SlideShare a Scribd company logo
1 of 3
Download to read offline
International Reseach Journal,November,2010 ISSN-0975-3486 RNI: RAJBIL 2009/300097 VOL-I *ISSUE 14
122 RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567
November, 2010
‡ÊÊäÊ ¬òÊ
v/kqfud dkGkr yksd'kkgh O;oLFkk toG toG loZ ekU;
>kyh vkgs- vkt txkr 1@3 jk"Vªke/;s yksd'kkgh 'kklu
O;oLFkspk fLodkj dsysyk vkgs- ^ekDlZoknh^ jktdh;
fopkjiz.kkyh oj jf'k;k e/;s iz;ksx >kyk ijarw rks ;'kLoh
>kysyk ukgh vi;'kh Bjyk vkf.k yksd'kkghpk ekxkZusp rsFks
lektkph okVpky >kyh- vkf.k yksd'kkgh 'kklu O;OkLFkk
loZekU; >kyh- yksd'kkgh P;k ekxkZus fofo/k {ks=kr pkaxyh
izxrh lk/; >kyh vkgs-ijarw yksd'kkgh O;oLFksleksj dkgh
xaHkhj leL;k vkgsr- mnk % jktdh; ng'krokn] vkfFkZd
ng'krokn]QqVhjoknhng'krokn]Hkz"Vkpkjkpsnkfj«;]fuj{kjrk]
jktdkj.kkps xqUgsxkjhdj.k vkf.k fglad l'kL= ng'krokn
gk v/kqfud yksd'kkgh O;olFksleksjhy ,d izeq[k leL;k
vFkok vMFkGk vkgsr-
txkrhy loZp ns'k ng'kroknkP;k =klkyk xzklys
vkgsr- leL;kus ihfMr vkgsr- Hkkjr] ikfdLrku] baXyM]
vesfjdk o “kstkjh jk"Vªkr ng'kroknh dkjok;k iqUgk iqUgk
gksr vkgsr- rlsp Hkkjrkr R;k lrr ?kMr vkgsr- i.k
dks.kR;kgh ns'kkP;k 'kklukdMwu R;koj vkti;Zar cankscLr
>kysyk fnlr ukgh- ;kpkp ifj.kke Eg.kts turse/;s
vlwj{khrsph Eg.ktsp ng'krsph Hkkouk fuekZ.k >kyh vkgs-
vkf.k lRrsoj vlysyk rkdroku lekt vkiY;kyk nMir
vlY;kph Hkkouk fuekZ.k >kyh-txkr l/;k ng'kroknh
la?kVuk vkgsr- Hkkjrkr iqVhjoknh] /keZoknh vkf.k Økarhdkjh
ng'kroknh la?kVuk vkgsr- rls fuoM.kqdhP;k dkGkr ng'kr
vkf.k jktfd; fgalkpjkpk okij dsyk tkrks-
Hkkjrkr ng'krokn dsoG tEew vkf.k df'ej iqjrk
e;kZnhr ukgh rj vusd jkT;kr iljysyk vkgs- eqacbZ fnYyh
lkj[;k eksB;k “kgjkiklwu rs mnxhj] ukansM] ijHk.kh lkj[;k
ygku “kgjkr ng'kroknh ckWEc LQksV ?kMowu vkf.kr vkgsr-
vesfjdsr 11 LkIVsacj 2001 jksth ^^;quk;VsM] oYMZ VªsM lsaVj
vkf.k vesfjdu laj{k.k [kkR;kps dk;kZy; ^isUVkWxkWu* oj
>kysys gYys txkr ng'kroknhps okrkoj.k fuekZ.k dj.;kl
dkj.khHkwrBjysysfnlrkr-13fMlsacj2001Hkkjrh;laLknsojhy
gYyk 26&11 pk eqacbZojhy gYyk gs Hkkjrh;p ukgh rj
txkrhy yksd”kkgh leksjhy vkOgku vkgsr- HkkjrkP;k
yksd'kkghiq<hy ng'koknkps vkOgku fopkjkr ?ksrkuk ik'pkR;
fopkjoarj ^IysVks* ;kaps fo/kku egRokps Bjrs- R;kaP;k ers
^^tksi;Zar rRoKkuh jktk 'kklukoj ;s.kkj ukgh fdaok jktkdMs
‹Ê∑§‡ÊÊ„UË◊äÊË‹ Œ„U‡ÊÃflÊŒ — ∞∑§ •Ê√„UÊŸ
* ¬˝Ê. Á’⁄UÊŒÊ⁄U ÁŒª¥’⁄U ŒÁflŒÊ‚⁄UÊfl
* ◊„UÊ⁄UÊC˛U ©UŒÿÁª⁄UË ◊„UÊÁfllÊ‹ÿ, ©UŒªË⁄U,‹ÊÃÍ⁄U SflÊ. ⁄UÊ. ÃË. ◊. ÁfllʬË∆U, ŸÊ¥Œ«U, ◊„UÊ⁄UÊC˛U
rRoKkukps lkeF;Z o jktuSfrd dkS'kY; ,d= ;sr ukgh-
rk- i;Zar jkT;krhy nks’k nqj gksoqu iztk lq[kh gks.kkj ukgh-
**;k fo/kkukr larq"Brsy o vlrq"Brsyk usr`Ro tckcnkj vkgs-
ukxjhdkaP;kvlarq’VrsrwupukbZyktkrwung'kroknkpsmRiRrh
gksr vlrs-
ng'kroknkpk vFkZ o O;k[;k &
ng'krokn Eg.kts vkiyh jktdh;] lkekftd]
vkfFkZd]mfÌ"V;slk/;dj.;klkBhfglkRedvkf.kla?kVukRed
iz;Ru dj.ks gks;- loZlk/kkj.ki.ks xsyh fdR;sd o’ksZ vkarjjk"Vªh;
Lrjkoj yksd'kkgh jk"Vªkr ng'krokn /kqekdqG ?kkyhr vlyk
rjh ng'krokn Eg.kts dk; ;kph v|kigh lqLi"V O;k[;k
>kysyh ukgh- ng'krokn gk 'kCn Terroor ;k baxzth 'kCnkaps
ejkBh Hkk"kkarj vlwu gk 'kCn eqGs yWVhu Hkk"ksrhy ;k 'kCnkiklwu
cuysyk vkgs- Eg.kts Fkjdki fdaok ?kkcj.ks vlk gksrks-
vkrki;Zar ng'kroknkP;k 103 O;k[;k dsysY;k vkgsr- ;k
O;k[;ke/;s lq/nk ,der gksr ukgh dkgh fopkjoarkuh iq<hy
izek.ks O;k[;k dsysY;k vkgsr-
1½ izk-Mh-Mh- fczMkZ ;kaP;k ers & ^^vkfFkZd vkf.k lkekftd]
jktdh; o y’djh vU;k;kyk fnysys izR;wrj Eg.kts
ng'krokn-**
2½ fcz;k ,e tsufdUl &^^fagalsph /kedh ns.ks fdaok O;Drhxr
ng'krhph Ñrh d#u fHkrh fuekZ.k dj.;kdjhrk vk[kysyh
;kstuk Eg.kts ng'krokn gks;-**
3½ MkW- vkj-,e- ewrhZ &^^'kL=kapk /kkd nk[kowu R;kpk
mi;ksx d#u O;fDrxr vFkok lkewghd gR;kOnkjs Lor%ps
er nqlÚ;koj ykn.;kpk rlsp dkagh Bjkfod gsrw lk/;
dj.;kpk ,d ekxZ Eg.kts ng'kr gks;-**
4½ Hkkjr ljdkj &^^ng'krokn gh vlkekftd] vlkaLd`rhd]
vuSfrd] csdk;ns'khj d`rh vlwu R;kOnkjs fujijk/k yksdkaph
gR;k d#u lkekU; turse/;s ng'kr fuekZ.k d#u iz'kklu
O;oLFksyk vleFkZ Bjowu vkiyk gsrw lk/; dj.;kph ,d
O;oLFkk vkgs-**
5½ loZlk/kkj.k &^^fu;kstuc/n dsysYkk cyiz;ksx Eg.kts
ng'krokn gks;-**lk/kkj.kr% ojhy O;k[;so#u ng'kroknkps
Lo#i y{kkr ;sbZy- rs iq<hy izek.ks-
yksd'kkghr ng'kroknkps Lo#i &yksd'kkghrhy
ng'kroknkps Lo#i ikgr vlrkuk 'kL=kL=kP;k /kkdkus
ng'kr iljo#u vkiys egRo izLFkkfir dj.;kpk iz;Ru
International Reseach Journal,November,2010 ISSN-0975-3486 RNI: RAJBIL 2009/300097 VOL-I *ISSUE 14
123RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
ng'kroknh xVkpk vlrks- ng'kroknh izkeq[;kus fujijk/k
