Quvasoy shahar 8-maktab ona tili va adabiyot fani o'qituvchisi Hilola Soipovaning ilmiy ishi

1. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
Qo‘lyozma huquqida
UDK: 412.0/8.08
Soipova Hilola Abduxamitovna
Badiiy nutqda qo‘shma gaplarning qo‘llanilishi
5A120102 – Lingvistika (o‘zbek tili) mutaxassisligi bo‘yicha magistr
akademik darajasini olish uchun
MAGISTRLIK
DISSERTATSIYA
Ilmiy rahbar:
filologiya fanlari doktori
prof. A.Mamajonov
FARG‘ONA – 2014

2. Mazkur tadqiqot ishi Farg‘ona davlat universiteti tilshunoslik kafedrasida
bajarilgan.
Kafedra mudiri: f.f.d. professor SH.
Iskandarova
Ilmiy rahbar: f.f.d. professor
A.Mamajonov
Rasmiy taqrizchi: f.f.nomzodi
O.Mamaziyaev
Yetakchi ilmiy muassasa: Andijon davlat
universiteti
Dissertatsiya bilan Farg‘ona davlat universiteti kutubxonasida tanishish mumkin.

3. MAGISTRLIK DISSERTATSIYASI ANNOTATSIYASI
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov
ta’kidlaganlaridek, “...fan ijtimoiy jarayonlarga faol ta’sir etadigan, bizga, ya’ni
amaliyot xodimlariga ishimiz mazmuni va xarakterini belgilab beradigan, o‘zini-
o‘zi sozlab turadigan va o‘zini-o‘zi boshqaradigan sistemaga aylanishi kerak”,1.
Qo‘shma gaplar mavzusi tilshunoslikning keng o‘rganilgan sohalaridan biri bo‘lsa-
da, lekin haligacha bu mavzuga oid muammolar to‘liq hal etilgan, deb bo‘lmaydi.
Bunday muammolardan biri badiiy nutqda qo‘llanuvchi qo‘shma gaplar
masalasidir.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari: Mazkur ishimizda qo‘shma gap
stilistikasi bo‘yicha vujudga kelgan muammolar, yangicha qarashlarni o‘rganish
orqali o‘zbek adabiy tili taraqqiyotiga doir yangi ilmiy qarashlar bilan boyitish
ko‘zda tutilgan.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti: Badiiy asarlar, qo‘shma gap stilistikasiga oid
umumnazariy ma’lumotlar.
Tadqiqot uslubiyati va uslublari: Tadqiqotda A.Nurmonov, N.Mahmudov,
A.Mamajonov, M.Yo‘ldoshev va S.Boymirzaevalarning ilm-fan taraqqiyoti bilan
bog‘liq qarashlariga hamda dialektik falsafaning keng tarqalgan tadqiq usullariga
tayanildi.
Ishda tavsifiy, qiyoslash kabi metodlardan unumli foydalanildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy jihatdan yangiligi: Mazkur tadqiqotimizda
badiiy nutqqa xos qo‘shma gaplarning hamda ularda qo‘llanuvchi uslubiy – poetik
vositalar tizimini aniqlash.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati va tatbiqi: Tadqiqot
natijalaridan oliy o‘quv yurtlari filologiya fakultetlarida, nutq madaniyati fanlarini
o‘qitishda manba, hamda bu yo‘nalishda o‘quv qo‘llanmalari yaratishda
foydalanish mumkin.
1 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақиликка эришиш остонасида. – Т. Ўзбекистон,2011. 81-б

4. Ish tuzilishi va tarkibi: Dissertatsiya kirish, uch asosiy bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat .
Bajarilgan ishning asosiy natijalari: Ishning asosiy mazmuni avtoreferatda
va FarDU, AnDU da o‘tkazilgan an’anaviy ilmiy anjumanlarda e’lon qilingan 3 ta
tezisda o‘z ifodasini topgan.
Xulosa va takliflarning qisqacha umumlashtirilgan ifodasi: Badiiy
nutqda qo‘llanuvchi qo‘shma gaplar muammosi yuzasidan alohida ilmiy
tadqiqotlar olib borish mumkin. Badiiy nutq inson umummadaniyatining bir
ko‘rinishi hisoblanib, tasviriy vositalarga boyligi bilan ajralib turadi.

