1. TEORIA PLANOWEGO ZACHOWANIA
Teoria planowych zachowań (theory of planned behavior) powstała w oparciu o teorię
przemyślanych działań (theory of reasoned action) (Ajzen, 1988, 1991, Fishbein, Ajzen, 1975). W
obu teoriach głównym czynnikiem wyjaśniającym zachowanie jest intencja danej osoby do
wykonania określonej czynności. Pozostałe elementy mające wpływ na intencję, a tym samym
pośrednio na samo zachowanie, to postawa wobec zachowania (attitude toward behavior), normy
subiektywne (subjective norms) oraz spostrzegana kontrola (perceived behavioral control). Rysunek
1 przedstawia teorię planowych zachowań w formie diagramu strukturalnego.
Rysunek 1. Teoria planowych zachowań (Ajzen, 1988, 1991) Źródło: opracowanie własne na
podstawie Ajzen (1991)
Zgodnie z zaproponowaną przez Ajzena teorią zachowanie wyjaśnić można bezpośrednio poprzez
intencję wykonania go oraz spostrzeganą kontrolę. Bezpośredni związek spostrzeganej kontroli z
zachowaniem (zaznaczony na Rysunku 1 przerywaną linią) pojawia się tylko wtedy gdy w
określonej sytuacji istnieje zgodność pomiędzy spostrzeganą kontrolą a realną kontrolą w danej
Karol Wolski

2. sytuacji (Ajzen, 1988). Choć w większości badań związek pomiędzy intencją a zachowaniem
okazał się silny (korelacje w przedziale 0,80 – 0,96), pozwala on jedynie na przewidywanie
zachowania, ale już nie pozwala na zrozumienie dlaczego ludzie zachowują się w określony sposób
(Ajzen, 1988). Ważniejszym problemem w przekonaniu autora teorii jest wyjaśnienie dlaczego
ludzie przejawiają intencję do wykonania określonego zachowania w danej sytuacji.
Intencja (behawioralna) w ramach teorii planowanych zachowań wskazuje w jakim stopniu
ludzie chcą się zaangażować oraz jak wiele wysiłku są w stanie podjąć aby wykonać daną
czynność. Im silniejsza intencja zaangażowania się w określone zachowanie, tym większe jest
prawdopodobieństwo pojawienia się tego zachowania (Ajzen, 1991). Dotyczy to zachowań, które
znajdują pod wolicjonalną kontrolą i w stosunku do których osoba może określić czy chce się w nie
angażować czy nie (Ajzen, 1988, 1991). Intencja reprezentuje więc motywacyjne czynniki
wpływające na zachowanie. W zależności od badanego zachowania różna jest jej korelacja z
zachowaniem: 0,80 dla oddania głosu w wyborach prezydenckich , 0,90 dla uczestnictwa w
nabożeństwach podczas Świąt Wielkanocnych, 0,96 dla poddania się aborcji i 0,85 dla używania
pigułek antykoncepcyjnych (Ajzen, 1988). Intencje mają tendencję do ulegania zmianom pod
wpływem zarówno czynników wewnętrznych jak i zewnętrznych . Wraz z upływem czasu wzrasta
prawdopodobieństwo, że czynniki te spowodują zmianę w intencjach co skutkuje zanikiem związku
pomiędzy intencją mierzoną przed wystąpieniem czynników a zachowaniem. Tym samym pomiar
przeprowadzony przed zmianą intencji uniemożliwia skuteczne przewidywanie zachowania (Ajzen,
1988). Sama intencja jest funkcją postaw wobec zachowania, subiektywnych norm oraz
spostrzeganej kontroli nad zachowaniem.
Postawy w teorii planowych zachowań odnoszą się do stopnia przychylności lub
nieprzychylności ocen danej osoby w stosunku do konkretnego zachowania. Postawy te powstają na
bazie istotnych przekonań (salient beliefs) jakie posiada osoba w stosunku do skutków danego
zachowania. Ludzie automatycznie wyrabiają sobie pozytywne postawy wobec zachowań
Karol Wolski