O;Drh] lektkrhy egRokps O;Drh] iz'kklukrhy egRokps
vf/kdkjh o usR;koj gYys djrkr rs gYys ckWECkLQksV ?kMowu
vk.kus foekukps] vigj.k dj.ks lkekU; ukxjhdkauk vksyhl
Bso.ks] lkoZtfud bekjrh u"V dj.ks b- izdkjps vlrkr- ;k
gY;kP;k lekos'k ng'kroknh gY;ke/;s gksrks- l/;k ng'kroknh
ÑR;ke/;s gksrks- l/;k ng'krokn ,[kk|k jk"Vªkiqjrk e;kZnhr
jkfgyk ukgh- R;kps vkrajjk"Vªh; dj.k >kys vkgs- ;kr
lhekikj ng'krokn gk izeq[k leL;k vkgs- ng'krokn o
ng'kroknh la?kVusps ng'krokn o ng'kroknh la?kVusps
Lo#i /kkfeZd]tkrh;] izkns'khd] vkfFkZd o lkekftd vlrs-
i.k loZlk/kkj.k i.ks /kkfeZd oaf'kd Lo#ikpk ng'korokn
tkxrhd ikrGhoj fofo/k ns'kkr o Hkkjrklkj[;k ns'kkr
vf/kd lØh; >kyk vkgs- Hkjrkr l/;k lkaiznk;hd o
QqfVjrkoknh] ng'koknkus xaHkhj Lo#i /kkj.k dsys vkgs-
yksd'kkghrhy lkiznk;hd ng'krokn &
yksd'kkgh fVdfo.;klkBh vkf.k ;'kLoh gks.;klkBh
fof'k"V n`f"Vdksukph vkf.k fof'k"V ifjfLFkrhph vko';Drk
vlrs tls ukxjhdke/;s tkx#drk vlkoh ykxrs
lektke/;s HksnHkkokph Hkkouk vlw u;s ijLijk e/;s ca/kw
Hkkokph Hkkouk vlkoh ykxrs- rlsp R;kaP;kr lfg".kwrsph o`rh
vlkoh ykxrs- ijarw tkxrhd ikrGhoj fofo/k ns'kkr Mksds
oj dk<r vkgs- izR;sd /kekZps Lo#i vkn'kZ fopkjl.khZus Hkjys
vkgs- i.k izns'kkr vkt bLykehd dV~VjiaFkh;k cjkscjp fganw
egkj iaFkh;uk ns[khy ikslyh tkr vkgs- Hkkjrkr vYila[;kd
tekrhoj gks.kkjs gYys] ckcjh eTthn] usLrkukcwr dj.ks o
xqtjkr e/;s eqLyhe /kkehZd fo#/n >kysyh tho ?ks.kh ng'kr
gh loZ fganw lkaiznk;hd ng'krhpk Hkkx vkgs- ;kr ctjaxny]
fo'ofganw ifj"kn ;k lkj[;k la?kVuk dk;Zjr vkgsr-
yksd'kkghrhy QqVjoknh ng'krokn &
HkkjrkP;k lanHkkZr QqfVjoknh ng'kroknh dkjok;k
ok<ysY;k vkgsr- nksu n'kdke/;s vusd ng'kroknh xV
mn;kyk vkyh vkgsr- R;kpk foeksM dj.ks ns'kkleksj eksBs
vkOgku vkgs- Lokra«;kuarj ykxyhp Lora= ukxkYkWMlkBh
ukxkcM[kksjkP;k fgald dkjok;k lq# >kY;k- tEew dk'ehj]
iatkc] vklke] f=iqjk] ekf.kiwj] fe>ksjke ;k lhesojhy
jkT;krhy ng'krokn gk QqfVjrk izo`Rrhrwu fuekZ.k >kysyk
vkgs- iatkce/;s [kfyLFkkuP;k ekx.khlkBh ckcj [kkylk b-
la?kVukuh 1980 rs 1990 ;k n'kdkr fgalkpkjkps FkSeku ?kkrys
vkgs- iatkc e/khy ng'krokn vkrk laiw’Vkr vkysyk vlyk
rjh tEew dkf'ej o bZ'kkU; dMhy jkT; ;sFks QqfVjrkoknh
la?kVukP;k ng'krokn pkyw vkgs- tEew dk'ehj e/;s y’dj
, rks;ck] eqtkfgnhu tSLks & , & egen v'kk ng'kroknh
la?kVukP;k dkjok;k pkyw vkgsr- bZ'kkU; Hkkxkr f=iqjk e/;s
f=iqjk jk"Vªh; eqDrh vk?kkMh] vklke e/;s ;quk;VsM fyczs'ku
QqV]ef.kdiwj fyczs'ku QzaV] cksMks yWMP;k ekx.khlkBh uW'kuy
MseksØsVhd fyczs'ku QazV v'kk xVkaP;k dkjok;kauh R;k
jkT;krhy tuthou foLdGhr dsys vkgs- ;k QqfVroknh
la?kVukauk HkkjrkP;k “kstkjhy ikfdLrku v'kk ns'kkrwu enr
dsyh tkrs- R;keqGs gk ng'kroknh yksd'kkgh O;oLFksyk
vMFkGk fuekZ.k >kyk vkgs- /kekZps Lo#i foÑr dsys vkgs-
ijLijke/;s lfg’.kqrsph Hkqfedk ukgh- /kkfeZd dV~Vj iaFkh;
brj/kehZ;kaP;kckcrhrvlfg’.kqrknk[korkr-/kkfeZdng'kroknh
xVkrhy ng'kroknh izpfyhr /kkehZd O;oLFkk o pkSdV
cny.;kpk iz;Ru djrkr- ;kr fganw] f[kzpu] bLyke] T;w b-
/kekZrhy dkgh eqyrRok/kkuh /kekZP;k vk/kkjkus lRrk laiRrh
o izHkko fVdfo.;klkBh ng'kroknkpk vk/kkj ?ksrysyk vkgs-
;kr izkeq[;kus bLykehd ng'krok|kauh eksBk izHkko fuekZ.k
dsyk vkgs- gk ng'krokn lukruh fopkjkauk o eqyRkRo
oknkyk ek.k.kkjk vkgs- gs ng'kroknh bLyke gkp ,deso
/keZ Js"B ek.k.kkjk eqLyhe eqyrRoknkps iquZthou dj.;kpk
mfÌ’Vkus ;k xVkrhy la?kVukauh ng'kroknkpk vkaxhdkj
dsyk vkgs-rqdZLFkku] bftIrpk viokn oxGrk cgqrsd bLykeh
jk"Vkauh vkiY;k jk"Vªkyk bLykeh jk"Vª Eg.kwu ?kks’khr dsys
vkgs- /keZosMsi.kk gk eqyRkRok|kpk ,d izxV vfo"dkj vkgs-
tsgkanP;k ukok[kkyh txHkjkrwu bLykeh r#ukauk
vkd’khZr dj.ks /kkfeZd f'k{k.kkP;k ukok[kkyh dBj /kfeZdrk
o ij/kkehZdrk cny Ons'k Hkkouk HkMdfo.ks o fofo/k bLykeh
ng'kroknh la?kVukr R;kauk 'kkL=kL=kps izf'k{k.k nsowu
Hkkjrklkj[;k /keZfujis{k jk"Vªkr ikBowu ng'krokn fuekZ.k
djrkr- dk'ehj iz'u /keZ ;q/nkph ckc >kyh vkgs- ;kr vy
tek,r vy bLykehd xzwi vydk;nk ;k ng'kroknh
la?kVuk vxzslj vkgsr- ;k la?kVuk ekQZr dk'ehj e/;s
gtkjks yksdkaph gR;k dsyh tkr vkgs- o vkfFkZd lk/ku
laiRrh u"V dsyh tkr vkgs-
yksd'kkghrhy Økarhdkjh ng'krokn &
vka/kz izns'kkr rsyxauk] NRrhlx< jkT;krhy clrj
egkjk"Vªkr xMfpjksyh ;k vkfnoklh izns'kkr ihiYl okWj xzqi
;k ukokph u{kyoknh la?kVuk fgalkpkjh d`R; djr vlrs-
fcgkj e/;s j.kohj jsussus nfyrkaP;k olrhoj gYys dsys-
R;kyk izR;qRrj Eg.kwu ekdhZ"V dE;qfu"V lsaVj ;k ukokP;k
nfyrkaP;k la?kVusuh ng'kroknh ekxkZpk voyac dsyk vkgs-
ng'krokn fuekZ.k gks.;kl dkj.khHkwr ifjfLFkrh
iq<hyizek.ks lkaxrk ;sbZy &
