1. 1

2. 2
Inhoud
1 Wat maakt dierentuinen aantrekkelijk? .......................................................10
1.1 12 regels voor aantrekkelijke dierenverblijven.................................................... 10
1.1.1 (Ruimtelijke) nabijheid mogelijk maken ........................................................ 10
1.1.2 Voelbare nabijheid overbrengen (het immersieprincipe)............................ 10
1.1.3 Zichtbaarheid waarborgen – zichtbeperkingen vermijden .......................... 11
1.1.4 Esthetische verblijven tonen ........................................................................... 11
1.1.5 Natuurlijk of naturalistisch (= met-de-natuur-vergelijkbaar) vormgeven.. 11
1.1.6 “Ruimtelijke grootsheid” oproepen ................................................................ 12
1.1.7 Een veelvoud aan inkijkjes aanbieden............................................................ 12
1.1.8 Aandacht hebben voor de dier-mens-positie................................................. 13
1.1.9 Afleidingen vermijden (het vermijden van concurrerende prikkels).......... 13
1.1.10 De observatieplaats van de bezoeker uitnodigend maken........................ 13
1.1.11 Aandacht sturen............................................................................................ 13
1.1.12 “Infotainment” niet vergeten (informatie en educatie)............................. 14
1.2 Masterplan verblijf................................................................................................... 14
2 Algemene informatie......................................................................................15
2.1 12 Vrijheden ............................................................................................................. 15
2.2 Huisvesting............................................................................................................... 15
2.3 Dieet .......................................................................................................................... 16
2.4 Sociaal ....................................................................................................................... 16
2.4.1 Introductie......................................................................................................... 16
2.4.2 Mixed-species exhibits ..................................................................................... 16
2.4.3 Mixed-species rotation (immersion) exhibits................................................ 19
2.5 Maten voor dierenwelzijn ....................................................................................... 21
2.5.1 Fysiologie........................................................................................................... 21
2.5.2 “Fitness”............................................................................................................. 21
2.5.3 Stereotiep gedrag.............................................................................................. 22
2.5.4 Abnormaal gedrag ............................................................................................ 23
2.5.5 Het belang van natuurlijk gedrag .................................................................... 23
2.5.6 Keuzes maken en voorspelbaarheid ............................................................... 24
2.6 Enrichment............................................................................................................... 24
2.6.1 Definitie ............................................................................................................. 24
2.6.2 Problemen bij verrijking .................................................................................. 25
2.6.3 Verrijkingsplan ................................................................................................. 26
2.6.4 Environmental enrichment (omgevingsenrichment) ................................... 26
2.6.5 Voedselenrichment........................................................................................... 27
2.6.6 Novelty enrichment.......................................................................................... 27
2.6.7 Enrichment voor hoefdieren vraagt speciale aandacht................................. 27
2.6.8 Extra nood aan enrichment ............................................................................. 27
2.6.9 Veiligheid met betrekking tot enrichment ..................................................... 28
2.6.10 Environmental enrichment integreren in een immersion exhibit............ 29
3 Tapir ...............................................................................................................34
3.1 Biofiche ..................................................................................................................... 34
3.1.1 Zintuigen............................................................................................................ 34

3. 3
3.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 34
3.1.3 Thermoregulatie............................................................................................... 34
3.1.4 Markeren ........................................................................................................... 34
3.1.5 Zwemmen.......................................................................................................... 34
3.1.6 Normale dagbudget .......................................................................................... 34
3.2 Verblijf....................................................................................................................... 35
3.2.1 Temperatuur..................................................................................................... 35
3.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 35
3.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving ......................................................... 35
3.2.4 Buitenperk......................................................................................................... 35
3.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 36
3.2.6 Zwembad/vijver ............................................................................................... 36
3.2.7 Barrière.............................................................................................................. 37
3.3 Dieet .......................................................................................................................... 39
3.3.1 Eten.................................................................................................................... 39
3.3.2 Drinken.............................................................................................................. 39
3.4 Sociaal ....................................................................................................................... 40
3.4.1 Sociale groepen................................................................................................. 40
3.4.2 Introductie......................................................................................................... 40
3.4.3 Mixed-species.................................................................................................... 40
3.4.4 Abnormaal gedrag ............................................................................................ 40
3.5 Reproductie .............................................................................................................. 41
3.5.1 Dracht ................................................................................................................ 41
3.5.2 Geslachtsrijp...................................................................................................... 41
3.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 41
3.5.4 Geboorte-interval ............................................................................................. 41
3.5.5 Geboorte en moederlijke zorg ......................................................................... 41
3.5.6 Geboorteomgeving ........................................................................................... 41
3.6 Enrichment............................................................................................................... 42
3.6.1 Environmental enrichment.............................................................................. 42
3.6.2 Voedselenrichment........................................................................................... 42
3.6.3 Novelty enrichment.......................................................................................... 42
3.6.4 Sociaal enrichment ........................................................................................... 43
3.6.5 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel).............. 43
3.6.6 Training/menselijke interactie: ...................................................................... 43
3.6.7 Voorbeelden enrichment ................................................................................. 43
3.7 Eigen ontwerp verblijf tapir, reuzenmiereneter, capibara................................... 46
4 Reuzenmiereneter..........................................................................................48
4.1 Biofiche ..................................................................................................................... 48
4.1.1 Zintuigen............................................................................................................ 48
4.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 48
4.1.3 Thermoregulatie............................................................................................... 48
4.1.4 Markeren ........................................................................................................... 48
4.1.5 Zwemmen.......................................................................................................... 48
4.1.6 Normale dagbudget .......................................................................................... 48
4.2 Verblijf....................................................................................................................... 49
4.2.1 Temperatuur..................................................................................................... 49
4.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 49

4. 4
4.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving ......................................................... 49
4.2.4 Buitenperk......................................................................................................... 49
4.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 50
4.2.6 Zwembad/vijver ............................................................................................... 50
4.2.7 Barrière.............................................................................................................. 50
4.3 Dieet .......................................................................................................................... 51
4.3.1 Eten.................................................................................................................... 51
4.3.2 Drinken.............................................................................................................. 51
4.4 Sociaal ....................................................................................................................... 52
4.4.1 Sociale groepen................................................................................................. 52
4.4.2 Introductie......................................................................................................... 52
Ook deze introductie moet volgens de algemene regels verlopen:............................ 52
4.4.3 Mixed-species.................................................................................................... 52
4.4.4 Abnormaal gedrag ............................................................................................ 52
4.5 Reproductie .............................................................................................................. 53
4.5.1 Dracht ................................................................................................................ 53
4.5.2 Geslachtsrijp...................................................................................................... 53
4.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 53
4.5.4 Geboorte-interval ............................................................................................. 53
4.5.5 Geboorte en moederlijke zorg ......................................................................... 53
4.5.6 Geboorteomgeving ........................................................................................... 53
4.6 Enrichment............................................................................................................... 54
4.6.1 Environmental enrichment.............................................................................. 54
4.6.2 Voedselenrichment........................................................................................... 54
4.6.3 Novelty enrichment.......................................................................................... 54
4.6.4 Sociaal enrichment ........................................................................................... 54
4.6.5 Training/menselijke interactie: ...................................................................... 54
4.6.6 Voorbeelden enrichment ................................................................................. 55
4.7 Eigen ontwerp verblijf tapir, reuzenmiereneter, capibara................................... 57
5 Capibara..........................................................................................................59
5.1 Biofiche ..................................................................................................................... 59
5.1.1 Zintuigen............................................................................................................ 59
5.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 59
5.1.3 Thermoregulatie............................................................................................... 59
5.1.4 Markeren ........................................................................................................... 59
5.1.5 Zwemmen.......................................................................................................... 59
5.1.6 Normale dagbudget .......................................................................................... 59
5.2 Verblijf....................................................................................................................... 60
5.2.1 Temperatuur..................................................................................................... 60
5.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 60
5.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving ......................................................... 60
5.2.4 Buitenperk......................................................................................................... 60
5.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 60
5.2.6 Zwembad/vijver ............................................................................................... 61
5.2.7 Barrière.............................................................................................................. 61
5.3 Dieet .......................................................................................................................... 62
5.3.1 Eten.................................................................................................................... 62
5.3.2 Drinken.............................................................................................................. 62

5. 5
5.4 Sociaal ....................................................................................................................... 63
5.4.1 Sociale groepen................................................................................................. 63
5.4.2 Introductie......................................................................................................... 63
5.4.3 Mixed-species.................................................................................................... 63
5.4.4 Abnormaal gedrag ............................................................................................ 63
5.5 Reproductie .............................................................................................................. 64
5.5.1 Dracht ................................................................................................................ 64
5.5.2 Geslachtsrijp...................................................................................................... 64
5.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 64
5.5.4 Geboorte-interval ............................................................................................. 64
5.5.5 Geboorte en moederlijke zorg ......................................................................... 64
5.5.6 Geboorteomgeving ........................................................................................... 64
5.6 Enrichment............................................................................................................... 65
5.6.1 Environmental enrichment.............................................................................. 65
5.6.2 Voedselenrichment........................................................................................... 65
5.6.3 Novelty enrichment.......................................................................................... 65
5.6.4 Sociaal enrichment ........................................................................................... 65
5.6.5 Training/menselijke interactie........................................................................ 65
5.6.6 Enrichment voorbeeld...................................................................................... 65
5.7 Eigen ontwerp verblijf tapir, reuzenmiereneter, capibara................................... 66
6 Neusbeer.........................................................................................................68
6.1 Biofiche ..................................................................................................................... 68
6.1.1 Zintuigen............................................................................................................ 68
6.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 68
6.1.3 Thermoregulatie............................................................................................... 68
6.1.4 Markeren ........................................................................................................... 68
6.1.5 Zwemmen.......................................................................................................... 68
6.1.6 Normale dagbudget .......................................................................................... 68
6.2 Verblijf....................................................................................................................... 69
6.2.1 Temperatuur..................................................................................................... 69
6.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 69
6.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving ......................................................... 69
6.2.4 Buitenperk......................................................................................................... 69
6.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 70
6.2.6 Vijver/beek........................................................................................................ 70
6.2.7 Barrière.............................................................................................................. 70
6.3 Dieet .......................................................................................................................... 71
6.3.1 Eten.................................................................................................................... 71
6.3.2 Drinken.............................................................................................................. 71
6.4 Sociaal ....................................................................................................................... 72
6.4.1 Sociale groepen................................................................................................. 72
6.4.2 Introductie......................................................................................................... 72
6.4.3 Mixed-species.................................................................................................... 72
6.4.4 Abnormaal gedrag ............................................................................................ 72
6.5 Reproductie .............................................................................................................. 74
6.5.1 Dracht ................................................................................................................ 74
6.5.2 Geslachtsrijp...................................................................................................... 74
6.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 74