3. przynoszących w ich mniemaniu pozytywne skutki, negatywne zaś w stosunku do tych, które
przynoszą według nich negatywne skutki. Swoje postawy korygują również w zależności od siły
posiadanych przekonań. Postawy są więc funkcją wartości przekonań oraz ich siły. Relację tę
można wyrazić za pomocą równania (1).
P ∝ ∑ si w i (1)
n
Siła każdego każdego przekonania na temat zachowania (S) jest mnożona przez subiektywną
ewaluację czyli wartość (W) tego przekonania. Postawy (P) są wprost proporcjonalne do iloczynu
wartości (W) oraz siły n kolejnych przekonań (S) (Ajzen, 1991). Zgodnie z równaniem (1) możliwe
jest uchwycenie sposobu powstawania postaw wobec jakiegoś zachowania poprzez ocenę
przekonań dotyczących skutków tego zachowania oraz siły tychże przekonań. Tak rozumiane
postawy wobec zachowania, oparte na przekonaniach dotyczących skutków, wpływają na intencję
do wykonywania działania z siłą proporcjonalną do siły przekonań. Im silniejsze jest przekonanie o
pozytywnych skutkach jakiegoś działania, tym proporcjonalnie bardziej pozytywna postawa wobec
zaangażowania się w to działanie, a tym samym silniejsza intencja do jego wykonania. Przeciwnie,
gdy osoba posiada negatywne przekonania, jej intencja do zaangażowania się w dane zachowanie
maleje (Ajzen, 1991).
Podobnie jak postawy wobec danego zachowana tak również subiektywne normy na
najniższym szczeblu wyjaśniania determinowane są przez przekonania. W tym przypadku są one
nazywane przekonaniami normatywnymi. Dotyczą przychylności bądź nieprzychylności istotnych
osób w otoczeniu w stosunku do konkretnego zachowania. W środowisku pracy są to najczęściej
współpracownicy i przełożeni (Lee i Lee, 2002). Subiektywne normy definiowane są jako presja
społeczna do angażowania się lub unikania jakiegoś zachowania. Jeśli osoba jest przekonana, że jej
przełożeni i/lub współpracownicy nie aprobują jakichś zachowań i jednocześnie zależy jej na tym
aby dostosować się do panujących norm, będzie odczuwała presję społeczną, która wpłynie
Karol Wolski

4. negatywnie na jej intencję do zaangażowania się w to zachowanie. Relację tę można wyrazić za
pomocą równania (2), gdzie SN oznacza subiektywne normy, przj przekonania normatywne
odnośnie osoby j, mj motywację do podporządkowania się osobie j (Ajzen, 1988, 1991).
SN ∝∑ prz j m j (2)
n
W przypadku zachowań uznawanych powszechnie za nieetyczne (np. oszukiwanie na egzaminie,
kradzież w sklepie czy okłamywanie) istotnym czynnikiem pozwalającym na ich lepsze
zrozumienie okazują się nie tylko subiektywne normy (presja społeczna) ale również subiektywne
odczucia dotyczące moralności tych zachowań (Ajzen, 1991). Włączenie do modelu regresji
spostrzeganej moralnej powinności pozwoliło wyjaśnić dodatkowe 3% do 6% zmienności
zachowań uznawanych za nieetyczne (Ajzen, 1991). Warto jednak zastanowić się na ile czynnik ten
jest niezależny od subiektywnych norm, na ile zaś jest jego częścią składową.
Trzecim czynnikiem mającym wpływ na kształtowanie się intencji oraz związanym
bezpośrednio w określonych okolicznościach z zachowaniem jest spostrzegana kontrola
zachowania (Ajzen, 1988). Spostrzegana kontrola odnosi się do łatwości lub trudności w
zaangażowaniu się w określone działanie. Jest ona determinowana przez przeszłe doświadczenia
oraz antycypację przeszkód jakie mogą się pojawić w przyszłości. Najistotniejszym elementem tego
konstruktu jest spostrzeganie przez jednostkę określonej sytuacji jako kontrolowanej, nie zaś realna
kontrola jaką posiada osoba (Ajzen, 1988). Im silniejsze są przekonania, że zachowanie znajduje się
pod kontrolą tym silniejsza jej spostrzegana kontrola tego zachowania. Relację tę można wyrazić
wzorem (3), w którym SKZ oznacza spostrzeganą kontrolę zachowania, pki kolejne przekonania na
temat kontroli, si siłę kolejnych przekonań.
SKZ ∝∑ pk i s i (3)
n
Spostrzegana kontrola zachowania najbliższa jest konstruktowi poczucia własnej skuteczności w
ujęciu Bandury. Różni się jednak zdecydowanie od poczucia kontroli wzmocnień (locus of control
Karol Wolski

5. of reinforcement), które uznać można za indywidualną cechę człowieka, rozumianą podobnie jak
cecha osobowości (Szmigielska, 1999). Spostrzegana kontrola w teorii planowych zachowań odnosi
się do konkretnych zachowań z uwzględnieniem okoliczności zewnętrznych (Ajzen, 1991).
Karol Wolski