ng'kroknh dks.kh gkSlsus cur ukgh- rj vfLRkRokn
vlysyh cuor vlrs- ng'kroknh gs ekulsp vlrkr- o
rh vkiY;krwup r;kj gksr vlrkr- R;kauk r;kj djrkr-
rh vkLrhRokn vl.kkjh 'kklu O;oLFkk rlsp IkS'kkP;k /kekZP;k
izkarh;rsP;k jk"VªkP;k v'kk pqdhP;k ladYiusP;k HkdkO;kr
;srkr- v'kkr fdR;sdkph fn'kk pqdrs o R;kauk ijr pkaxY;k
ekxkZoj vk.k.;klkBh dks.khgh iz;Ru djhr ukgh- jktdkj.kh
vkiY;k LokFkkZlkBh ng'kroknkl [krik.kh ?kkyrkr R;keqGs
International Reseach Journal,November,2010 ISSN-0975-3486 RNI: RAJBIL 2009/300097 VOL-I *ISSUE 14
124 RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
ng'krokn ok<hl dkj.khHkqr Bjyk vkgs- 'kklukph /;s;
/kksj.ks /keZosMsi.kk] vkFkhZd HkjHkjkV LokFkhZi.kk] oSKkfud
izxrh] rLdjh] tkxrhdj.k] nkfj«;] csdkjh] nMi'kkgh]
fiGo.kwd /keZ LkaLd`rh Hkk"kk v'kk izdkjs ng'kroknkph
eqyHkwr dkj.ks lkaxrk ;srhy-
ng'krokn jks[k.;klkBh mik;;kstuk &
[kkyhy izdkjs ng'krokn jks[k.;klkBh mik;;kstuk vk[krk
;srhy-
1½ ifj.kkedkjd f'k{k.k &
ng'kroknkP;k fojks/kke/;s nqxkZeh mik;;kstuk
dj.k;klkBh ifj.kkedkjd f'k{k.kkph furkar xjt vkgs-
;krwu osG ykxrks ijarw ;kpk ifj.kke cjkp dkG fVdwu
jkgrks- f'k{k.kke/kwu ng'kroknh fopkj dj.;kiklwu ijko`Rr
gksrks- rs vf/kd lkeT;'k gksrs- f'k{k.k ek.klkyk /kekZa/k djhr
ukgh- ijarw vkiY;k lektkcÌy o ns'kkcÌy vfHkeku fuekZ.k
djrs- pkaxyk ukxjhd ?kMfo.;klkBh f'k{k.kkbrds pkaxys
nqljs lk/ku ukgh- R;keqGs ng'kroknkfo#/n 'kS{kf.kd lqfo/kk
miyC/k d#u ns.ks vko';d vkgs-
2½ jk"VHkDrh fufeZrh dj.ks &
ng'kroknh la?kVuk fg ns'kkis{kk /kekZoj] #<h]
ijaijsoj fo'okl Bsors- /kekZis{kk jk"Vª] bZ'ojh dk;|kis{kk
U;k;ky;kps Js"B lkoZHkkSeRo] /kekZa/k jktoVhis{kk yksd'kkgh
jktoV]lukru eukso`Rrhis{kk lkekftd lq/kkj.kkokn gh
vk/kqfud izxr ekuoh eqY; tursr #tr ukghr rksi;Zar
ng'krokn u"V gks.kkj ukgh-
3½ ikjn'kZd iz'kklu O;oLFkk &
izR;sd jk"Vªkr Ikz'kklu O;oLFkk osxosxGh vlrs- fg
O;oLFkk dke dj.;klkBh Hkz"V ekxkZpk mi;ksx djrs- R;keqGs
Hk"Vkpkj deh vf/kd izek.kkr gksrks- vU;k; gksrks vkf.k R;krwu
Jhear gs vf/kd Jhear gksr tkrkr rj xjhc gs vf/kd xjhc
curkr Eg.kwu v'kk izdkjph ;a=.kk ukxjhdkaps dks.krsgh dk;Z
iSlk ?ksrY;kf'kok; djhr ukghr- vkf.k iSlk gk loZlkekU;
ekulkauk feGr ukgh- rlsp vkarjjk"Vªh; ikrGhoj lq/nk
ns'kkrhy iz'kkldh; vf/kdkjh vkf.k iq<kjh ykp ?ksowu xqIr
ekfgrh ng'krok|kauk iqjforkr- R;keqGs gk ng'krokn ok<rks
Eg.kwugstjlaiko;kpsvlsyrjjk"Vªkjk"Vªkrhyiz'kkluO;oLFkk
lq/kkjyh ikfgts rh ikjn'kZd dsyh ikfgts-
4½ iz{kksHkd 'k"k.ks VkGkosr &
yksd'kkghjk"Vªke/;s'kklukusdsysysd`R;gs/kekZP;k fojks/kkrvkgs
vls dkgh dV~Vj /keZoknh O;Drh ekurkr- dkj.k R;kauk ns'kkis{kk
/keZ Js"V okVrks v'kk osGh rsFkhy /kkfeZd usrs tursyk ,d= d#u
iz{kksHkd 'k"k.ks djrkr- R;keqGs ns'kkfo#/n y<k;yk ikfgts v'kh
R;kph euksHkqfedk r;kj gksrs- Eg.kwu iz{kksHkd 'k"k.ks VkGkosr-
5½ dk;|kiq<s loZ leku &
dk;|kleksj Jhear xjhc loZtu leku fg Hkkouk n`< dsyh
ikfgts vkf.k lokZlkBh ,dp dk;nk gh Hkkouk ok<hl ykowu
dk|kps jkT; fuekZ.k dsys ikfgts dkj.k ng'krokn u"V
dj.;klkBh dk;|kps jkT; vko';d vkgs- gs dk;ns r;kj
dj.;klkBh dkgh dBksj fu.kZ; gh jkT;kus ?ksrys ikfgtsr-
ijarw uohu dk;|kpk nq#im;ksx gksow u;s gh ljdkus dkGth
?ksryh ikfgts-ojhy mi;kO;frjhDr brjgh mik; vkgsr-
;ke/;s izkeq[;kus ng'kroknh la?kVukaP;k izeq[kka'kh ppkZ d#u
erHksn nqj dj.ks- ng'krok|kP;k iq<kÚ;kauk idMwu dSnsr
Bso.ks] ng'krok|kaP;k vM;koj Nkis ?kkywu R;kaph “kL=s]
ckWEc] nk# xksGk tIr dj.ks] ng'kroknkfo#/n yksder tkx`r
dj.ks] xjhch deh dj.ks] csdkjh laiq"Vkr vk.k.ks] vU;k;
vR;kpkj deh dj.ks] izkns'khd vleksry u"V dj.ks] jk"VªHkDrh
ok<hl yko.ks] lkekftd vkf.k /kkehZd lkeT;l fuekZ.k dj.ks-
v'kk izdkjph mik;;kstuk dsyh rjp yksd'kkgh jk"Vªkrhy
ng'krokn u"V gksbZy-
fu"d"kZ &
Hkkjrkrhy yksd'kkghe/khy ng'kroknh /kekZpk vH;kl dsY;kl
ng'kroknkph vusd dkj.ks lkaxrk ;srhy lokZar egRokps eqG
dkj.k Eg.kts /kkehZd vlfg’.kqrk] izkns'khd vlerksyi.kk]
vkFkhZd fo’kerk gh vkgs- Eg.kwu ;koj mik;;kstuk dsY;kl
Hkkjrh; yksd'kkgh leksjhy o jktdh; O;oLFksleksjhy vkOgku
laiq"Vkr ;sbZy-
1½ izk- e-u- mnxkodj % vnz”; HkzLeklwj % ng”krokn 2½ ch-,y- QMh;k % Hkkjrh; “kklu o jktfurh 3½ jk’Vªh; lsehukj 19] 20 fMlsacj] ng”krokn o ekuoh gDd
%n;kuan dyk egkfo|ky; ykrwj Lej.khdk 4½ MkW- “kSysanz nsoukGdj % ledkyhu tkxrhd jktdkj.kkrhy iz”u- 5½ MkW- “kSysanz nsoukGdj % vkarjjk’Vªh; laca/k 6½ fojsanzdqekj
xkSaM % fo”o es vkardokn 7½ MkW- ns”kca/kq R;kxh % lkiznk;hd jktfurh ,oa fodYi % tSu vW.M tSu t;iwj & 1992 8½ MkW- xks[kys “kjnpanz % >qat ng”kroknk”kh
dkf’ej ,d vH;kl % fpukj ifCyds”ku iq.ks-
‚¥Œ÷¸ ª˝¥Õ