6. 6
6.5.4 Geboorte-interval ............................................................................................. 74
6.5.5 Geboorte en moederlijke zorg ......................................................................... 74
6.5.6 Geboorteomgeving ........................................................................................... 74
6.6 Enrichment............................................................................................................... 75
6.6.1 Environmental enrichment.............................................................................. 75
6.6.2 Voedselenrichment........................................................................................... 75
6.6.3 Novelty enrichment.......................................................................................... 75
6.6.4 Sociaal enrichment ........................................................................................... 76
6.6.5 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel).............. 76
6.6.6 Voorbeelden enrichment ................................................................................. 76
6.7 Eigen ontwerp verblijf neusbeer, pekari................................................................ 78
7 Witlippekari ...................................................................................................79
7.1 Biofiche ..................................................................................................................... 79
7.1.1 Zintuigen............................................................................................................ 79
7.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 79
7.1.3 Thermoregulatie............................................................................................... 79
7.1.4 Markeren ........................................................................................................... 79
7.1.5 Zwemmen.......................................................................................................... 79
7.1.6 Normale dagbudget .......................................................................................... 79
7.2 Verblijf....................................................................................................................... 80
7.2.1 Temperatuur..................................................................................................... 80
7.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 80
7.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving ......................................................... 80
7.2.4 Buitenperk......................................................................................................... 80
7.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 80
7.2.6 Vijver/beek........................................................................................................ 81
7.2.7 Barrière.............................................................................................................. 81
7.3 Dieet .......................................................................................................................... 82
7.3.1 Eten.................................................................................................................... 82
7.3.2 Drinken.............................................................................................................. 82
7.4 Sociaal ....................................................................................................................... 83
7.4.1 Sociale groepen................................................................................................. 83
7.4.2 Introductie......................................................................................................... 83
7.4.3 Mixed-species.................................................................................................... 83
7.4.4 Abnormaal gedrag ............................................................................................ 83
7.5 Reproductie .............................................................................................................. 84
7.5.1 Dracht ................................................................................................................ 84
7.5.2 Geslachtsrijp...................................................................................................... 84
7.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 84
7.5.4 Geboorte-interval ............................................................................................. 84
7.5.5 Geboorte en moederlijke zorg ......................................................................... 84
7.5.6 Geboorteomgeving ........................................................................................... 84
7.6 Enrichment............................................................................................................... 85
7.6.1 Environmental enrichment.............................................................................. 85
7.6.2 Voedselenrichment........................................................................................... 85
7.6.3 Sociaal enrichment ........................................................................................... 85
7.6.4 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel).............. 85
7.6.5 Enrichment voorbeeld...................................................................................... 85

7. 7
7.7 Eigen ontwerp verblijf neusbeer en pekari ........................................................... 86
8 Mara................................................................................................................87
8.1 Biofiche ..................................................................................................................... 87
8.1.1 Zintuigen............................................................................................................ 87
8.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 87
8.1.3 Thermoregulatie............................................................................................... 87
8.1.4 Markeren ........................................................................................................... 87
8.1.5 Zwemmen.......................................................................................................... 87
8.1.6 Normale dagbudget .......................................................................................... 87
8.2 Verblijf....................................................................................................................... 88
8.2.1 Temperatuur..................................................................................................... 88
8.2.2 Licht en schaduw .............................................................................................. 88
8.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving ......................................................... 88
8.2.4 Buitenperk......................................................................................................... 88
8.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................... 89
8.2.6 Vijver/beek........................................................................................................ 89
8.2.7 Barrière.............................................................................................................. 89
8.3 Dieet .......................................................................................................................... 90
8.3.1 Eten.................................................................................................................... 90
8.3.2 Drinken.............................................................................................................. 90
8.4 Sociaal ....................................................................................................................... 91
8.4.1 Sociale groepen................................................................................................. 91
8.4.2 Introductie......................................................................................................... 91
8.4.3 Mixed-species.................................................................................................... 91
8.4.4 Abnormaal gedrag ............................................................................................ 91
8.5 Reproductie .............................................................................................................. 92
8.5.1 Dracht ................................................................................................................ 92
8.5.2 Geslachtsrijp...................................................................................................... 92
8.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................... 92
8.5.4 Geboorte-interval ............................................................................................. 92
8.5.5 Geboorte en moederlijke zorg ......................................................................... 92
8.5.6 Geboorteomgeving ........................................................................................... 92
8.6 Enrichment............................................................................................................... 93
8.6.1 Environmental enrichment.............................................................................. 93
8.6.2 Voedselenrichment........................................................................................... 93
8.6.3 Sociaal enrichment ........................................................................................... 93
8.6.4 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel).............. 93
8.6.5 Training ............................................................................................................. 94
8.7 Eigen ontwerp verblijf mara, vicuña ...................................................................... 95
9 Kameelachtigen (Alpaca, Guanaco, Lama en Vicuña)..................................98
9.1 Biofiche ..................................................................................................................... 98
9.1.1 Zintuigen............................................................................................................ 98
9.1.2 Vocalisatie ......................................................................................................... 98
9.1.3 Thermoregulatie............................................................................................... 98
9.1.4 Markeren ........................................................................................................... 98
9.1.5 Zwemmen.......................................................................................................... 98
9.1.6 Normale dagbudget .......................................................................................... 98
9.2 Verblijf..................................................................................................................... 100

8. 8
9.2.1 Temperatuur................................................................................................... 100
9.2.2 Licht en schaduw ............................................................................................ 100
9.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving ....................................................... 100
9.2.4 Buitenperk....................................................................................................... 100
9.2.5 Binnenverblijf ................................................................................................. 101
9.2.6 Vijver/beek...................................................................................................... 101
9.2.7 Barrière............................................................................................................ 101
9.3 Dieet ........................................................................................................................ 101
9.3.1 Eten.................................................................................................................. 101
9.3.2 Drinken............................................................................................................ 101
9.4 Sociaal ..................................................................................................................... 104
9.4.1 Sociale groepen............................................................................................... 104
9.4.2 Introductie....................................................................................................... 104
9.4.3 Mixed-species.................................................................................................. 104
9.4.4 Abnormaal gedrag .......................................................................................... 105
9.5 Reproductie ............................................................................................................ 106
9.5.1 Dracht .............................................................................................................. 106
9.5.2 Geslachtsrijp.................................................................................................... 106
9.5.3 Oestruscyclus .................................................................................................. 106
9.5.4 Geboorte-interval ........................................................................................... 106
9.5.5 Geboorte en moederlijke zorg ....................................................................... 106
9.5.6 Geboorteomgeving ......................................................................................... 107
9.6 Enrichment............................................................................................................. 108
9.6.1 Environmental enrichment............................................................................ 108
9.6.2 Voedselenrichment......................................................................................... 108
9.6.3 Sociaal enrichment ......................................................................................... 108
9.6.4 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel)............ 108
9.6.5 Training ........................................................................................................... 108
9.6.6 Enrichment voorbeeld.................................................................................... 109
9.7 Eigen ontwerp verblijf alpaca, lama, guanaco ..................................................... 110
10 Manenwolf ....................................................................................................112
10.1 Biofiche................................................................................................................ 112
10.1.1 Zintuigen...................................................................................................... 112
10.1.2 Vocalisatie.................................................................................................... 112
10.1.3 Thermoregulatie ......................................................................................... 112
10.1.4 Markeren ..................................................................................................... 112
10.1.5 Zwemmen .................................................................................................... 112
10.1.6 Normale dagbudget .................................................................................... 112
10.2 Verblijf................................................................................................................. 113
10.2.1 Temperatuur ............................................................................................... 113
10.2.2 Licht en schaduw......................................................................................... 113
10.2.3 Minimumnormen dierentuinwetgeving.................................................... 113
10.2.4 Buitenperk................................................................................................... 113
10.2.5 Binnenverblijf.............................................................................................. 113
10.2.6 Vijver/beek.................................................................................................. 114
10.2.7 Barrière........................................................................................................ 114
10.3 Dieet..................................................................................................................... 115
10.3.1 Eten .............................................................................................................. 115

9. 9
10.3.2 Drinken ........................................................................................................ 115
10.4 Sociaal.................................................................................................................. 116
10.4.1 Sociale groepen ........................................................................................... 116
10.4.2 Introductie................................................................................................... 116
10.4.3 Mixed-species.............................................................................................. 116
10.4.4 Abnormaal gedrag....................................................................................... 117
10.5 Reproductie......................................................................................................... 118
10.5.1 Dracht........................................................................................................... 118
10.5.2 Geslachtsrijp................................................................................................ 118
10.5.3 Oestruscyclus .............................................................................................. 118
10.5.4 Geboorte-interval........................................................................................ 118
10.5.5 Geboorte en moederlijke zorg.................................................................... 118
10.5.6 Geboorteomgeving...................................................................................... 118
10.6 Enrichment ......................................................................................................... 119
10.6.1 Environmental enrichment........................................................................ 119
10.6.2 Voedselenrichment..................................................................................... 119
10.6.3 Novelty enrichment .................................................................................... 119
10.6.4 Sociaal enrichment...................................................................................... 119
10.6.5 Sensorisch enrichment (auditorisch, visueel, olfactorisch, tactiel)........ 119
10.6.6 Enrichment voorbeeld................................................................................ 120
10.7 Eigen ontwerp verblijf manenwolf ................................................................... 121
11 Andere factoren............................................................................................123
11.1 Arbeidsgemak verzorger ................................................................................... 123
11.2 Ventilatie............................................................................................................. 123
11.3 Economisch aspect............................................................................................. 123
11.3.1 Gracht/vijver ............................................................................................... 123
11.3.2 Binnenverblijf.............................................................................................. 123
11.3.3 Verwarming................................................................................................. 124
12 Lijst van figuren...........................................................................................125
13 Bronnenlijst..................................................................................................129
Boeken ............................................................................................................................... 129
Elektronische artikels....................................................................................................... 129
Internet.............................................................................................................................. 138
14 Bijlagen.........................................................................................................140
14.1 Huisvesting tapir andere dierentuinen ............................................................ 141
14.2 Huisvesting reuzenmiereneter andere zoo...................................................... 144
14.3 Huisvesting neusbeer andere dierentuinen..................................................... 145
14.4 Huisvesting pekari andere dierentuinen.......................................................... 147
14.5 Huisvesting mara andere dierentuinen............................................................ 148
14.6 Huisvesting alpaca andere dierentuinen.......................................................... 149
14.7 Huisvesting lama ................................................................................................ 150
14.8 Huisvesting guanaco andere dierentuinen ...................................................... 151
14.9 Huisvesting vicuña andere dierentuinen ......................................................... 152
14.10 Manenwolf .......................................................................................................... 153
14.11 Algemene enrichmentvoorbeelden .................................................................. 154