5. THE SUMMARY ON THE MAGISTR DISSERTATION
Actuality of theme: As our President confirms: “…scientific development
of uzbek language may serve to feel our motherland better Said our head of
government”. There are many works related to compound setences but we can not
say that all problems have been solved. One of such kind of problems is wing
compound sentences in belles – letter.
Aims and Tasks of research work: By this work I try to learn some
stylistic problems of compound sentences, Also to be enriched uzbek language
with the latest views of scientist.
Object and Subject of research work: General theoretical information
about stylistic of belles – letter and compound sentences.
Method and Methodology of research work: The work depends on views
whichconned with developing of science by lingvstics such us Nurmonov,
Mahmudov, Mamajonov, Yoldoshev, Boymirzayev and also it took an account a
wide disperse views of dialn this work widely wed comparative method.
Scientific news of rusults research work: By this I coop means of
compoundsentences in seech.
Usig of research work in practice and its spread out: The research work
canbe wed as a handbook during study philology and teaching culture of speech.
Component and Structure of the work: MP hil consists of introduction,
three main chapters, conclusion and bibliography.

6. The main Results of research work: The main content af the work
expressed the abstract inscientific magazine “Far.Du” and also three thesees were
announced at the assembly in Andijan.
The short generalizedexpressionof a conclusionand offers: The problem
of wing compound sentences in speech can be researched spcialy.

7. Mundarija
Kirish................................................................................................................
I Bob. Qo‘shma gaplarning nutq uslublarida qo‘llanilishi.................................
1.1 Badiiy nutqda qo‘shma gaplarning qo‘llanishi..........................................
1.2. Badiiy nutq uslubida qo‘llanuvchi nisbiy olmosh yordamida shakllangan
ergash gapli qo‘shma gaplar........................................................
Bob uchun xulosa.............................................................................................
II Bob. Qo‘shma gapda qo‘llanuvchi badiiy tasvir vositalari..............................
2.1 Qo‘shma gaplarda takror..............................................................................
2.2 Sintaktik parallelizm.............................................................................
2.3 Qo‘shma gaplarda antiteza...........................................................................
2.4 Qo‘shma gaplarda struktural parallelizm..............................................
2.5. Qo‘shma gaplarda inversiya.........................................................................
Bob uchun xulosa.............................................................................
III Bob. Badiiy nutqda qo‘llanuvchi qo‘shma gap qismlari orasidagi
mazmuniy munosabatlar………………………………………………………….
3.1 Biriktirish va payt munosabati, ularning ifodalanishi...............
3.2 Shart-payt munosabati va ularning ifodalanishi.............................
3.3 Sabab – natija va izohlash munosabati, ularning ifodalanishi....
3.4 Zidlik va qiyoslash munosabati, ularning ifodalanishi....................
3.5 Maqsad, ayiruv va daraja-miqdor munosabatlari, ularning
ifodalanishi...........................................................................................................
Bob uchun xulosa.................................................................................
Xulosa………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………….