More Related Content

What's hot

Bhojan our sayasthya
Bhojan our sayasthyaBhojan our sayasthya
Bhojan our sayasthyaarya Rathore
 
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoriaAao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoriaGovats Radhe Ravoria
 
ENC Times-July 15,2016
ENC Times-July 15,2016ENC Times-July 15,2016
ENC Times-July 15,2016ENC
 
Dr. Vandana Khushalani
Dr. Vandana KhushalaniDr. Vandana Khushalani
Dr. Vandana KhushalaniAdarsh Thool
 
Commerce importants facts in hindi for competition exam
Commerce importants facts in hindi for competition examCommerce importants facts in hindi for competition exam
Commerce importants facts in hindi for competition examakashpalash
 
1st prof promotional test paper 2013
1st prof promotional test paper 20131st prof promotional test paper 2013
1st prof promotional test paper 2013DrSatya Kushwaha
 
पेप्सी, कोका कोला की सच्चाई
पेप्सी, कोका कोला की सच्चाईपेप्सी, कोका कोला की सच्चाई
पेप्सी, कोका कोला की सच्चाईSynergy Web Designers
 
Free indian history notes in hindi
Free indian history notes in hindiFree indian history notes in hindi
Free indian history notes in hindikumarsunil0734
 
ENC Times-September 10,2016
ENC Times-September 10,2016ENC Times-September 10,2016
ENC Times-September 10,2016ENC
 
Sharira kriya model test papers
Sharira kriya model test papers Sharira kriya model test papers
Sharira kriya model test papers DrSatya Kushwaha
 
ENC Times-November 28,2016
ENC Times-November 28,2016ENC Times-November 28,2016
ENC Times-November 28,2016ENC
 
Loksangharsh patrika september 2014
Loksangharsh patrika september 2014Loksangharsh patrika september 2014
Loksangharsh patrika september 2014Randhir Singh Suman
 
सनसनी ऑफ़ इंडिया/10.3
सनसनी ऑफ़ इंडिया/10.3सनसनी ऑफ़ इंडिया/10.3
सनसनी ऑफ़ इंडिया/10.3SANSANI OF INDIA
 

What's hot (20)

Bhojan our sayasthya
Bhojan our sayasthyaBhojan our sayasthya
Bhojan our sayasthya
 
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoriaAao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
 
Mk ppt green
Mk ppt greenMk ppt green
Mk ppt green
 
ENC Times-July 15,2016
ENC Times-July 15,2016ENC Times-July 15,2016
ENC Times-July 15,2016
 
131 132
131 132131 132
131 132
 
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATIONRESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION
 
Dr. Vandana Khushalani
Dr. Vandana KhushalaniDr. Vandana Khushalani
Dr. Vandana Khushalani
 
JAIL SUDHAR
JAIL SUDHAR JAIL SUDHAR
JAIL SUDHAR
 
Commerce importants facts in hindi for competition exam
Commerce importants facts in hindi for competition examCommerce importants facts in hindi for competition exam
Commerce importants facts in hindi for competition exam
 
123 125
123 125123 125
123 125
 
1st prof promotional test paper 2013
1st prof promotional test paper 20131st prof promotional test paper 2013
1st prof promotional test paper 2013
 
पेप्सी, कोका कोला की सच्चाई
पेप्सी, कोका कोला की सच्चाईपेप्सी, कोका कोला की सच्चाई
पेप्सी, कोका कोला की सच्चाई
 
Free indian history notes in hindi
Free indian history notes in hindiFree indian history notes in hindi
Free indian history notes in hindi
 
ENC Times-September 10,2016
ENC Times-September 10,2016ENC Times-September 10,2016
ENC Times-September 10,2016
 
Sharira kriya model test papers
Sharira kriya model test papers Sharira kriya model test papers
Sharira kriya model test papers
 
ENC Times-November 28,2016
ENC Times-November 28,2016ENC Times-November 28,2016
ENC Times-November 28,2016
 