10. 10
1 WAT MAAKT DIERENTUINEN AANTREKKELIJK?
1.1 12 REGELS VOOR AANTREKKELIJKE DIERENVERBLIJVEN
Derde generatieverblijven die dieren tonen in een natuurlijke setting van een simulatie van de
habitat met natuurlijke vegetatie zijn enorm populair.
Deze zijn voor de zoo zelf moeilijker te creëren en te behouden, maar geven een enorme
meerwaarde voor het publiek (Clark Ridgeway et al, 2005).
1.1.1 (Ruimtelijke) nabijheid mogelijk maken
Hoe dichter een dier zich bij de bezoeker bevindt, hoe groter de aantrekkelijkheid (de
combinatie van “attraction power” (aandacht trekken) en “holding power” (aandacht
vasthouden)). Bij elk verblijf zouden er daarom zoveel mogelijk, alleszins minstens één,
gelegenheden moeten zijn om zo dicht mogelijk bij het dier te komen. Het personeel moet ervoor
zorgen dat de dieren ook graag op die plek komen (enrichment op die plaats voorzien,
slaapplaats…) (Salzert, 2010).
Afwisseling is belangrijk: als “afstand” (bv. een brede watergracht of groenstrook) een noodzaak
is, moet men dit liefst op een andere plek aan hetzelfde dierenverblijf compenseren met
“nabijheid” (bv. glaspartij) (Salzert, 2010).
1.1.2 Voelbare nabijheid overbrengen (het immersieprincipe)
Begrenzingen moeten zo onopvallend mogelijk vormgegeven worden om het gevoel van
afscheiding tussen dier en mens te beperken (Salzert, 2010).
Het (landschaps- of biotoop)immersieprincipe houdt in, dat de verblijfplaatsen van de dieren en
van de bezoekers optisch een eenheid vormen, dat ze schijnbaar onderdeel zijn van eenzelfde
leefgebied en van eenzelfde landschap:
 immersie maakt afstand minder voelbaar: vogels in een grote doorwandelvolière zitten
misschien verder af van de bezoeker dan in een reeks individuele volières, maar toch
zullen veel bezoekers een groter gevoel van nabijheid hebben, omdat er geen fysische
begrenzing is tussen hen en de dieren;
 hoe opvallender de begrenzing (een massieve haag, zware tralies…) hoe meer dit door de
bezoeker als “afstand” wordt gepercipieerd. Dit geldt ook voor de “omkaderende
infrastructuur” (bv. betonnen zuilen of wanden);
 landschappelijke elementen (rotsen, beplanting, waterpartijen) laten doorlopen vanuit
een dierenverblijf in de publieksruimte, bevordert de immersie zelfs zonder dat de
bezoeker zelf in het dierenverblijf kan komen (Salzert, 2010).

11. 11
1.1.3 Zichtbaarheid waarborgen – zichtbeperkingen vermijden
Een zoo bezoek je voor de dieren. Je moet die dieren dan ook daadwerkelijk kunnen zien. En je
moet ze niet alleen kunnen zien, maar ook goed kunnen zien.
Indien mogelijk zijn er dan ook geen plekken in het dierenverblijf, waar je maar slecht of
helemaal niet kan inkijken. Dit kan een nadeel zijn voor het welzijn van de dieren.
Het is ook in tegenstrijd met de criteria 5, 7 en 9, al komen de criteria 8, 10 en vooral 11 hieraan
tegemoet.
 Ideaal voor een goede zichtbaarheid zijn langgerekte dierenverblijven die vanuit de
breedte inkijkbaar zijn
 Zit het licht goed? Klopt het belichtingsevenwicht (verhouding licht/donker)? Wordt
tegenlicht vermeden? Het plannen van een dierenverblijf zou steeds moeten beginnen
met het bepalen van de oriëntatie t.o.v. de lichtinval op diverse momenten van de dag
(idealiter heeft de bezoeker zo veel mogelijk de (namiddag)zon in de rug).
 Weerspiegeling voorkomen bij glasoppervlakken.
 Een te weelderige beplanting stoort soms het zicht van de bezoekers maar kan ook voor
de dieren problemen opleveren (Salzert, 2010).
1.1.4 Esthetische verblijven tonen
Zoals de hele zoo moet ook elk dierenverblijf - zelfs zonder dieren - een “verheffende” aanblik
bieden:
 de “verpakking”, d.w.z. de vormgeving van het verblijf en van de onmiddellijke omgeving
heeft een duurzame invloed op de beleving van de bezoeker en op de intensiteit van zijn
belangstelling voor de “inhoud”, de dieren;
 de ideale begrenzing wordt niet opgemerkt, maar zelfs het kleinste stukje slecht
onderhouden hekwerk kan de beleving helemaal verstoren;
 onregelmatigheid van structuren (bv. hekwerk) komt natuurlijker over dan repetitieve
vormen (Salzert, 2010).
1.1.5 Natuurlijk of naturalistisch (= met-de-natuur-vergelijkbaar)
vormgeven
Zoobezoekers blijven langer stilstaan bij natuurlijke of naturalistische verblijven, en zijn
intensiever bij de dieren betrokken dan het geval is bij conventionele dierenverblijven (Salzert,
2010).
Salzert (2010) ziet minstens 6 redenen om te kiezen voor naturalistische dierenverblijven:
 aantrekkingskracht: de ontmoeting met een dier in de natuur is bijna altijd meer
indrukwekkend dan in de situatie van een conventioneel dierenverblijf. In de meeste
gevallen bereikt men dan ook de grootste “kijkwaarde”, wanneer men een dier in een zo
authentiek mogelijke, minstens qua aanblik natuurlijk ogende omgeving presenteert;
 educatie: een verblijf dat in de buurt komt van een natuurlijk biotoop, verduidelijkt het
best de aanpassingen van een diersoort aan zijn leefomgeving;
 natuurbeschermingseducatie: mensen winnen voor de natuur, doe je het best met de
natuur zélf, of toch minstens met een natuurbeeld dat zou nauw mogelijk met de natuur
overeenkomt. Op die manier kan je ook nog het makkelijkst duidelijk maken, dat het

12. 12
overleven van diersoorten afhankelijk is van het voortbestaan van hun natuurlijke
biotopen. In veel natuurlijk aangelegde dierenverblijven komen ook wilde planten en
dieren (vogels, vlinders…) aan hun trekken;
 tijdloosheid: de natuur blijft een constante waarde en geraakt nooit uit de mode.
Hierdoor blijven naturalistische dierenverblijven meegaan met de tijd;
 gedragsverrijking (behavioral enrichment): de “zachte” architectuur van naturalistische
verblijven biedt de dieren een veelvoud aan mogelijke bezigheden. Soms vinden dieren
hierbij zelfs een bevrediging van noden die ons als “houder” nog niet eens bekend waren;
 economisch: voor buitenverblijven geldt dat een naturalistische inrichting in zeer veel
(maar niet in alle) gevallen slechts een extensieve verzorging en onderhoud vergt, dus
minder onderhoudsintensief is, en bijgevolg goedkoper is dan een conventioneel,
regelmatig intensief te verzorgen verblijf (Salzert, 2010).
Salzert (2010) maakt ook enkele bedenkingen over “culturele resonantie” met als titel:
“realistisch maar niet naturalistisch”. Het integreren van culturele elementen of motieven uit het
leefgebied van de dieren (bv. tempels, ruïnes, bouwstijlen maar ook een rattenriool of een safari-
jeep e.d.) kan helpen om de menselijke invloed op de betrokken dieren over te brengen bij de
bezoeker. Het gaat hierbij weliswaar, meestal, niet om een natuurlijke inrichting, maar het toont
wel aan dat niet enkel natuurlijke elementen kunnen bijdragen tot een indrukwekkende
vormgeving (Schram, 2011).
1.1.6 “Ruimtelijke grootsheid” oproepen
Een verblijf moet “groots” lijken, om als aantrekkelijk bevonden te worden:
 “geleend landschap” het schijnbaar oneindig doen lijken van een landschappelijk
element, zoals een grasveld, bos, vijver, door het laten “verdwijnen” van een afscheiding
(gracht, afsluiting, oever…) door middel van optische “illusies” (niveauverschil,
beplanting…). Het landschap loopt schijnbaar op een natuurlijke manier door en de
toeschouwer percipieert de begrenzing ervan niet als dusdanig – soms is het helemaal
niet duidelijk of een achterliggend gebied ook bij het verblijf hoort of niet;
 dierenverblijven die naar boven klimmen, lijken groter. Verblijven die naar beneden
afhellen, lijken kleiner (Salzert, 2010).
1.1.7 Een veelvoud aan inkijkjes aanbieden
Door inkijkjes van op diverse plekken en van af verschillende niveaus, maar ook door het
observeren via een verscheidenheid aan afsluitingen (gracht/niveauverschil, draad/hekwerk,
glas…), kunnen we in feite hetzelfde verblijf meerdere keren “verkopen” (Salzert, 2010).
De bezoeker wordt door dit aanbod gestimuleerd en kan als het ware een kleine
ontdekkingstocht langsheen één en hetzelfde verblijf maken:
 “split level view”: eenzelfde verblijf (en eenzelfde diersoort) laten zien vanop
verschillende niveaus (ook bv. op het droge/onder water enz.);
 belang van geluid en geur (bv. metaalrooster als afwisseling tussen de glaspartijen)
(Salzert, 2010).

