از‬ ‫استفاده‬
‫است‬‫می‬ ‫منجر‬ ‫حشره‬ ‫رفتن‬ ‫ازبین‬ ‫به‬ ‫که‬.‫شود‬‫حشره‬ ‫بعضی‬ ‫کارایی‬‫کش‬‫می‬ ‫محدود‬ ‫خاک‬ ‫و‬ ‫آب‬ ‫آلودگی‬ ‫با‬ ‫ها‬‫م‬ ‫اگر‬ .‫شود‬‫این‬ ‫ا‬
:‫بود‬ ‫خواهد‬ ‫زیر‬ ‫شکل‬ ‫به‬ ،‫کنیم‬ ‫بیان‬ ‫را‬ ‫تفکر‬ ‫شیوه‬
‫از‬ ‫هرچقدر‬ ،‫تفکر‬ ‫نوع‬ ‫این‬ ‫اساس‬ ‫بر‬‫و‬ ‫زد‬ ‫خواهند‬ ‫آسیب‬ ‫محصوالت‬ ‫به‬ ‫کمتری‬ ‫حشرات‬ ‫کنیم‬ ‫استفاده‬ ‫بیشتر‬ ‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬
.‫یافت‬ ‫خواهد‬ ‫کاهش‬ ‫محصوالت‬ ‫به‬ ‫خسارت‬ ‫میزان‬
‫می‬ ‫را‬ ‫محصوالت‬ ‫که‬ ‫حشراتی‬ ‫حذف‬ ‫با‬ ‫بگوییم‬ ‫اگر‬‫خورده‬ ‫فریب‬ ،‫ایم‬ ‫کرده‬ ‫حل‬ ‫را‬ ‫مساله‬ ،‫خورند‬.‫ایم‬‫به‬ ‫خسارت‬ ‫مساله‬
‫کوتاه‬ ‫در‬ ‫اغلب‬ ،‫حشرات‬ ‫سوی‬ ‫از‬ ‫محصوالت‬‫حل‬ ‫مدت‬‫می‬‫می‬ ‫بیان‬ ‫را‬ ‫مساله‬ ‫از‬ ‫بخشی‬ ‫تنها‬ ‫باال‬ ‫نمودار‬ ‫متاسفانه‬ .‫شود‬‫ک‬.‫ند‬
‫می‬ ‫رخ‬ ‫اغلب‬ ‫که‬ ‫چیزی‬‫سال‬ ‫در‬ ‫که‬ ‫اینست‬ ،‫دهد‬‫وخیم‬ ‫محصوالت‬ ‫اوضاع‬ ‫آتی‬ ‫های‬‫وخیم‬ ‫و‬ ‫تر‬‫می‬ ‫تر‬‫در‬ ‫که‬ ‫موادی‬ .‫شود‬
‫می‬ ‫نظر‬ ‫به‬ ‫گذشته‬‫نمی‬ ‫مساله‬ ‫حل‬ ‫به‬ ‫کمکی‬ ‫دیگر‬ ،‫موثرند‬ ‫بسیار‬ ‫رسید‬.‫کنند‬
3
Big picture
‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬ ‫از‬ ‫استفاده‬ ‫حشرات‬ ‫طریق‬ ‫از‬ ‫محصوالت‬ ‫به‬ ‫خسارت‬
-

3. www.Modiriran.ir 3
‫ک‬ ‫حشراتی‬ ‫زیرا‬‫را‬ ‫محصوالت‬ ‫ه‬‫می‬‫می‬ ‫کنترل‬ ‫را‬ ‫حشرات‬ ‫سایر‬ ‫جمعیت‬ ‫خوردند‬.‫کردند‬