Loksangharsh patrika september 2014
Loksangharsh patrika september 2014Loksangharsh patrika september 2014
Loksangharsh patrika september 2014
 
Uphar
UpharUphar
Uphar
 
Decentralized Water Management - Role of Panchayat and PESA Act in Chattisgarh
Decentralized Water Management - Role of Panchayat and PESA Act in ChattisgarhDecentralized Water Management - Role of Panchayat and PESA Act in Chattisgarh
Decentralized Water Management - Role of Panchayat and PESA Act in Chattisgarh
 
सनसनी ऑफ़ इंडिया/10.3
सनसनी ऑफ़ इंडिया/10.3सनसनी ऑफ़ इंडिया/10.3
सनसनी ऑफ़ इंडिया/10.3
 

Viewers also liked

Needs analysis questionnaire 10 may 2010 maf.mod.gov.mypendidikanborangborang...
Needs analysis questionnaire 10 may 2010 maf.mod.gov.mypendidikanborangborang...Needs analysis questionnaire 10 may 2010 maf.mod.gov.mypendidikanborangborang...
Needs analysis questionnaire 10 may 2010 maf.mod.gov.mypendidikanborangborang...Hameed Al-Zubeiry
 

Viewers also liked (18)

INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION-International Research Journal's Paper, Arpi...
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION-International Research Journal's Paper, Arpi...RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION-International Research Journal's Paper, Arpi...
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION-International Research Journal's Paper, Arpi...
 
26 28
26 2826 28
26 28
 
30 32
30 3230 32
30 32
 
100 102
100 102100 102
100 102
 
50 52
50 5250 52
50 52
 
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION-International Research Journal's Paper, Arpi...
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION-International Research Journal's Paper, Arpi...RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION-International Research Journal's Paper, Arpi...
RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION-International Research Journal's Paper, Arpi...
 
48 52-k
48 52-k48 52-k
48 52-k
 
28 30
28 3028 30
28 30
 
Historyofrhyme
HistoryofrhymeHistoryofrhyme
Historyofrhyme
 
76 80
76 8076 80
76 80
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
Lecture 1
Lecture 1Lecture 1
Lecture 1
 
Hajariymaum repupyari devi-INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
Hajariymaum repupyari devi-INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERHajariymaum repupyari devi-INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
Hajariymaum repupyari devi-INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
Lecture 5
Lecture 5Lecture 5
Lecture 5
 
59 61
59 6159 61
59 61
 
Needs analysis questionnaire 10 may 2010 maf.mod.gov.mypendidikanborangborang...
Needs analysis questionnaire 10 may 2010 maf.mod.gov.mypendidikanborangborang...Needs analysis questionnaire 10 may 2010 maf.mod.gov.mypendidikanborangborang...
Needs analysis questionnaire 10 may 2010 maf.mod.gov.mypendidikanborangborang...
 

More from INTERNATIONAL INDEXED,REFERRED,MULTILINGUAL,INTERDISCIPLINARY, MONTHLY RESEARCH JOURNAL

More from INTERNATIONAL INDEXED,REFERRED,MULTILINGUAL,INTERDISCIPLINARY, MONTHLY RESEARCH JOURNAL (20)

Effect of Pesticide 'Companion' on the Nutritional Composition and Certain Me...
Effect of Pesticide 'Companion' on the Nutritional Composition and Certain Me...Effect of Pesticide 'Companion' on the Nutritional Composition and Certain Me...
Effect of Pesticide 'Companion' on the Nutritional Composition and Certain Me...
 
The Geo-Strategic Significance of Afghanistan : From The Past to The Present...
The Geo-Strategic Significance of Afghanistan :  From The Past to The Present...The Geo-Strategic Significance of Afghanistan :  From The Past to The Present...
The Geo-Strategic Significance of Afghanistan : From The Past to The Present...
 
Acculturation And Diasporic Influence In Uma Parmeswaran's "What Was Always H...
Acculturation And Diasporic Influence In Uma Parmeswaran's "What Was Always H...Acculturation And Diasporic Influence In Uma Parmeswaran's "What Was Always H...
Acculturation And Diasporic Influence In Uma Parmeswaran's "What Was Always H...
 
Goel-INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
Goel-INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERGoel-INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
Goel-INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 