13. 13
1.1.8 Aandacht hebben voor de dier-mens-positie
“Rugdekking is ook niet alles”: een dier is het meest indrukwekkend als je het ongeveer op
ooghoogte te zien krijgt. Daarbij vergeleken stelt van bovenaf neerkijken op (de rug van) een
dier (bv. in een leeuwenkuil) maar weinig voor: de enige of de belangrijkste inkijk in een verblijf
mag daarom nooit enkel van bovenaf zijn:
 een kleiner dier wordt idealiter altijd op ooghoogte getoond;
 maar zelfs van grotere dieren krijg je een ander beeld, naarmate je ze van dichtbij en “op
gelijke voet” kan observeren (bv. olifanten) (Salzert, 2010).
1.1.9 Afleidingen vermijden (het vermijden van concurrerende prikkels)
Het aantal en de intensiteit van concurrerende prikkels heeft een aanzienlijke invloed op de
intensiteit van de visuele beleving, voor de aandacht van de bezoeker en voor de indruk die het
verblijf bij de toeschouwer nalaat:
 het vermijden van “cross viewing” (andere bezoekers, verzorgers, gebouwen,
infrastructuren, de buitenwereld (huizen, verkeer) die “door het beeld komen”…);
 “prentenboekprincipe”: het vermijden van concurrentie tussen attractiepunten. (Salzert
vergelijkt het verloop van een dierentuinbezoek met het doorbladeren van een
prentenboek, waarbij per twee pagina’s slechts één tekening alle aandacht opeist – er
zijn geen andere beelden die om aandacht schreeuwen.
In een dierentuincontext betekent dit (waar mogelijk) het niet zonder meer tegenover
elkaar (langs beide kanten van een bezoekerspad) situeren van twee aantrekkingspolen
– dit geldt niet alleen voor dierenverblijven maar zeker ook voor andere “attracties”
zoals een winkel, picknickplaats, speeltuin…) (Salzert, 2010).
1.1.10 De observatieplaats van de bezoeker uitnodigend maken
De plaats van waaruit men de dieren bekijkt, moet een plek zijn waar men zich goed voelt en
waar men graag verblijft:
 kale, oningerichte observatieplekken zijn niet uitnodigend;
 belang van fysieke toegankelijkheid voor zoveel mogelijk bezoekers (maar soms niet elke
plek voor elke bezoeker (avonturenroute…)) (Salzert, 2010).
1.1.11 Aandacht sturen
Een dierenverblijf mag niet weggestopt worden, de bezoeker moet erheen gelokt worden, moet
verleid worden om het te ontdekken.
 “zone-thematiserende” bebording (exhibit branding);
 al vanop een afstand te zien: bij heel wat verblijven kan het mogelijk zijn om de bezoeker
al vanop een afstand een inkijkje te gunnen, dit creëert verwachtingen en verhoogt de
kans dat het verblijf aandacht zal krijgen als de bezoeker de plek bereikt heeft.
Transparante begrenzingen (gracht, glas, hekwerk…) scoren hierbij natuurlijk hoger dan
muren of rotsen rond een droge gracht;
 Salzert (2010) wijst ook op het belang van de routing en van de paden- of
wegenstructuur. Rechttoe, rechtaan wandelpaden stimuleren de bezoeker om “door te

14. 14
wandelen” tot men ergens komt wat visueel als een rust- of eindpunt gepercipieerd
wordt, kronkelpaadjes, zijweggetjes e.d. nodigen daarentegen eerder uit tot verpozen.
(Maar kronkels moeten “zinvol” zijn, ergens naartoe leiden, of ergens omheen (een boom
of groenpartij) of de bezoeker gaat de “weg afsnijden”…) (Salzert, 2010).
1.1.12 “Infotainment” niet vergeten (informatie en educatie)
“Het oog ziet enkel, wat het hoofd weet. Nieuwe kennis verwerf je nog het makkelijkst, als leren
leuk wordt” (Salzert, 2010).
Educatoren moeten betrokken worden bij de planning van nieuwe dierenverblijven.
Het is belangrijk dat een zoo niet enkel bordjes plaatst, maar de mensen ook actief betrekt, bv.
rondleidingen, voederdemonstraties… (Salzert, 2010).
1.2 MASTERPLAN VERBLIJF
Vroeger bouwden dierentuinen dierenverblijven.
Tegenwoordig maken ze belevingen, ecodisplays of themagebieden. Om de educatieve missie
serieus te nemen, moeten de dieren in een verhaal geplaatst worden, in een context. Het verblijf
is dan nog maar een deel van een attractief en zeer complex geheel.
Het hele concept, ontwerp en bouw vraagt inbreng van vele deskundigen (Van Vliet, 2011).
Zaken waarmee men rekening moet houden bij het ontwerp van een masterplan:
 grootte en vorm verblijf;
 microklimaat;
 zon;
 water;
 planten;
 buren + interacties.
Vegetatie is nodig voor verscheidene doeleinden:
 schaduw (stijging activiteit);
 schuilplaats;
 ruimte door visuele barrières;
 gebruik: klimmen, schuren, markeren, krabben;
 contact met planten bevordert natuurlijk gedrag.1
1 http://www.zoolex.org/publication/fiby/vienna07/icee.html
Figuur 1: Masterplan zoo

15. 15
2 ALGEMENE INFORMATIE
2.1 12 VRIJHEDEN
Een goede basisverzorging voor een dier moet voldoen aan 12 voorwaarden.
Dit zijn de minimumeisen waaraan huisvesting en verzorging zouden moeten voldoen:
 dieren mogen geen aanhoudende honger lijden;
 ze mogen geen aanhoudende dorst hebben;
 ze moeten beschikken over een comfortabel rustplaats;
 ze moeten beschikken over een goede thermische omgeving;
 ze moeten zich vrij kunnen bewegen;
 ze mogen geen verwondingen hebben;
 ze mogen niet ziek zijn;
 ze mogen geen pijn hebben die veroorzaakt wordt door ongepast management;
 ze moeten hun eigen sociaal gedrag kunnen uitdrukken;
 ze moeten hun eigen andere natuurlijke gedragingen kunnen stellen;
 een goede mens-dier relatie is bevorderlijk voor hun welzijn;
 ze mogen geen negatieve gevoelens ondervinden zoals frustratie, angst, apathie…
(Bolhuis et al., 2008).
2.2 HUISVESTING
Het is belangrijk dat de huisvesting tegemoet komt aan het natuurlijk gedrag van het dier. Het
dier moet zijn natuurlijke gedragingen kunnen stellen om stereotiep gedrag te vermijden of te
temperen (Young, 2003).
Natuurlijke substraten zijn aangewezen. Dit is niet alleen het beste voor het dier, maar ook voor
de bezoeker is dit interessant. Een natuurlijk verblijf is een vorm van educatie.
Het is beter om substraten te combineren. Wanneer een dier in het wild in zijn habitat gebruik
maakt van graslanden, moerasgebied, bos en aardevlakten, is het beter deze te combineren in
zijn verblijf dan er één uit te kiezen. Men moet zeker al kiezen voor dat type substraat waar het
dier foerageert en een type waar het dier slaapt (Miljutan, 2009).
Het materiaal mag niet allemaal gelijktijdig schoongemaakt worden, aangezien dieren markeren.
Enkel uitwerpselen en etensresten moeten dagelijks verwijderd worden.
Al het materiaal in het verblijf (zowel binnen- en buiten) moet op geregeld tijdstip (minstens
twee x/jaar) veranderd/vernieuwd worden. Dit mag niet allemaal ineens gebeuren, omdat dit te
bruusk is, waardoor de dieren zich onveilig kunnen voelen. Dit kan gaan om een eenvoudige
verplaatsing van een bestaand element of de inbreng van een nieuw.
Minstens één nest- , slaap- , schuilplaats moet blijven op de oorspronkelijke plaats.
De dieren moeten ook minstens één plaats hebben waar ze zich echt volledig kunnen afzonderen
van ongewoon geluid, licht… en waar ze zich echt volledig veilig kunnen voelen (Association of
zoos & aquariums, 2010).

16. 16
2.3 DIEET
Het dieet moet tegemoet komen aan het dier zijn natuurlijke voedselnoden, de manier waarop
hij zijn eten vindt en het moet zijn natuurlijk gedrag stimuleren. Wanneer het dier in het wild
veel tijd besteed aan het zoeken van zijn eten, moet men daar in gevangenschap op inspelen. Op
die manier verveelt het dier zich minder en zal het minder abnormaal gedrag vertonen.
Voedselenrichment is daarom ontzettend belangrijk (Miljutin, 2009).
2.4 SOCIAAL
2.4.1 Introductie
Aangezien een introductie altijd een potentieel gevaar inhoudt, moet dit rustig gebeuren. Het
eerste contact moet plaatsvinden via geuren, zicht en aanraking door traliedeuren.
Een goed hulpmiddel bij een introductie is het gebruik van een olfactorisch hulpmiddel, bv.
enkele druppeltjes vanilleolie. Dit leidt de aandacht af, waardoor de dieren minder agressief
gedrag gaan vertonen. Het leidt niet altijd tot onverdeeld succes, maar heeft toch al zijn nut
bewezen (Association of zoos & aquariums, 2010).
Er moet voldoende plaats zijn, er moeten vluchtmogelijkheden zijn, het personeel moet
waakzaam zijn en observeren…
Een introductie moet gebeuren op het tempo van het dier, niet op een schema van het personeel.
Het is ook belangrijk dat het personeel de dieren altijd een stapje voor is. Ze moeten alle
mogelijke scenario’s bedenken en daarop voorbereid zijn (Association of zoos & aquariums,
2010).
Het is beter om dieren aan elkaar te introduceren, wanneer ze beiden het verblijf nog niet
kennen. Kan dit niet, dan moet men het dier dat al vertrouwd is met de omgeving, er eerst
uithalen, zodat het nieuwe dier zich de omgeving eigen kan maken. Pas wanneer het dier
vertrouwd is met zijn omgeving, kan hij kennis maken met de andere dieren (Probst & Matschei,
2008).
Het is ook belangrijk dat men de lijfelijke introductie laat plaatsvinden voor openingsuren. Op
die manier hebben de dieren al geen stress van het bezoekereffect (Moretti, 2008).
2.4.2 Mixed-species exhibits
Interactie tussen verschillende diersoorten is normaal in het wild, dit kan gaan van tijdelijke
ontmoetingen tot permanente verbanden.
De belangrijkste voordelen voor dit samenwonen in het wild zijn:
 kleinere pakkans door predator:
o dilution effect: hoe meer dieren samen zijn, hoe kleiner de kans bestaat dat net
dat ene individu eruit wordt gehaald;
o detection effect: omdat er meer dieren samen zijn is de kans groter dat een
predator wordt opgemerkt;
o confusion effect: één bepaalde prooi uitkiezen en aanvallen is moeilijker voor de
predator;
 verhoogd voedselsucces (Probst & Matschei , 2008).
In dierentuinen huisvest men steeds meer en meer verschillende diersoorten in een mixed-
species exhibit. Hoewel deze soorten in het wild soms dezelfde habitat delen, is dit lang niet zo
intensief als in een zooverblijf (Probst & Matschei , 2008).