‫حشر‬ ‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬ ‫که‬ ‫زمانی‬‫اتی‬‫می‬ ‫را‬ ‫محصوالت‬ ‫که‬‫می‬ ‫بین‬ ‫از‬ ،‫خوردند‬‫در‬ ‫برد‬‫کنترل‬ ‫واقع‬‫از‬ ‫را‬ ‫حشرات‬ ‫سایر‬ ‫جمعیت‬
‫می‬ ‫بین‬‫می‬ ‫فزونی‬ ‫به‬ ‫رو‬ ‫حشرات‬ ‫سایر‬ ‫جمعیت‬ ‫سپس‬ .‫برد‬‫می‬ ‫خساراتی‬ ‫ایجاد‬ ‫باعث‬ ‫آنها‬ ‫و‬ ‫رود‬‫بیش‬ ‫مراتب‬ ‫به‬ ‫که‬ ‫شوند‬‫ا‬ ‫تر‬‫ز‬
‫می‬ ‫اولیه‬ ‫حشرات‬.‫باشد‬
‫شده‬ ‫خواسته‬ ‫عمل‬ ،‫دیگر‬ ‫بیان‬ ‫به‬4
‫وخیم‬ ‫را‬ ‫اوضاع‬ ‫تنها‬ ،‫مساله‬ ‫حل‬ ‫برای‬‫خواسته‬ ‫اثرات‬ ‫زیرا‬ ‫کرد‬ ‫تر‬‫نشده‬9
‫سیستم‬ ‫وضعیت‬
.‫شد‬ ‫مساله‬ ‫تشدید‬ ‫سبب‬ ‫و‬ ‫داد‬ ‫تغییر‬ ‫را‬
‫می‬ ‫که‬ ‫اتفاقاتی‬‫می‬ ‫بیان‬ ‫قابل‬ ‫زیر‬ ‫چرخه‬ ‫صورت‬ ‫به‬ ‫افتد‬:‫باشد‬
‫فلش‬ :‫نمودار‬ ‫خواندن‬ (‫بیانگر‬ ‫ها‬‫علیت‬ ‫جهت‬-‫که‬ ‫حشراتیست‬ ‫تعداد‬ ‫در‬ ‫تغییر‬ ‫دلیل‬ ‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬ ‫از‬ ‫استفاده‬ ‫مقدار‬ ‫در‬ ‫تغییر‬
‫می‬ ‫وارد‬ ‫خسارت‬ ‫محصول‬ ‫به‬‫کنند‬-‫می‬‫عالمت‬ .‫باشد‬‫خالف‬ ‫در‬ ‫تغییر‬ ‫و‬ ‫فلش‬ ‫جهت‬ ‫در‬ ‫تغییر‬ ‫بیانگر‬ ‫نیز‬ ‫منفی‬ ‫و‬ ‫مثبت‬ ‫های‬
‫می‬ ‫فلش‬ ‫جهت‬‫می‬ ‫خوانده‬ ‫طور‬ ‫این‬ ‫نمودار‬ ‫این‬ .‫باشد‬‫شود‬"‫استفاده‬ ‫مقدار‬ ‫در‬ ‫تغییر‬‫خالف‬ ‫در‬ ‫تغییر‬ ‫سبب‬ ،‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬ ‫ار‬
‫می‬ ‫وارد‬ ‫خسارت‬ ‫محصول‬ ‫به‬ ‫که‬ ‫حشراتیست‬ ‫تعداد‬ ‫جهت‬‫کنند‬".)