122 124

  • 1. International Reseach Journal,November,2010 ISSN-0975-3486 RNI: RAJBIL 2009/300097 VOL-I *ISSUE 14 122 RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION 123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567 123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567 123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567 123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567 123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567 123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567 123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345678901234567890123456789012123456789012345678901234567 November, 2010 ‡ÊÊäÊ ¬òÊ v/kqfud dkGkr yksd'kkgh O;oLFkk toG toG loZ ekU; >kyh vkgs- vkt txkr 1@3 jk"Vªke/;s yksd'kkgh 'kklu O;oLFkspk fLodkj dsysyk vkgs- ^ekDlZoknh^ jktdh; fopkjiz.kkyh oj jf'k;k e/;s iz;ksx >kyk ijarw rks ;'kLoh >kysyk ukgh vi;'kh Bjyk vkf.k yksd'kkghpk ekxkZusp rsFks lektkph okVpky >kyh- vkf.k yksd'kkgh 'kklu O;OkLFkk loZekU; >kyh- yksd'kkgh P;k ekxkZus fofo/k {ks=kr pkaxyh izxrh lk/; >kyh vkgs-ijarw yksd'kkgh O;oLFksleksj dkgh xaHkhj leL;k vkgsr- mnk % jktdh; ng'krokn] vkfFkZd ng'krokn]QqVhjoknhng'krokn]Hkz"Vkpkjkpsnkfj«;]fuj{kjrk] jktdkj.kkps xqUgsxkjhdj.k vkf.k fglad l'kL= ng'krokn gk v/kqfud yksd'kkgh O;olFksleksjhy ,d izeq[k leL;k vFkok vMFkGk vkgsr- txkrhy loZp ns'k ng'kroknkP;k =klkyk xzklys vkgsr- leL;kus ihfMr vkgsr- Hkkjr] ikfdLrku] baXyM] vesfjdk o “kstkjh jk"Vªkr ng'kroknh dkjok;k iqUgk iqUgk gksr vkgsr- rlsp Hkkjrkr R;k lrr ?kMr vkgsr- i.k dks.kR;kgh ns'kkP;k 'kklukdMwu R;koj vkti;Zar cankscLr >kysyk fnlr ukgh- ;kpkp ifj.kke Eg.kts turse/;s vlwj{khrsph Eg.ktsp ng'krsph Hkkouk fuekZ.k >kyh vkgs- vkf.k lRrsoj vlysyk rkdroku lekt vkiY;kyk nMir vlY;kph Hkkouk fuekZ.k >kyh-txkr l/;k ng'kroknh la?kVuk vkgsr- Hkkjrkr iqVhjoknh] /keZoknh vkf.k Økarhdkjh ng'kroknh la?kVuk vkgsr- rls fuoM.kqdhP;k dkGkr ng'kr vkf.k jktfd; fgalkpjkpk okij dsyk tkrks- Hkkjrkr ng'krokn dsoG tEew vkf.k df'ej iqjrk e;kZnhr ukgh rj vusd jkT;kr iljysyk vkgs- eqacbZ fnYyh lkj[;k eksB;k “kgjkiklwu rs mnxhj] ukansM] ijHk.kh lkj[;k ygku “kgjkr ng'kroknh ckWEc LQksV ?kMowu vkf.kr vkgsr- vesfjdsr 11 LkIVsacj 2001 jksth ^^;quk;VsM] oYMZ VªsM lsaVj vkf.k vesfjdu laj{k.k [kkR;kps dk;kZy; ^isUVkWxkWu* oj >kysys gYys txkr ng'kroknhps okrkoj.k fuekZ.k dj.;kl dkj.khHkwrBjysysfnlrkr-13fMlsacj2001Hkkjrh;laLknsojhy gYyk 26&11 pk eqacbZojhy gYyk gs Hkkjrh;p ukgh rj txkrhy yksd”kkgh leksjhy vkOgku vkgsr- HkkjrkP;k yksd'kkghiq<hy ng'koknkps vkOgku fopkjkr ?ksrkuk ik'pkR; fopkjoarj ^IysVks* ;kaps fo/kku egRokps Bjrs- R;kaP;k ers ^^tksi;Zar rRoKkuh jktk 'kklukoj ;s.kkj ukgh fdaok jktkdMs ‹Ê∑§‡ÊÊ„UË◊äÊË‹ Œ„U‡ÊÃflÊŒ — ∞∑§ •Ê√„UÊŸ * ¬˝Ê. Á’⁄UÊŒÊ⁄U ÁŒª¥’⁄U ŒÁflŒÊ‚⁄UÊfl * ◊„UÊ⁄UÊC˛U ©UŒÿÁª⁄UË ◊„UÊÁfllÊ‹ÿ, ©UŒªË⁄U,‹ÊÃÍ⁄U SflÊ. ⁄UÊ. ÃË. ◊. ÁfllʬË∆U, ŸÊ¥Œ«U, ◊„UÊ⁄UÊC˛U rRoKkukps lkeF;Z o jktuSfrd dkS'kY; ,d= ;sr ukgh- rk- i;Zar jkT;krhy nks’k nqj gksoqu iztk lq[kh gks.kkj ukgh- **;k fo/kkukr larq"Brsy o vlrq"Brsyk usr`Ro tckcnkj vkgs- ukxjhdkaP;kvlarq’VrsrwupukbZyktkrwung'kroknkpsmRiRrh gksr vlrs- ng'kroknkpk vFkZ o O;k[;k & ng'krokn Eg.kts vkiyh jktdh;] lkekftd] vkfFkZd]mfÌ"V;slk/;dj.;klkBhfglkRedvkf.kla?kVukRed iz;Ru dj.ks gks;- loZlk/kkj.ki.ks xsyh fdR;sd o’ksZ vkarjjk"Vªh; Lrjkoj yksd'kkgh jk"Vªkr ng'krokn /kqekdqG ?kkyhr vlyk rjh ng'krokn Eg.kts dk; ;kph v|kigh lqLi"V O;k[;k >kysyh ukgh- ng'krokn gk 'kCn Terroor ;k baxzth 'kCnkaps ejkBh Hkk"kkarj vlwu gk 'kCn eqGs yWVhu Hkk"ksrhy ;k 'kCnkiklwu cuysyk vkgs- Eg.kts Fkjdki fdaok ?kkcj.ks vlk gksrks- vkrki;Zar ng'kroknkP;k 103 O;k[;k dsysY;k vkgsr- ;k O;k[;ke/;s lq/nk ,der gksr ukgh dkgh fopkjoarkuh iq<hy izek.ks O;k[;k dsysY;k vkgsr- 1½ izk-Mh-Mh- fczMkZ ;kaP;k ers & ^^vkfFkZd vkf.k lkekftd] jktdh; o y’djh vU;k;kyk fnysys izR;wrj Eg.kts ng'krokn-** 2½ fcz;k ,e tsufdUl &^^fagalsph /kedh ns.ks fdaok O;Drhxr ng'krhph Ñrh d#u fHkrh fuekZ.k dj.;kdjhrk vk[kysyh ;kstuk Eg.kts ng'krokn gks;-** 3½ MkW- vkj-,e- ewrhZ &^^'kL=kapk /kkd nk[kowu R;kpk mi;ksx d#u O;fDrxr vFkok lkewghd gR;kOnkjs Lor%ps er nqlÚ;koj ykn.;kpk rlsp dkagh Bjkfod gsrw lk/; dj.;kpk ,d ekxZ Eg.kts ng'kr gks;-** 4½ Hkkjr ljdkj &^^ng'krokn gh vlkekftd] vlkaLd`rhd] vuSfrd] csdk;ns'khj d`rh vlwu R;kOnkjs fujijk/k yksdkaph gR;k d#u lkekU; turse/;s ng'kr fuekZ.k d#u iz'kklu O;oLFksyk vleFkZ Bjowu vkiyk gsrw lk/; dj.;kph ,d O;oLFkk vkgs-** 5½ loZlk/kkj.k &^^fu;kstuc/n dsysYkk cyiz;ksx Eg.kts ng'krokn gks;-**lk/kkj.kr% ojhy O;k[;so#u ng'kroknkps Lo#i y{kkr ;sbZy- rs iq<hy izek.ks- yksd'kkghr ng'kroknkps Lo#i &yksd'kkghrhy ng'kroknkps Lo#i ikgr vlrkuk 'kL=kL=kP;k /kkdkus ng'kr iljo#u vkiys egRo izLFkkfir dj.;kpk iz;Ru