8. Kirish
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganlaridek, “...fan
ijtimoiy jarayonlarga faol ta’sir etadigan, bizga, ya’ni amaliyot xodimlariga ishimiz
mazmuni va xarakterini belgilab beradigan, o‘zini-o‘zi sozlab turadigan va o‘zini-
o‘zi boshqaradigan sistemaga aylanishi kerak”2, qolaversa, “fikrlash tizimini
mustaqillik ruhiga moslashtirish, bir yoqlama va tor fikrlashdan voz kechish-
bugungi Ma’naviy tiklanish davrimizning eng muhim masalalaridan biridir”3.
Qo‘shma gap mavzusi ko‘p yillardan beri jahon va o‘zbek tilshunoslarining
diqqatini o‘ziga jalb etib kelayotgan muammolardan biri hisoblanadi. E’tirof etish
lozimki, bu mavzu tilshunoslikning keng o‘rganilgan sohalaridan biridir, lekin
haligacha bu mavzuga oid muammolar to‘liq hal etilgan, deb bo‘lmaydi.
Muammolarning asosiy sababi shundaki, qo‘shma gap fikr ifodasi jihatidan
sintaktik shaklning eng yuqori va murakkab ko‘rinishlaridan biridir. Shuning
uchun qo‘shma gap talqiniga bag‘ishlangan ilmiy- monografik tadqiqotlarda
haligacha bahstalab jumboqlar talaygina. Jumladan, qo‘shma gaplarning nutq
uslublarida qo‘llanishi, uslubiy- sintaktik figuralar, ularning funksional salmog‘ini
aniqlash, qo‘shma gapning ustpredikativ belgisi, uning sintaktik derivatsiyasiga
taalluqli muammolarni va umuman, “qo‘shma gap” atamasining qo‘llanilishi bilan
bog‘liq ko‘plab masalalarni kiritish mumkin.
Bunday muammmolardan biri badiiy nutqda qo‘llanuvchi qo‘shma gaplar
masalasidir. Qo‘shma gaplarning bu turida qismlardan anglashilgan mazmun
umumga qaratiladi. Badiiy nutqda qo‘llanuvchi qo‘shma gaplar masalasiga Alijon
Mamajonov tomonidan qisman qaratilgan bo‘lib, alohida tadqiqot ob’ekti sifatida
maxsus o‘rganilmagan4.
Tilshunos olimlarimiz fikriga qaraganda, xx asrning yigirmanchi yillarida
tilshunoslik fanida asosiy mavzulardan biri qo‘shma gap komponentlarining
2 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақиликка эришиш остонасида. – Т. Ўзбекистон,2011. 81-б
3 Каримов И.А. Ўзбекистон – ХХI аср бўсағасида: хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. – Т. Ўзбекистон, 1997. 150-151 -б
4 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси.Тошкент, Фан: 1990.49-52 б.

9. munosabati va ularning turlarini o‘rganishdan iborat bo‘ldi. Bu masala tilshunoslar
o‘rtasida juda katta ilmiy bahs va munozaralarning kelib chiqishiga sabab bo‘ldi.
Tilshunos olim Behzod Turniyozovning ta’kidlashicha, bu munozaralar rus
tilshunosi M. N. Petersonning “Ocherki sintaksisa russkogo yazыka” nomli asarida
qo‘shma gap haqida bildirilgan fikrlaridan kelib chiqqan. Behzod Turniyozov
M.N. Peterson qo‘shma gap tarkibiy qismlarining tobe va teng bog‘lanishi
xususida tilshunoslar tomonidan aytilayotgan fikrlar g‘oyat chalkash va chuqur
ilmiy asosga ega emas, degan xulosaga kelganligini va: “Mavjud kriteriyalar bosh
gapni tobe gapdan, shuningdek, ergash bog‘lanishni teng bog‘lanishdan farqlash
uchun asos bo‘lolmaydi. Demak, ergash va teng bog‘lanish tushunchalarida
lingvistik ma’no yo‘q”, - degan fikrni bildirganini aytadi. Shuningdek, uning
fikricha M.N.Peterson nafaqat komponentlari teng bog‘lanishli, balki tarkibiy
qismlari ergash bog‘lanishli qo‘shma gap ham mavjud emas, degan qarashni ilgari
surgan. U qo‘shma gapga taalluqli sintaktik tadqiqotlarda teng va ergash
bog‘lanishlar xususida emas, balki so‘z birikmalarining o‘zaro munosabati haqida
mulohaza yuritish lozim deb hisoblaganini aytadi.5
5 Турниёзов Б. Ҳозирги ўзбек тилида тенг компонентли мураккаб синтактик қурилмалар деривацияси.
Самарқанд, 2008 й. 6-б.