4
Action intended
5
Unintended side effects
‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬ ‫از‬ ‫استفاده‬
‫به‬ ‫که‬ ‫الف‬ ‫نوع‬ ‫حشرات‬ ‫تعداد‬
‫کنند‬ ‫می‬ ‫وارد‬ ‫خسارت‬ ‫محصوالت‬
-
‫ب‬ ‫نوع‬ ‫حشرات‬ ‫تعداد‬
‫به‬ ‫که‬ ‫ب‬ ‫نوع‬ ‫حشرات‬ ‫تعداد‬
‫کنند‬ ‫می‬ ‫وارد‬ ‫خسارت‬ ‫محصوالت‬
‫به‬ ‫که‬ ‫حشراتی‬ ‫تعداد‬ ‫مجموع‬
‫زنند‬ ‫می‬ ‫خسارت‬ ‫محصوالت‬
-
+
+
+
+

4. www.Modiriran.ir 4
‫نوع‬ ‫حشرات‬ ‫تعداد‬ ‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬ ‫از‬ ‫بیشتر‬ ‫استفاده‬ ،‫فهم‬ ‫این‬ ‫با‬"‫الف‬"‫می‬ ‫کاهش‬ ‫را‬‫کاهش‬ ‫به‬ ‫اتفاق‬ ‫این‬ .)‫اولیه‬ ‫دهد(آفت‬
‫می‬ ‫را‬ ‫محصوالت‬ ‫که‬ ‫حشراتی‬ ‫تعداد‬ ‫در‬ ‫سریع‬‫می‬ ‫منجر‬ ‫خورند‬‫شود(توجه‬‫مورد‬ ،‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬ ‫از‬ ‫استفاده‬ ‫اثر‬ ‫این‬ ‫که‬ ‫کنید‬
‫نوع‬ ‫حشرات‬ ‫تعداد‬ ‫افزایش‬ ‫به‬ ‫نهایتا‬ ‫الف‬ ‫نوع‬ ‫حشرات‬ ‫تعداد‬ ‫کاهش‬ ،‫هرحال‬ ‫به‬ .)‫بود‬ ‫ما‬ ‫خواسته‬"‫ب‬"‫می‬ ‫منجر‬‫شود(الب‬‫ته‬
‫می‬ ‫روی‬ ‫زمانی‬ ‫تاخیر‬ ‫کمی‬ ‫با‬ ‫اتفاق‬ ‫این‬‫داده‬ ‫نمایش‬ ‫پیکان‬ ‫روی‬ ‫دوخط‬ ‫با‬ ‫که‬ ‫دهد‬‫شده‬‫حشرات‬ ‫پیوسته‬ ‫افزایش‬ .)‫است‬"‫ب‬"
‫می‬ ‫دامن‬ ‫آنها‬ ‫جمعیت‬ ‫در‬ ‫انفجار‬ ‫به‬‫می‬ ‫خسارت‬ ‫محصول‬ ‫به‬ ‫که‬ ‫حشراتی‬ ‫مجموع‬ ‫افزایش‬ ‫باعث‬ ‫و‬ ‫زند‬‫می‬ ‫زنند‬‫این‬ ،‫شوند‬
‫کوتاه‬ ‫اثر‬ ‫اگرچه‬ ،‫بنابراین‬ .‫بود‬ ‫ما‬ ‫خواسته‬ ‫خالف‬ ‫دقیقا‬‫اثرات‬ ،‫بود‬ ‫ما‬ ‫خواسته‬ ‫مورد‬ ‫دقیقا‬ ‫آفت‬ ‫ضد‬ ‫مواد‬ ‫از‬ ‫استفاده‬ ‫مدت‬
.‫بود‬ ‫متفاوت‬ ‫کامال‬ ‫آن‬ ‫بلندمدت‬
‫تصوی‬ ‫این‬ ‫با‬‫آفت‬ ‫یکپارچه‬ ‫مدیریت‬ ‫مانند‬ ،‫شد‬ ‫داده‬ ‫توسعه‬ ‫بلندمدت‬ ‫در‬ ‫بهتر‬ ‫نتایج‬ ‫با‬ ‫اقدامات‬ ‫سایر‬ ،‫ذهن‬ ‫در‬ ‫سیستم‬ ‫از‬ ‫ر‬1