  • 2. International Reseach Journal,November,2010 ISSN-0975-3486 RNI: RAJBIL 2009/300097 VOL-I *ISSUE 14 123RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION ng'kroknh xVkpk vlrks- ng'kroknh izkeq[;kus fujijk/k O;Drh] lektkrhy egRokps O;Drh] iz'kklukrhy egRokps vf/kdkjh o usR;koj gYys djrkr rs gYys ckWECkLQksV ?kMowu vk.kus foekukps] vigj.k dj.ks lkekU; ukxjhdkauk vksyhl Bso.ks] lkoZtfud bekjrh u"V dj.ks b- izdkjps vlrkr- ;k gY;kP;k lekos'k ng'kroknh gY;ke/;s gksrks- l/;k ng'kroknh ÑR;ke/;s gksrks- l/;k ng'krokn ,[kk|k jk"Vªkiqjrk e;kZnhr jkfgyk ukgh- R;kps vkrajjk"Vªh; dj.k >kys vkgs- ;kr lhekikj ng'krokn gk izeq[k leL;k vkgs- ng'krokn o ng'kroknh la?kVusps ng'krokn o ng'kroknh la?kVusps Lo#i /kkfeZd]tkrh;] izkns'khd] vkfFkZd o lkekftd vlrs- i.k loZlk/kkj.k i.ks /kkfeZd oaf'kd Lo#ikpk ng'korokn tkxrhd ikrGhoj fofo/k ns'kkr o Hkkjrklkj[;k ns'kkr vf/kd lØh; >kyk vkgs- Hkjrkr l/;k lkaiznk;hd o QqfVjrkoknh] ng'koknkus xaHkhj Lo#i /kkj.k dsys vkgs- yksd'kkghrhy lkiznk;hd ng'krokn & yksd'kkgh fVdfo.;klkBh vkf.k ;'kLoh gks.;klkBh fof'k"V n`f"Vdksukph vkf.k fof'k"V ifjfLFkrhph vko';Drk vlrs tls ukxjhdke/;s tkx#drk vlkoh ykxrs lektke/;s HksnHkkokph Hkkouk vlw u;s ijLijk e/;s ca/kw Hkkokph Hkkouk vlkoh ykxrs- rlsp R;kaP;kr lfg".kwrsph o`rh vlkoh ykxrs- ijarw tkxrhd ikrGhoj fofo/k ns'kkr Mksds oj dk<r vkgs- izR;sd /kekZps Lo#i vkn'kZ fopkjl.khZus Hkjys vkgs- i.k izns'kkr vkt bLykehd dV~VjiaFkh;k cjkscjp fganw egkj iaFkh;uk ns[khy ikslyh tkr vkgs- Hkkjrkr vYila[;kd tekrhoj gks.kkjs gYys] ckcjh eTthn] usLrkukcwr dj.ks o xqtjkr e/;s eqLyhe /kkehZd fo#/n >kysyh tho ?ks.kh ng'kr gh loZ fganw lkaiznk;hd ng'krhpk Hkkx vkgs- ;kr ctjaxny] fo'ofganw ifj"kn ;k lkj[;k la?kVuk dk;Zjr vkgsr- yksd'kkghrhy QqVjoknh ng'krokn & HkkjrkP;k lanHkkZr QqfVjoknh ng'kroknh dkjok;k ok<ysY;k vkgsr- nksu n'kdke/;s vusd ng'kroknh xV mn;kyk vkyh vkgsr- R;kpk foeksM dj.ks ns'kkleksj eksBs vkOgku vkgs- Lokra«;kuarj ykxyhp Lora= ukxkYkWMlkBh ukxkcM[kksjkP;k fgald dkjok;k lq# >kY;k- tEew dk'ehj] iatkc] vklke] f=iqjk] ekf.kiwj] fe>ksjke ;k lhesojhy jkT;krhy ng'krokn gk QqfVjrk izo`Rrhrwu fuekZ.k >kysyk vkgs- iatkce/;s [kfyLFkkuP;k ekx.khlkBh ckcj [kkylk b- la?kVukuh 1980 rs 1990 ;k n'kdkr fgalkpkjkps FkSeku ?kkrys vkgs- iatkc e/khy ng'krokn vkrk laiw’Vkr vkysyk vlyk rjh tEew dkf'ej o bZ'kkU; dMhy jkT; ;sFks QqfVjrkoknh la?kVukP;k ng'krokn pkyw vkgs- tEew dk'ehj e/;s y’dj , rks;ck] eqtkfgnhu tSLks & , & egen v'kk ng'kroknh la?kVukP;k dkjok;k pkyw vkgsr- bZ'kkU; Hkkxkr f=iqjk e/;s f=iqjk jk"Vªh; eqDrh vk?kkMh] vklke e/;s ;quk;VsM fyczs'ku QqV]ef.kdiwj fyczs'ku QzaV] cksMks yWMP;k ekx.khlkBh uW'kuy MseksØsVhd fyczs'ku QazV v'kk xVkaP;k dkjok;kauh R;k jkT;krhy tuthou foLdGhr dsys vkgs- ;k QqfVroknh la?kVukauk HkkjrkP;k “kstkjhy ikfdLrku v'kk ns'kkrwu enr dsyh tkrs- R;keqGs gk ng'kroknh yksd'kkgh O;oLFksyk vMFkGk fuekZ.k >kyk vkgs- /kekZps Lo#i foÑr dsys vkgs- ijLijke/;s lfg’.kqrsph Hkqfedk ukgh- /kkfeZd dV~Vj iaFkh; brj/kehZ;kaP;kckcrhrvlfg’.kqrknk[korkr-/kkfeZdng'kroknh xVkrhy ng'kroknh izpfyhr /kkehZd O;oLFkk o pkSdV cny.;kpk iz;Ru djrkr- ;kr fganw] f[kzpu] bLyke] T;w b- /kekZrhy dkgh eqyrRok/kkuh /kekZP;k vk/kkjkus lRrk laiRrh o izHkko fVdfo.;klkBh ng'kroknkpk vk/kkj ?ksrysyk vkgs- ;kr izkeq[;kus bLykehd ng'krok|kauh eksBk izHkko fuekZ.k dsyk vkgs- gk ng'krokn lukruh fopkjkauk o eqyRkRo oknkyk ek.k.kkjk vkgs- gs ng'kroknh bLyke gkp ,deso /keZ Js"B ek.k.kkjk eqLyhe eqyrRoknkps iquZthou dj.;kpk mfÌ’Vkus ;k xVkrhy la?kVukauh ng'kroknkpk vkaxhdkj dsyk vkgs-rqdZLFkku] bftIrpk viokn oxGrk cgqrsd bLykeh jk"Vkauh vkiY;k jk"Vªkyk bLykeh jk"Vª Eg.kwu ?kks’khr dsys vkgs- /keZosMsi.kk gk eqyRkRok|kpk ,d izxV vfo"dkj vkgs- tsgkanP;k ukok[kkyh txHkjkrwu bLykeh r#ukauk vkd’khZr dj.ks /kkfeZd f'k{k.kkP;k ukok[kkyh dBj /kfeZdrk o ij/kkehZdrk cny Ons'k Hkkouk HkMdfo.ks o fofo/k bLykeh ng'kroknh la?kVukr R;kauk 'kkL=kL=kps izf'k{k.k nsowu Hkkjrklkj[;k /keZfujis{k jk"Vªkr ikBowu ng'krokn fuekZ.k djrkr- dk'ehj iz'u /keZ ;q/nkph ckc >kyh vkgs- ;kr vy tek,r vy bLykehd xzwi vydk;nk ;k ng'kroknh la?kVuk vxzslj vkgsr- ;k la?kVuk ekQZr dk'ehj e/;s gtkjks yksdkaph gR;k dsyh tkr vkgs- o vkfFkZd lk/ku laiRrh u"V dsyh tkr vkgs- yksd'kkghrhy Økarhdkjh ng'krokn & vka/kz izns'kkr rsyxauk] NRrhlx< jkT;krhy clrj egkjk"Vªkr xMfpjksyh ;k vkfnoklh izns'kkr ihiYl okWj xzqi ;k ukokph u{kyoknh la?kVuk fgalkpkjh d`R; djr vlrs- fcgkj e/;s j.kohj jsussus nfyrkaP;k olrhoj gYys dsys- R;kyk izR;qRrj Eg.kwu ekdhZ"V dE;qfu"V lsaVj ;k ukokP;k nfyrkaP;k la?kVusuh ng'kroknh ekxkZpk voyac dsyk vkgs- ng'krokn fuekZ.k gks.;kl dkj.khHkwr ifjfLFkrh iq<hyizek.ks lkaxrk ;sbZy & ng'kroknh dks.kh gkSlsus cur ukgh- rj vfLRkRokn vlysyh cuor vlrs- ng'kroknh gs ekulsp vlrkr- o rh vkiY;krwup r;kj gksr vlrkr- R;kauk r;kj djrkr- rh vkLrhRokn vl.kkjh 'kklu O;oLFkk rlsp IkS'kkP;k /kekZP;k izkarh;rsP;k jk"VªkP;k v'kk pqdhP;k ladYiusP;k HkdkO;kr ;srkr- v'kkr fdR;sdkph fn'kk pqdrs o R;kauk ijr pkaxY;k ekxkZoj vk.k.;klkBh dks.khgh iz;Ru djhr ukgh- jktdkj.kh vkiY;k LokFkkZlkBh ng'kroknkl [krik.kh ?kkyrkr R;keqGs