17. 17
De voordelen zijn uiteraard anders dan die in het wild:
 ethologisch (gedragsmatig) voordeel;
o een ideaal verblijf voorziet een bron van enrichment voor alle gehuisveste dieren
(Dorman & Bourne, 2010);
o verhoogt sociale complexiteit waardoor het een belangrijke vorm is van
sociaal/gedragsmatig enrichment;
o grotere verblijven (Hammer, 2002);
 educatief voordeel;
o wanneer men grond- en boomdieren samen huisvest, is het hele verblijf bezet.
Men heeft overal iets om naar te kijken;
o de huisvesting van dag- en nachtdieren zorgt ervoor dat er altijd beweging in het
verblijf is (Hammer, 2002);
 management voordeel;
o minder interessante dieren huisvesten bij interessante dieren. Hierdoor kijken ze
automatisch naar een dier dat voorheen hun aandacht minder of niet trok en kan
dit dier nu ook interesse wekken. Dit is ook economisch voordeliger (Probst &
Matschei , 2008).
Er zijn echter ook een aantal nadelen aan verbonden:
 ethologisch (gedragsmatig) nadeel;
o dominantieconflicten;
o jongen van een andere soort die gedood worden;
o men moet vooral opletten met het samen plaatsen van predatoren met potentiële
prooien (Dorman & Bourne, 2010);
 diergeneeskundig nadeel;
o kan leiden tot hoger stressniveau, waardoor er gezondheidsproblemen kunnen
optreden (zelfmutilatie, maagzweren…);
o overdraagbare bacteriën/virussen/parasieten/schimmels… (Dorman & , Bourne
2010).
Een mixed-species exhibit stelt een aantal aandachtspunten:
 de grootte en het ontwerp van het verblijf. Hoe groter het verblijf, hoe beter. In een
groter verblijf met voldoende schuilplaatsen en barrières treden er veel minder
problemen op (Dorman & Bourne, 2010);
 correct voederen (Men moet voldoende voer en voederplaatsen voorzien. Ieder dier
moet aan zijn eten kunnen zonder daarbij gestoord te worden door andere dieren). Het
is beter om dieren samen te plaatsen die een ander soort voer eten. Op die manier
ontstaat er geen competitie;
 het is niet automatisch zo dat een combinatie van dieren altijd werkt. Het is niet zo
omdat het in één zoo (met andere individuen) lukt, dat het overal lukt. Elk dier is
verschillend en reageert anders. Men moet de dieren goed observeren en op de correcte
manier introduceren: op het tempo van het dier;

18. 18
 men moet signalen van ziekte extra goed opvolgen. Wanneer een dier er ziek uitziet
moet het uit de groep gehaald worden en in quarantaine geplaatst worden. Het kan nu
meer dieren besmetten dan in een soortspecifiek verblijf (Moretti, 2008).
 dieren die op een ander tijdstip actief zijn, zorgen ervoor dat er voor de bezoeker altijd
iets te zien is. Ze gaan elkaar ook meer uit de weg, waardoor er een kleinere kans op
conflicten bestaat (Probst & Matschei, 2008).
Reproductie is een zeer groot aandachtspunt. Mag men de dieren laten voortplanten in een
mixed-species exhibit? Men moet namelijk met verschillende zaken rekening houden:
 wanneer vrouwtjes in oestrus komen, worden de mannetjes territoriaal en
beschermend, wat problematisch kan zijn voor de andere soorten in het verblijf;
 er kan agressie ontstaan wanneer moeder haar jongen verdedigt;
 de jongen kunnen lastiggevallen/gedood worden door andere soorten(Probst &
Matschei, 2008).
Een oplossing kan zijn om het vrouwtje in oestrus af te zonderen met haar mannelijke
soortgenoot, of moeder met jong af te zonderen.
Daarna moet men natuurlijk zorgvuldig tewerk gaan om moeder te herintroduceren en het jong
te introduceren. Men moet wachten op het juiste moment en met de nodige zorg tewerk gaan.
Een andere oplossing is de dieren in het gemengde verblijf niet te laten voortplanten. Men houdt
dan dieren apart die wel mogen voortplanten (Probst & Matschei, 2008).
Een rotatie mixed-species exhibit kan een sterke enrichmentfunctie hebben met als voordeel dat
er geen fysiek contact is tussen de diersoorten, maar dat wil niet zeggen dat er geen
gezondheidsrisico aan verbonden is (parasieten, bacteriën, virussen, schimmels). Men moet ook
opletten dat de dieren niet te veel stress ondervinden van deze rotaties (Probst & Matschei,
2008).
Een mixed-species exhibit kan een groot succes zijn, mits men rekening houdt met het exhibit-
ontwerp, de gekozen soorten, demografie en de individuele karakters van de diersoorten
(Dorman & Bourne, 2010).
Combinatievoorstellen “Zuid-Amerikaanse pampa”:
 tapir + reuzenmiereneter + capibara & manenwolf in rotatie-exhibit;
 neusbeer + pekari;
 alpaca + guanaco + lama;
 vicuña + mara. (Hammer, 2002).

19. 19
2.4.3 Mixed-species rotation (immersion) exhibits
Immersion exhibits geven een uitdaging aan de dierentuinen: de natuurlijke habitat van het dier
moet zo correct mogelijk nagebootst worden.
Toch worden deze natuurgetrouwe exhibits ook al vrij snel gehabitueerd en geven ze nog steeds
niet voldoende bezigheid aan de dieren. Hierdoor verlaagt de activiteit van de dieren, waardoor
er minder interesse van het publiek ontstaat. Rotatie tussen verblijven zorgt voor een stijging in
het activiteitenbudget, wat de publiekelijke interesse doet stijgen.
Een rotatie exhibit integreert de volledige husbandry, het ontwerp van het verblijf,
gedragsmanagement en gedragsenrichment in het voordeel van de dieren, het personeel en de
bezoeker.
Dierenrotatie is een geïntegreerde managementstrategie die dieren toelaat te roteren tussen
twee of meer exhibits met als doel een stijging in beschikbare ruimte en gedragsmogelijkheden.
Door de stijging in activiteit en natuurlijk gedrag zal de bezoeker meer interesse tonen in de
dieren en zal hij zijn bezoek als waardevoller ervaren (Coe, 1995).
Men kan het zien als een “time-sharing”.
De procedures in verband met ziekten zijn dezelfde als die in gewone mixed-species exhibit. Men
moet waakzaam zijn en bij twijfel de dieren apart houden van de rest.
Dieren gebruiken verschillende gebieden van hun habitat op verschillende momenten en voor
verschillende doeleinden.
Een voorbeeld: een dier kan ’s morgens op een bepaalde plaats eten zoeken, zich in een ander
gebied ontlasten en in nog een ander gebied slapen. Deze mozaïekgebieden kennen een overlap
met andere soorten en soms met soortgenoten. (Coe, 2004).
a Is het nodig?
Dieren habitueren gradueel aan om het even welk complex natuurlijk verblijf. Aangezien ze voor
enrichment moeten rekenen op het personeel, spenderen ze vele uren inactief.
Bezoekers klagen vaak over dieren die er maar bijliggen.
Stilaan introduceren meer en meer dierentuinen enrichmentprogramma’s waar er aandacht is
voor het natuurlijk gedrag van het dier.
Dierenrotatie en gedragsenrichment zouden niet als alternatieve strategieën moeten gezien
worden, maar als complementair in activiteitenmanagement (Coe, 2004).
b Impact op bezoeker
Bezoekers worden aangemoedigd omdat ze niet zeker zijn welk dier ze te zien gaan krijgen. Men
moet wel bij elk verblijf de informatiebordjes van al de mogelijke dieren plaatsen. Niet weten
welk dier men nu gaat zien, bevordert de verwachting en is spannend (Coe, 2004).
c Modern management maakt rotatie mogelijk
Wanneer men de dieren operant conditioneert door het gebruik van een clicker of een andere
positieve bekrachtiger, maakt het personeel het zichzelf veel eenvoudige om te werken (Coe,
1995).
Een rotatie exhibit werkt met meer deuren en poorten dan een gewoon verblijf.
Na een tijdje weten de dieren natuurlijk al dat er iets leuks volgt en gaan ze zelf ook
aangemoedigd zijn om naar het andere verblijf te gaan, omdat daar weer nieuwe zaken te
onderzoeken zijn (Coe, 2004).