‫می‬ ‫را‬ ‫محصوالت‬ ‫که‬ ‫حشراتی‬ ‫کردن‬ ‫کنترل‬ ‫شامل‬ ‫که‬.‫ناحیه‬ ‫در‬ ‫شکارهایشان‬ ‫بیشتر‬ ‫تولید‬ ‫با‬ ‫خورند‬
‫در‬ ‫ملی‬ ‫علوم‬ ‫آکادمی‬ ‫مطالعات‬ ‫در‬ ‫متدها‬ ‫این‬ ‫کارایی‬MIT‫شده‬ ‫اثبات‬‫است‬.‫آنها‬‫از‬ ‫همچنین‬‫ریسک‬‫ایجاد‬‫و‬ ‫آب‬ ‫آلودگی‬
‫می‬ ‫اجتناب‬ ‫خاک‬.‫ورزند‬
‫پاسخ‬ ‫ارائه‬ ‫برای‬ ‫الزم‬ ‫فهم‬ ،‫سیستمی‬ ‫تفکر‬ ‫در‬ ‫دید‬ ‫وسعت‬ ‫افزایش‬ ‫روش‬‫بلند‬ ‫های‬‫می‬ ‫فراهم‬ ‫مدت‬‫کند‬‫مثال‬ .‫ن‬ ‫از‬ ‫هایی‬‫تایج‬
‫کالسیک‬ ‫کتاب‬ ‫در‬ ‫باال‬ ‫تکنولوژی‬ ‫با‬ ‫صنایع‬ ‫و‬ ‫انسانی‬ ‫منابع‬ ،‫خدمات‬ ‫در‬ ‫سیستمی‬ ‫تفکر‬ ‫با‬ ‫آمده‬ ‫بدست‬ ‫مثبت‬‫پ‬‫با‬ ‫سنگه‬ ‫یتر‬
‫عنوان‬"‫پنجم‬ ‫فرمان‬7
"‫و‬‫روزنامه‬ ‫در‬"‫سیستمی‬ ‫اندیشمند‬8
"‫می‬ ‫یافت‬.‫شود‬
‫سخت‬ ‫به‬ ‫پرداختن‬ ‫برای‬ ‫بهتری‬ ‫راه‬‫مسائلمان‬ ‫ترین‬
‫می‬ ‫ستوه‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫ما‬ ‫که‬ ‫مهم‬ ‫خیلی‬ ‫مسائل‬ ‫از‬ ‫بسیاری‬ ‫امروزه‬‫نقش‬ ‫چند‬ ‫با‬ ‫و‬ ‫هستند‬ ‫پیچیده‬ ،‫آورند‬.‫هستند‬ ‫گرفتار‬ ‫آفرین‬‫همچنین‬
‫نتایج‬ ‫به‬ ‫مربوط‬ ‫تاحدی‬‫می‬ ‫ما‬ ‫گذشته‬ ‫اقدامات‬‫مسائلی‬ ‫چنین‬ ‫به‬ ‫پرداختن‬ .‫داشتیم‬ ‫را‬ ‫وضعیت‬ ‫اصالح‬ ‫قصد‬ ‫ما‬ ‫که‬ ‫باشد‬‫م‬‫شکل‬
‫می‬‫باشد‬،‫راه‬ ‫معموال‬‫حل‬‫کافی‬ ‫ها‬‫و‬ ‫نیست‬‫می‬ ‫دلسردی‬ ‫ایجاد‬ ‫موجب‬‫در‬ ‫آن‬ ‫توانایی‬ ‫سیستمی‬ ‫تفکر‬ ‫مزایای‬ ‫از‬ ‫یکی‬ .‫شود‬
‫می‬ ‫مسائل‬ ‫از‬ ‫نوع‬ ‫این‬ ‫به‬ ‫پرداختن‬‫می‬ ‫ارتقاء‬ ‫سطحی‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫ما‬ ‫تفکر‬ ‫و‬ ‫باشد‬‫می‬ ‫که‬ ‫دهد‬‫توانیم‬‫به‬‫حتی‬ ‫نظر‬ ‫مورد‬ ‫نتایج‬‫در‬
‫موقعیت‬‫با‬ ‫مشکل‬ ‫های‬‫برهم‬ ‫زیاد‬ ‫تعداد‬ ،‫پیچیدگی‬‫کنش‬‫وجود‬ ‫عدم‬ ‫و‬ ‫ها‬‫راه‬ ‫کارایی‬ ‫عدم‬ ‫یا‬‫فوری‬ ‫حلهای‬‫فردی‬ ‫سطح‬ ‫در‬ ‫چه‬
.‫یابیم‬ ‫دست‬ ‫سازمانی‬ ‫و‬
6
Integrated pest management
7
The Fifth Discipline
8
The System Thinker