  • 3. International Reseach Journal,November,2010 ISSN-0975-3486 RNI: RAJBIL 2009/300097 VOL-I *ISSUE 14 124 RESEARCH ANALYSIS AND EVALUATION ng'krokn ok<hl dkj.khHkqr Bjyk vkgs- 'kklukph /;s; /kksj.ks /keZosMsi.kk] vkFkhZd HkjHkjkV LokFkhZi.kk] oSKkfud izxrh] rLdjh] tkxrhdj.k] nkfj«;] csdkjh] nMi'kkgh] fiGo.kwd /keZ LkaLd`rh Hkk"kk v'kk izdkjs ng'kroknkph eqyHkwr dkj.ks lkaxrk ;srhy- ng'krokn jks[k.;klkBh mik;;kstuk & [kkyhy izdkjs ng'krokn jks[k.;klkBh mik;;kstuk vk[krk ;srhy- 1½ ifj.kkedkjd f'k{k.k & ng'kroknkP;k fojks/kke/;s nqxkZeh mik;;kstuk dj.k;klkBh ifj.kkedkjd f'k{k.kkph furkar xjt vkgs- ;krwu osG ykxrks ijarw ;kpk ifj.kke cjkp dkG fVdwu jkgrks- f'k{k.kke/kwu ng'kroknh fopkj dj.;kiklwu ijko`Rr gksrks- rs vf/kd lkeT;'k gksrs- f'k{k.k ek.klkyk /kekZa/k djhr ukgh- ijarw vkiY;k lektkcÌy o ns'kkcÌy vfHkeku fuekZ.k djrs- pkaxyk ukxjhd ?kMfo.;klkBh f'k{k.kkbrds pkaxys nqljs lk/ku ukgh- R;keqGs ng'kroknkfo#/n 'kS{kf.kd lqfo/kk miyC/k d#u ns.ks vko';d vkgs- 2½ jk"VHkDrh fufeZrh dj.ks & ng'kroknh la?kVuk fg ns'kkis{kk /kekZoj] #<h] ijaijsoj fo'okl Bsors- /kekZis{kk jk"Vª] bZ'ojh dk;|kis{kk U;k;ky;kps Js"B lkoZHkkSeRo] /kekZa/k jktoVhis{kk yksd'kkgh jktoV]lukru eukso`Rrhis{kk lkekftd lq/kkj.kkokn gh vk/kqfud izxr ekuoh eqY; tursr #tr ukghr rksi;Zar ng'krokn u"V gks.kkj ukgh- 3½ ikjn'kZd iz'kklu O;oLFkk & izR;sd jk"Vªkr Ikz'kklu O;oLFkk osxosxGh vlrs- fg O;oLFkk dke dj.;klkBh Hkz"V ekxkZpk mi;ksx djrs- R;keqGs Hk"Vkpkj deh vf/kd izek.kkr gksrks- vU;k; gksrks vkf.k R;krwu Jhear gs vf/kd Jhear gksr tkrkr rj xjhc gs vf/kd xjhc curkr Eg.kwu v'kk izdkjph ;a=.kk ukxjhdkaps dks.krsgh dk;Z iSlk ?ksrY;kf'kok; djhr ukghr- vkf.k iSlk gk loZlkekU; ekulkauk feGr ukgh- rlsp vkarjjk"Vªh; ikrGhoj lq/nk ns'kkrhy iz'kkldh; vf/kdkjh vkf.k iq<kjh ykp ?ksowu xqIr ekfgrh ng'krok|kauk iqjforkr- R;keqGs gk ng'krokn ok<rks Eg.kwugstjlaiko;kpsvlsyrjjk"Vªkjk"Vªkrhyiz'kkluO;oLFkk lq/kkjyh ikfgts rh ikjn'kZd dsyh ikfgts- 4½ iz{kksHkd 'k"k.ks VkGkosr & yksd'kkghjk"Vªke/;s'kklukusdsysysd`R;gs/kekZP;k fojks/kkrvkgs vls dkgh dV~Vj /keZoknh O;Drh ekurkr- dkj.k R;kauk ns'kkis{kk /keZ Js"V okVrks v'kk osGh rsFkhy /kkfeZd usrs tursyk ,d= d#u iz{kksHkd 'k"k.ks djrkr- R;keqGs ns'kkfo#/n y<k;yk ikfgts v'kh R;kph euksHkqfedk r;kj gksrs- Eg.kwu iz{kksHkd 'k"k.ks VkGkosr- 5½ dk;|kiq<s loZ leku & dk;|kleksj Jhear xjhc loZtu leku fg Hkkouk n`< dsyh ikfgts vkf.k lokZlkBh ,dp dk;nk gh Hkkouk ok<hl ykowu dk|kps jkT; fuekZ.k dsys ikfgts dkj.k ng'krokn u"V dj.;klkBh dk;|kps jkT; vko';d vkgs- gs dk;ns r;kj dj.;klkBh dkgh dBksj fu.kZ; gh jkT;kus ?ksrys ikfgtsr- ijarw uohu dk;|kpk nq#im;ksx gksow u;s gh ljdkus dkGth ?ksryh ikfgts-ojhy mi;kO;frjhDr brjgh mik; vkgsr- ;ke/;s izkeq[;kus ng'kroknh la?kVukaP;k izeq[kka'kh ppkZ d#u erHksn nqj dj.ks- ng'krok|kP;k iq<kÚ;kauk idMwu dSnsr Bso.ks] ng'krok|kaP;k vM;koj Nkis ?kkywu R;kaph “kL=s] ckWEc] nk# xksGk tIr dj.ks] ng'kroknkfo#/n yksder tkx`r dj.ks] xjhch deh dj.ks] csdkjh laiq"Vkr vk.k.ks] vU;k; vR;kpkj deh dj.ks] izkns'khd vleksry u"V dj.ks] jk"VªHkDrh ok<hl yko.ks] lkekftd vkf.k /kkehZd lkeT;l fuekZ.k dj.ks- v'kk izdkjph mik;;kstuk dsyh rjp yksd'kkgh jk"Vªkrhy ng'krokn u"V gksbZy- fu"d"kZ & Hkkjrkrhy yksd'kkghe/khy ng'kroknh /kekZpk vH;kl dsY;kl ng'kroknkph vusd dkj.ks lkaxrk ;srhy lokZar egRokps eqG dkj.k Eg.kts /kkehZd vlfg’.kqrk] izkns'khd vlerksyi.kk] vkFkhZd fo’kerk gh vkgs- Eg.kwu ;koj mik;;kstuk dsY;kl Hkkjrh; yksd'kkgh leksjhy o jktdh; O;oLFksleksjhy vkOgku laiq"Vkr ;sbZy- 1½ izk- e-u- mnxkodj % vnz”; HkzLeklwj % ng”krokn 2½ ch-,y- QMh;k % Hkkjrh; “kklu o jktfurh 3½ jk’Vªh; lsehukj 19] 20 fMlsacj] ng”krokn o ekuoh gDd %n;kuan dyk egkfo|ky; ykrwj Lej.khdk 4½ MkW- “kSysanz nsoukGdj % ledkyhu tkxrhd jktdkj.kkrhy iz”u- 5½ MkW- “kSysanz nsoukGdj % vkarjjk’Vªh; laca/k 6½ fojsanzdqekj xkSaM % fo”o es vkardokn 7½ MkW- ns”kca/kq R;kxh % lkiznk;hd jktfurh ,oa fodYi % tSu vW.M tSu t;iwj & 1992 8½ MkW- xks[kys “kjnpanz % >qat ng”kroknk”kh dkf’ej ,d vH;kl % fpukj ifCyds”ku iq.ks- ‚¥Œ÷¸ ª˝¥Õ