20. 20
d Impact op personeel
Rotatieverblijven vragen meer en beter getraind personeel om op optimaal niveau te werken.
Het personeel moet de dieren positief kunnen bekrachtigen, ze moeten signalen van ziekte
opmerken, ze moeten bekend zijn met het natuurlijk gedrag van de dieren, creatief zijn in de
uitwerking van enrichment…(Coe, 2004).
e Kosten
Wanneer men dieren roteert, moet men rekening houden met het meest veeleisende dier dat
men zal huisvesten. Is er een soort bij die bv. graaft, dan moet men nu in alle rotatieverblijven
voorzien dat ze niet kunnen ontsnappen via tunnels, is er een soort bij die goed kan springen en
op die manier zou kunnen ontsnappen, dan moet men daar ook in elk verblijf op voorbereid zijn
en ontsnappen onmogelijk maken.
De extra poorten, sluizen en deuren zijn een meerkost, de aanpassing aan de meest veeleisende
soort is een meerkost, er is extra personeel nodig…
Als deze verblijven duurder zijn en beter/meer personeel vragen, waarom worden ze dan
aanbevolen? Met dit type verblijven maakt men de dieren gelukkig, ze gaan meer natuurlijk
gedrag tonen wat de bezoeker natuurlijk niet ontgaat. Wanneer de bezoeker tevreden is, zal hij
meer langskomen waardoor men een grotere omzet behaalt. Dit helpt de kosten te drukken voor
het verblijf (Coe, 2004).
f Types
 Traditioneel één soort, twee gebieden
o De meeste dierentuindieren roteren tussen een dag- en een nachtverblijf.
 Één soort, twee of meer gebieden
o Dit ziet men wanneer men dieren van één soort, bv. gorilla’s, verschillende
gebieden geeft (bv. een aantal binnen- en buitenverblijven). Wanneer de dieren
buiten spelen, kan men binnen enrichment voorzien, schoonmaken… en
omgekeerd.
o Men kan dieren ook laten roteren tussen hun dag- en nachtverblijf en een extra
off-exhibit. Op die manier hebben ze drie gebieden om te onderzoeken.
 Concurrerende soorten, twee gebieden
o Dit is het typische mixed-species exhibit. De dieren zitten overdag samen en
worden ’s nachts gescheiden gehuisvest.
 Concurrerende soorten, meerdere gebieden
o Dezelfde mixed-species groep kan hier door verschillende exhibits roteren.
 Combinatie één soort en verschillende soorten rotatie
o Een mixed-species groep mara/guanaco kan bv. af en toe de witlippekari op
bezoek hebben in zijn verblijf.
 Opeenvolgende mixed-species, meerdere gebieden
o Men kan een groep tapir/reuzenmiereneter dezelfde gebieden laten verkennen
als die van de groep vicuña /mara en omgekeerd (Coe, 2004).
g Voordelen
 Voordelen voor de dieren
o De grootste problemen die dierentuindieren ondervinden zijn verveling en het
gebrek aan beweging. Rotatie op regelmatige basis verhoogt de activiteit van de
dieren. Ze gaan meer onderzoeksgedrag stellen en zullen zich dus minder vervelen.
o Dieren die actief gestimuleerd worden, hebben minder stress, waardoor ze minder
snel ziek worden.

21. 21
 Voordelen voor de bezoeker
o Een zoobezoek gaat een meer natuurlijke indruk maken op de bezoeker. Men gaan
moeten zoeken naar het dier, niet wetende welke dieren er zullen zijn. Men gaat
actievere dieren zien en meer natuurlijk gedrag kunnen waarnemen.
 Voordelen voor verblijf
o Dieren die getraind zijn op één gebied (bv. in het roteren van één verblijf naar een
ander) zijn meestal ook beter getraind op ander vlak. Die breken bv. natuurlijke
beplanting niet meer af uit verveling, waardoor de verblijven er langer mooi uitzien
(Coe, 2004).
h Nadelen
Hoe complexer het systeem, hoe meer er kan misgaan.
In traditionele exhibits is er slechts een minimum aan training van het dier nodig. In complexe
rotatiesystemen moet dit meer doorgedreven worden:
 men heeft meer en beter getraind personeel nodig;
 het verblijf zal meer kosten omdat het nu op verschillende plaatsen moet voldoen aan de
meest veeleisende soort;
 men moet opletten met ziekteoverdracht en verwondingen. Maar dit is ook zo bij gewone
mixed-species exhibits (Laula, 1995).
2.5 MATEN VOOR DIERENWELZIJN
2.5.1 Fysiologie
Stressmetingen zijn ontzettend belangrijk voor het kwantificeren van dierenwelzijn.
Een aantal factoren waar dieren in gevangenschap gevoelig aan zijn:
 artificieel licht;
 ongewone geluiden;
 bezoekersstroom;
 verkeerde inkijk van bezoekers;
 substraten;
 oncomfortabele temperaturen;
 onnatuurlijke voedermomenten;
 te weinig plaats;
 verkeerde sociale groep;
 het niet kunnen stellen van natuurlijk gedrag (Morgan & Cromborg, 2007).
2.5.2 “Fitness”
Reproductieve fitness of voortplanting wordt aanzien als een welzijnsmaat.
Wanneer dieren gestresseerd zijn, gaan ze vaak niet meer investeren in reproductie, enkel nog
in zelfbehoud uit overlevingsdrang (Vervaecke, 2010).
De huisvesting van de dieren kan een invloed hebben op hun fitness, bv. bij de manenwolf waar
ik later op terug kom, kan de aanwezigheid van jongen ervoor zorgen dat er niet gepaard wordt.
Carlstead et al. (1999) onderzocht een aantal kenmerken van dierentuindieren op de samenhang
met overleving en reproductief succes. Hij concludeerde dat er een positieve samenhang is
tussen het kweeksucces en de grootte van het verblijf.

22. 22
2.5.3 Stereotiep gedrag
Stereotypieën zijn repetitieve gedragingen die altijd op dezelfde manier gebeuren en schijnbaar
geen functie hebben.
Hun definitie berust op drie kenmerken:
 de beweging moet morfologisch identiek zijn. Elke uitvoering van het gedrag lijkt op de
vorige uitvoering;
 de beweging moet regelmatig herhaald worden. Hetzelfde gedrag wordt op regelmatige
basis herhaald;
 het gedrag heeft geen duidelijke functie, het is schijnbaar nutteloos, doelloos of
afwijkend (Odberg, 1987).
Een dierentuin moet alles in het werk stellen opdat het dier geen stereotypie kan ontwikkelen.
Het kan wel zijn dat een dierentuin een nieuw dier van een andere zoo huisvest, waarbij de
stereotypie zich vroeger al heeft ontwikkeld. Dit stereotiep gedrag gaat men nooit meer
helemaal kunnen uitschakelen. Stereotiep gedrag wijst niet altijd op een huidige storing in het
welzijn van dieren. Het wijst erop dat een dier ooit in een stresssituatie heeft gezeten waardoor
het dit gedrag heeft ontwikkeld.
Bij sommige stereotypieën wordt een gewoonte gevormd en deze blijft bestaan ook als de
stressfactor weg is, dit noemt men “emancipatie” (Mason et al., 2007).
Dieren in gevangenschap vertonen doorgaans stereotypieën omwille van volgende redenen:
 interne/externe gevangenschapsstimuli – frustratie-geïnduceerd;
 langdurige stress – malfunctie-geïnduceerd;
 vroegere omgeving – malfunctie-geïnduceerd (Mason et al., 2007).
a Orale stereotypieën bij ungulaten
Mason et al., (2006) beschrijven hoe de meest voorkomende stereotypieën bij ungulaten te
maken hebben met orale stereotypieën.
Ungulaten zijn herbivoren en er is bewijs dat hun orale stereotypieën voortkomen uit hun
natuurlijk foerageergedrag.
Er zijn drie hypothesen die dit verklaren:
 hun dieet in gevangenschap veroorzaakt geen verzadiging. Hun gedrag zou dan
voortkomen uit de aangeboren drang om meer voedsel te vinden of uit aangeleerd
gedrag om een tekort aan te vullen;
 hun dieet vraagt te weinig tijd waardoor ze met een onvervulde motivatie tot
foerageergedrag blijven zitten. In het wild spenderen ze uren aan zoeken naar voedsel en
grazen, terwijl het hen in gevangenschap op een schoteltje wordt aangeboden, vaak nog
in de vorm van pellets;
 hun stereotiep gedrag wordt geïnduceerd door het effect van het artificieel dieet op hun
maagdarmstelsel. Laagvezelig, energierijk voedsel veroorzaakt gastrointestinale
dysfunctie bij ungulaten, bv. maagzweren of acidosis. Abnormaal kauwgedrag kan hier
een respons op zijn en heeft als voordeel dat dit gedrag speeksel opwekt, wat de zuurte
corrigeert (Mason & Rushen, 2006).

23. 23
b Locomotorische stereotypieën bij carnivoren
Carnivoren tonen vooral locomotische stereotypieën.
De motivationele basis hiervoor ligt bij:
 ontsnappingsmotivatie;
 drang om te jagen.
Een verklarende factor zou kunnen zijn: de grootte van hun home-range.
De stereotypieën kunnen uiting zijn van gefrustreerde ontsnappingsmotivatie, om te gaan
foerageren, een partner te zoeken en dergelijke (Clubb & Mason, 2007).
c Stereotiep gedrag aanpakken
De dieren vroeg blootstellen aan omgevingsverrijking kan hen later beschermen tegen de
ontwikkeling van stereotiep gedrag (zelfs als ze later naar een arme omgeving verhuizen) (Lewis
et al., 2006).
Uit onderzoek blijkt dat verrijking stereotiep gedrag gemiddeld met de helft reduceert. Er is
geen enkel geval bekend waarbij het gedrag volledig wordt geëlimineerd (Swaisgood &
Shepherdson, 2006).
Bij carnivoren zien we dat enrichment ervoor zorgt dat hun activiteitenlevel stijgt en dat ze meer
natuurlijk onderzoeksgedrag tonen, terwijl het er ook voor zorgt dat ze minder ijsberen en zich
minder verstoppen (Bashaw et al., 2003).
2.5.4 Abnormaal gedrag
Andere vormen van abnormaal gedrag zijn ook indicatoren van verminderd welzijn.
Ze zijn vaak soortspecifiek. Enkele voorbeelden:
 zelfgericht gedrag;
 coprofagie;
 agonistisch gedrag;
 toename in inactiviteit (enkel in combinatie met andere maten);
 excessief seksueel gedrag;
 zelfmutulatie (Bassett & Buchanan-Smith, 2007).
2.5.5 Het belang van natuurlijk gedrag
Dieren in gevangenschap leven onder totaal andere omstandigheden dan hun wilde
soortgenoten. Wanneer ze door gevangenschap hun natuurlijke gedragingen niet kunnen uiten
en ze niet meer kunnen omgaan met hun omgeving (“copen”) ontstaan er dus
welzijnsproblemen (Veasey et al., 1996).
Enkele onnatuurlijke voorbeelden:
 voedsel in een kom voorzien, terwijl ze in het wild uren foerageren;
 onnatuurlijke sociale groepen;
 zelf geen nest kunnen maken;
 te klein verblijf (Veasey et al., 1996).
De dieren blijven gemotiveerd om hun natuurlijk gedrag te stellen omdat de negatieve feedback
die de motivatie controleert uitblijft. Wanneer ze een sterk gemotiveerd gedrag niet kunnen
stellen, ervaren ze negatieve gevoelens, zijn ze niet meer in staat om positieve gevoelens te

24. 24
ervaren en kunnen ze gezondheidsproblemen krijgen.
Daarom is het belangrijk dat we de dieren hun adaptief potentieel leren kennen wanneer we een
verblijf ontwerpen.
Het mogelijk maken van natuurlijk gedrag is geassocieerd met comfortgevoelens, bevrediging,
plezier, het biedt meer controle over de omgeving, mogelijkheid tot sociale steun of sociaal
engagement.
In het algemeen veronderstelt men dat dieren lijden wanneer ze de gedragingen van hun wilde
verwanten niet kunnen stellen (Veasey et al., 1996).
2.5.6 Keuzes maken en voorspelbaarheid
De mogelijkheid om zelf keuzes te maken en zo enige controle te krijgen over de omgeving is
cruciaal bij dierenwelzijn.
We kunnen hier in tegemoet komen door hen een rijke omgeving te bieden waarbij ze kunnen
kiezen, voorspellen en controleren wat er gebeurt (Waiblinger et al., 2004).
Een negatieve gebeurtenis is minder stresserend wanneer:
 ze voorspelbaar is;
 ze vooraf gegaan wordt door een betrouwbaar signaal;
 er goede feedback is over het einde (het dier weet wanneer het gedaan is);
 er controle mogelijk is (het dier kan invloed uitoefenen op de actie).
Een positieve gebeurtenis is minder stresserend wanneer:
 ze voorspelbaar is;
 ze vooraf gegaan wordt door een zeer betrouwbaar signaal;
 er controle mogelijk is (Buchanan-Smith, 2009).
Een grote uitzondering op voorspelbaarheid zijn de voederschema’s.
Wanneer een dier op vaste tijdstippen wordt gevoederd, ontstaan er meer stereotypieën, meer
agressie, meer verveling en anticipatorisch gedrag. Wanneer er dan toch eens vertraging
optreedt, is dit zeer stresserend.
Echt onvoorspelbare voederschema’s zorgen voor meer natuurlijk gedrag (Vervaecke, 2010).
2.6 ENRICHMENT
2.6.1 Definitie
“Enrichment is een proces voor de verbetering van de omgeving en de zorg voor het dier in de
context van hun gedragsbiologie en natuurgeschiedenis. Het is een dynamisch proces waarbij
structuren en verzorging veranderd worden om de gedragskeuzes te vergroten, en om
soortspecifieke gedragingen en vermogens te laten stellen, om zo het dierenwelzijn te verhogen
(AZA/BAG 1999)”.2
Het doel is de mogelijkheid te bieden om:
 sterk gemotiveerd gedrag te tonen;
 te beantwoorden aan de omgeving binnen evolutionaire aanpassingen;
 hun cognitieve vermogens te gebruiken en ontwikkelen;
 om te gaan met uitdagingen in de omgeving (“coping”) (Vervaecke, 2010).
2 http://www.animalenrichment.org/definition%20of%20enrichment.html

25. 25
Men gaat zich concreet richten op het:
 vergroten van de diversiteit in gedrag;
 verminderen van de frequentie van abnormaal gedrag;
 verhogen van de expressie van normaal (wild) gedrag;
 promoten van het gebruik van de omgeving (Vervaecke, 2010).
Enrichment werd vroeger gezien als een extraatje voor het dier.
Wanneer een verzorger zin en tijd had, werd er even wat aandacht aan besteed en werd die dag
het eten bv. niet in de gebruikelijke kom gedaan, maar werd het eens verspreid in het verblijf.
Dit terwijl enrichment een dagdagelijkse noodzaak is. Het zorgt voor een stijging in activiteit en
onderzoeksdrang en een daling van abnormaal of stereotiep gedrag en staat in voor een beter
welzijn van de dieren (Fletchall et al., 1995).
De basis voor enrichment is het natuurlijk gedrag van het dier:
 welke zintuigen worden gebruikt;
 hoe wordt de habitat gebruikt;
 wat eet het dier, hoe geraakt het aan zijn eten;
 wat is zijn activiteitenbudget;
 welke sociale structuur wordt er op nagehouden?
Men moet er op toezien dat een dier in gevangenschap al zijn natuurlijke gedragingen kan
stellen. Hier moet men dus op inspelen door gepaste enrichment aan te bieden
(Shepherdson et al., 1993).
Wanneer men enrichment toepast is even belangrijk als de enrichment op zich.
Het is zeer belangrijk dat men dit aan het dier aanbiedt, tijdens de normale waakuren en niet
wanneer het goed past in het tijdschema van de verzorger. 3
2.6.2 Problemen bij verrijking
a Habituatie of gewenning
Habituatie is “een responsafname als gevolg van herhaalde stimulatie”.
Het heeft een invloed op het effect van de verrijking.
De nieuwsgierigheid en het spelgedrag zijn voorbeelden van gedragingen die habitueren binnen
één sessie en verminderen over opeenvolgende blootstellingen aan het item.
Bv. eenvoudig speelgoed produceert doorgaans een hoge respons wanneer het pas wordt
aangeboden. De volgende dagen vermindert de respons snel. Hieruit blijkt dat het op lange
termijn geen vorm van verrijking meer is. (Toch is het ook niet de bedoeling dat het dier
voortdurend een bepaald gedrag gaat stellen. Enige afname in respons als gevolg van habituatie
is normaal en zelfs wenselijk).
Men kan de interesse in een bepaald type verrijking hoog houden door het object weg te nemen
en enige tijd later opnieuw aan te bieden. Hierdoor kan er terug een respons optreden. Dit
noemt men “spontaneous recovery” of spontaan herstel.
In sommige gevallen kan men door nieuwe stimuli aan te bieden de habituatie aan oude objecten
verminderen. Dit noemt men dishabituatie (Vervaecke, 2010).
Vernieuwing en rotatie zijn heel belangrijk binnen alle afzonderlijke vormen van enrichment.
Wanneer men de zaken te veel na elkaar aanbiedt of te lang laat liggen, is er niets vernieuwend
3 http://www.animalenrichment.eu/

26. 26
meer aan. Het wordt dagelijkse gewoonte, een deel van het vast interieur, waardoor het dier zijn
interesse er in verliest. 4
b Extinctie of uitdoving
Extinctie treedt op wanneer er geen versterking meer voorzien wordt voor een gedrag, wat
resulteert in een afname van het gedrag.
Bv. boomerbal gevuld met eten. Op een gegeven moment zal de beloning niet meer komen
omdat het voedsel op is.
Extinctie verschilt van habituatie door het feit dat er geen versterking meer volgt.
Ideale verrijkingsprogramma’s produceren gewenst gedrag dat weerstaat aan extinctie of
waarbij de respons blijft optreden zonder beloning.
Dit bereikt men het beste bij verrijking die gericht is op voedsel gerelateerd gedrag zoals
foerageren, voedsel zoeken, jagen, waarbij de beloningen op een bepaald moment op geraken
(Vervaecke 2010).
2.6.3 Verrijkingsplan
Verrijking moet behoren tot een goede husbandry. Het mag geen toevoeging zijn wanneer men
eens wat tijd over heeft. Het hele management moet hierop afgestemd zijn.
Men moet voorkomen dat de dieren stereotiep en/of abnormaal gedrag gaan vertonen.
Een verrijkingsplan moet gebaseerd zijn op de biologische, sociale en cognitieve nood van het
dier; het moet contingent zijn met het soort-specifiek gedrag; het moet rekening houden met het
dier zijn individuele geschiedenis.5
2.6.4 Environmental enrichment (omgevingsenrichment)
Dit stimuleert het dier om soortspecifiek gedrag te vertonen.
Het vermindert of doet ongewenst gedrag verdwijnen, vermindert stress waardoor de dieren
gezonder zijn, zich beter voortplanten en langer leven.
Door de omgeving te veranderen, stimuleert men het dier.
Met environmental enrichment wil men twee zaken beogen:
 men wil het dieren mogelijkheden geven tot exploratief- en speelgedrag;
 men wil het dier controle over zijn omgeving/leven geven door keuzes aan te bieden (bv.
een dier kan zelf kiezen of hij zich al dan niet in het zicht van de bezoeker legt).
Vooral het gebrek aan controle/keuzes maken zorgt ervoor dat het dier stereotiep gedrag gaat
ontwikkelen (Cunnings et al., 2007).
De stimuli (natuurlijke en artificiële objecten, geuren en geluiden) moeten op een veilige manier
aangeboden worden (American Association of Zoo Keepers, 2004).
Men kan ervoor kiezen om naturalistische elementen in het on-exhibit te gebruiken en de
artificiële in het off-exhibit. Het is belangrijk dat men het off-exhibit ook interessant maakt voor
het dier. Het is niet omdat de bezoeker weg is en de verzorger naar huis gaat, dat de dag stopt
voor het dier.
Het is belangrijk dat men hier rekening mee houdt wanneer men start met de bouw van het
ontwerp. Naturalistische ontwerpen zijn nadien soms moeilijk aan te passen (Coe, 2004).
4 http://www.animalenrichment.eu/
5 http://www.animalenrichment.org/

27. 27
2.6.5 Voedselenrichment
De presentatie van het voedsel is de beste enrichment die men een dier kan geven.
Variatie is het sleutelwoord. Men moet afwisselen om habituatie en extinctie tegen te gaan.
Het effectief moeten zoeken, het niet weten wanneer ze iets te eten vinden moedigt het
foerageren aan. Op die manier wordt er minder/geen stereotiep gedrag waargenomen
(American Association of Zoo Keepers, 2004).
Het voer dat men geeft als enrichment mag eigenlijk niet in het normale dieet voorkomen. Het
moet iets super lekkers zijn waar ze veel moeite voor willen doen. Het moet aangeboden worden
op een manier dat ze er echt voor willen werken, wat hun natuurlijk instinct aanwakkert
(American Association of Zoo Keepers, 2004).
Sommige dieren hebben tijd nodig om met een nieuwe smaak te leren omgaan. Soms wordt een
nieuw item de eerste keer geweigerd, maar wordt het de tweede of de derde keer als heel lekker
bevonden (American Association of Zoo Keepers, 2004).
2.6.6 Novelty enrichment
Artificiële objecten kunnen het natuurlijk gedrag stimuleren door het onderzoeken en
manipuleren van deze items.
Men kan hen het best eerst laten kijken naar het object, voor het hen te geven. Als ze het al
kennen van zicht, zal er minder stress zijn en zullen ze het beter durven onderzoeken (American
Association of Zoo Keepers, 2004).
2.6.7 Enrichment voor hoefdieren vraagt speciale aandacht
Hoefdieren staan minder gekend voor zelfdestructief of abnormaal gedrag, wat zeker niet
impliceert dat ze minder nood hebben aan enrichment (American Association of Zoo Keepers,
2004)!
In het overzicht worden verschillende hoefdieren besproken:
 tapir;
 wiptlippekari;
 kameelachtigen.
Hoefdieren zijn zeer vluchtgevoelige dieren. Hun instinct en gedrag kunnen een bedreiging
vormen voor hun leven in gevangenschap. Wanneer ze in paniek raken, kunnen ze zichzelf of de
andere dieren in het verblijf verwonden (American Association of Zoo Keepers, 2004).
Door geleidelijk aan nieuwe objecten te introduceren (op regelmatige basis) kan je hen minder
bang maken. Op die wijze kan je rustigere dieren bekomen en zullen minder verwondingen
plaatsvinden (American Association of Zoo Keepers, 2004).
Ungulaten zijn zeer gevoelig aan hun spijsvertering (kolieken, pensverzuring…)
Het is daarom belangrijk dat men oplet met nieuwe ingrediënten in het dieet (Mason & Rushen,
2006).
2.6.8 Extra nood aan enrichment
Er zijn dieren die naast de gewone enrichment iets extra’s nodig hebben:
 dieren in isolatie;
 zieke dieren;
 dieren klaar voor transfer;
 groepen die veranderen i.v.m. breeding (Kreger et al. 1998).

28. 28
2.6.9 Veiligheid met betrekking tot enrichment
a Omgevingsenrichment
Dit is een zeer interessante vorm van enrichment. Men kan hier heel ver ingaan.
Het is voor de bezoeker heel leuk om te kijken naar een natuurlijke weergave van de habitat van
het dier. Er zijn wel een aantal aandachtspunten aan verbonden:
 dieren kunnen vast komen te zitten in touwen, brandslangen en dergelijke;
 ze kunnen delen inslikken waardoor ze een obstructie kunnen krijgen;
 men moet oppassen dat er geen scherpe randen zijn waaraan het dier zich kan
verwonden;
 wanneer men zaken in hout gebruikt, is het beter dat men werkt met kliksystemen of
lijm dan met nagels. Men moet ook opletten voor splinters (ronde hoeken en geschuurde
kanten);
 wanneer men verf gebruikt moet men opletten dat deze niet giftig is;
 wanneer men papier gebruikt, moet men opletten dat de nietjes eruit zijn (American
Association of Zoo Keepers, 2004).
b Voedselenrichment
Voedselenrichment kan heel verrijkend zijn, maar er kan tegelijk ook heel wat mee fout lopen.
Hieronder een aantal zaken waar men zeker aandacht aan moet besteden:
 het kan leiden tot obesitas en tandproblemen;
 afwijking van het normale dieet kan leiden tot verteringsproblemen;
 zaken die niet opgeruimd worden, kunnen het dier ziek maken wanneer ze enige dagen
blijven liggen;
 competitie voor voedsel kan leiden tot agressie. Dit moet men proberen vermijden door
voldoende te voorzien en te spreiden zodat alle dieren ermee bezig kunnen zijn;
 dieren die op hout knagen moeten hout krijgen dat onbehandeld en niet giftig is;
 substraten moeten veilig zijn (American Association of Zoo Keepers, 2004).
c Olfactorisch enrichment
Olfactorisch enrichment is een complex gegeven. Het kan zeer verrijkend werken, maar het kan
ook het tegengestelde effect hebben en een stijging in stereotiep gedrag teweegbrengen. Ook kan
het negatieve gevolgen hebben voor de gezondheid van het dier (bv. parasieten uit mest) (Clark
& King, 2007).
Een aantal aandachtspunten:
 geuren van andere dieren of soorten kunnen leiden tot agressie;
 uitwerpselen van andere dieren moeten eerst nagekeken worden op parasieten;
 veren, wol en andere dierlijke producten mogen enkel afkomstig zijn van gezonde
dieren;
 parfum kan te sterk geconcentreerd zijn, daarom gebruikt men dit best enkel buiten;
 sommige kruiden kunnen giftig zijn voor een bepaalde diersoort (Clark & King, 2007).
d Auditorisch enrichment
Met dit type van enrichment moet men altijd heel goed opletten.
Dieren kunnen in paniek geraken door het horen van ongewone geluiden.
Men moet de dieren de kans geven om te vluchten naar een veilige plaats wanneer zo dergelijke
geluiden te horen krijgen. Op die manier kunnen ze het als minder stressvol ervaren en kunnen

29. 29
ze hun omgeving op hun eigen tempo gaan onderzoeken (American Association of Zoo Keepers,
2004).
2.6.10 Environmental enrichment integreren in een immersion exhibit
Met een immersion exhibit wil men de mensen bewust maken van de natuurlijke leefwereld van
het dier. Men wil steun vinden bij de bezoeker in het kader van conservatie, educatie en de
liefde, interesse voor de dieren. Om dit te kunnen waarmaken is het belangrijk dat men deze
boodschap zendt met één geïntegreerde stem. Verblijf en enrichmentvoorzieningen moeten
hand in hand gaan. Ze moeten deze boodschap ondersteunen en ten dienste staan van de dieren.
Een immersion exhibit kost handenvol geld. Wanneer men een verblijf zo natuurgetrouw
mogelijk maakt, heeft de bezoeker echt even het idee heeft dat hij zich op een andere plaats in de
wereld bevindt,
Deze illusie wordt verbroken wanneer de natuurlijke habitat van het dier ineens vol ligt met
opvallend gekleurd plastic speelgoed.
Hoe kan men nu environmental enrichment integreren in zo’n verblijven?
Men moet zich proberen inleven in zo’n dier en zich afvragen hoe ze denken:
 Waar houden dieren van een bepaalde soort zich mee bezig in het wild?
 Waar spelen ze mee?
 Wat gebruiken ze om aan hun voedsel te geraken?
De meeste dieren manipuleren hun omgeving. Deze moeten dan ook de mogelijkheid krijgen om
met bepaalde zaken in hun verblijf te werken (bv. holle boomstammen, takken…)(Coe, 2006).
a Ingebouwde voorzieningen die langdurige interesse wekken
Zaken die op voortdurende interesse van de dieren kunnen rekenen, bouwt men beter in. Dat wil
dus zeggen dat men hier goed over moet nadenken, vooraleer men met de werken van start gaat
(bv.. rotsen, vaste rustplaatsen, klimstructuren, watervoorzieningen…) (Coe, 2006).
Figuur 2: Ingebouwde warmtesteen en insectendispenser

30. 30
b Vastgemaakte enrichmentvoorzieningen
Deze moeten wel afwisselend gebruikt worden om de interesse hoog te houden (Coe, 2006).
c Beweegbare voorzieningen
Figuur 3: Vastgemaakte insectendispenser en boomstammen
Figuur 4: Bewegende voederverdeler

31. 31
d Verborgen voorzieningen
Vooral in immersion exhibits moet men de enrichmentvoorzieningen natuurlijk proberen
houden. Indien dit niet kan, kan men ervoor zorgen dat ze zodanig gecamoufleerd worden dat
het niet opvalt voor het publiek.
Bv. koeling- en verwarmingsystemen, beloningsdispensers, artificieel speelgoed vastbinden
zodat de bezoeker het speeltje op zich niet ziet, maar wel het speelgedrag. Artificieel speelgoed
moet men zo natuurgetrouw mogelijk proberen na te bootsen (Coe, 2006).
Figuur 5: Bewegende boomstammen
Figuur 6: Verborgen voorziening. Publiek ziet item niet, maar wel het gedrag van het dier

32. 32
Figuur 7: Verborgen voorzieningen met schommelmogelijkheden in de takken
Figuur 8: Verborgen voedervoorzieningen

33. 33
e Tijdelijke voorzieningen
Figuur 9: Tijdelijke voorziening. Kan snel geplaatst en weggehaald worden
f Off-exhibit
Hier kan men wel kiezen voor artificiële voorzieningen (Coe, 2006).
Figuur 10: Artificiële voorzieningen. Hier kan men zonder
problemen onnatuurlijke materialen en vormen aanbieden

34. 34
3 TAPIR
Wetenschappelijke naam: Tapirus terrestris
Nederlandse benaming: Zuid-Amerikaanse tapir
Engelse benaming: South-American tapir
3.1 BIOFICHE
3.1.1 Zintuigen
Tapirs hebben een zeer goede reukzin en een goed gehoor.
Hun zicht is minder goed ontwikkeld (Barongi, 1993).
3.1.2 Vocalisatie
Ze maken verschillende geluiden, o.a. hoge fluittonen, klikgeluiden en hikgeluiden (Barongi,
1993).
3.1.3 Thermoregulatie
Om hun lichaam af te koelen op zonnige dagen maken ze gebruik van water en modderpoelen.
Bij warme temperaturen gaan ze ook schuilen achter struiken (Mc Millan, 2000).
3.1.4 Markeren
Tapirs markeren hun territorium met hun urine en aangezichtsklieren. Vaak maken ze ook
ontlasting op dezelfde plaatsen.6
3.1.5 Zwemmen
Tapirs zijn goede zwemmers en ze doen dit ook heel graag. Ze kunnen twee tot drie minuten
onder water blijven (Shoemaker et al., s.a.).
3.1.6 Normale dagbudget
Hun normale dagbudget bestaat uit volgende activiteiten:
 57,99% slapen/rusten;
 18,73% onderzoeken;
 11,64% eten;
 6,06% andere gedragingen;
 5,04% zwemmen (Maurine, 2007).
Vroeger werd gedacht dat het solitaire dieren waren die vooral ’s avonds en ’s nachts actief
zouden zijn. Uit onderzoek blijkt dat ze de meeste activiteit vertonen wanneer het schemert. Ze
eten het meest bij zonsopgang en zonsondergang. Overdag worden ze meestal slapend
aangetroffen. Hier moet men dus zeker rekening mee houden, wanneer men enrichment
aanbiedt (Hall, 2007).
6 http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Tapirus_terrestris.html
Figuur 11: Zuid-
Amerikaanse tapir