TEMA 3 - BIOLOGÍA 4ºESO Santillana

1. A HISTORIA DO NOSO PLANETA
BIOLOXÍA 4º ESO – TEMA 3

2. IDEAS SOBRE A IDADE DA TERRA
Dende a antigüedade, as persoas preocupáronse por explicar a orixe da Terra e establecer a súa idade. A partir
do século XVIII, deu lugar ao nacemento de moitas disciplinas científicas coma a Xeoloxía.
• JAMES HUTTON (1726-1797), publica Teoría daTerra, libro que defendía que a terra debía ser moi antiga.
• CHARLES LYELL (1797-1875), amplía as ideas de Hutton nos seus Principios de xeoloxía.
• LORD KELVIN (1824-1907), aplica coñecementos da física para averiguar a idade daTerra. 90 m. a. / 25 m. a.
DESCUBRIMENTO DA RADIOACTIVIDADE:
Henri Becquerel, Pierre Curie e Marie Curie, sentaron as bases para datar con precisión a idade da Terra,
mediante a desintegración dos elementos radioactivos contidos nas rochas.
• ARTHUR HOLMES (1890-1965), desenvolve o método de datación radiométrica das rochas. 4500 m. a.

3. ACTUALISMO E UNIFORMISMO
James Hutton e Cherles Lyell desenvolven dúas ideas de grande importancia para a interpretación e datación
dos procesos e materiais terrestres: o actualismo e o uniformismo.
• ACTUALISMO, Lyell resumiu neste principio na frase “o presente e a clave do pasado”, dicía que os proce-
sos que deran forma a terra fai anos son os mesmos que agora (erosión, vulcanismo, etc.)
• UNIFORMISMO, di que os procesos xeolóxicos como a erosión e o levantamento de relevos, actúan
gradualmente e durante largos períodos de tempo. Opóñese as ideas catstrofistas, que explicaba estes feitos
por eventos extraordinarios e de grandes convulsións.
Hoxe en día o modelo máis aceptado denomínase neocatastrofista e recoñece a coexistencia entre
procesos de distinta intensidade e duración. Volcáns / Erosión dunha montaña.

4. FÓSILES (I)
Un fósil é calquera resto dun ser vivo ou da súa actividade que chegou ata nós conservados nas rochas. Este
proceso de fosilización require moito tempo, en ocasións millóns de anos.
TIPOS DE FÓSILES
Corporais Químicos Moldes
Partes duras (totalmente
mineralizadas) ou bran-
das (conxelados ou en
ámbar) do organismo.
Substancias químicas de
orixe orgánica que que-
daron preservadas nos
sedimentos.
As partes brandas poden
deixar moldes, tamén
poden quedar pegadas
deixadas por un ser vivo.

5. EXERCICIOS
Suxire argumentos para explicar por que o medio acuático é máis favorable á fosilización ca os ambientes
terrestres.
Hai maior probabilidade de que o organismo quede rapidamente enterrado entre capas de sedimentos, e de
que se produzan procesos de mineralización grazas aos minerais disoltos na auga.
Por que os dentes adoitan fosilizar especialmente ben?
Porque son pezas do esqueleto que están moi mineralizadas e non se descompoñen pola acción bacteriana.

6. FÓSILES (II)
A ciencia encargada do estudo dos fósiles é a paleontoloxía. Os fósiles proporcionan información acerca da
anatomía e os hábitos dos organismos do pasado.
Estratexias de investigación:
• Principio de correlación orgánica, postulado por Cuvier. Establece que as diferentes partes da anatomía
dun animal gardan una estreita relación entre si e cos seus habitos de vida. Mandíbula.
• A tafonomía, di que os fósiles proporciona moita información sobre o que ocorreu desde que os restos
foron cubertos por sedimentos ata que quedaron fosilizados. Osos desarticulados.
• Fósiles guía, dan unha información moi valiosa sobre o substrato rochoso que os contén. Os fósiles guía
teñen que ter una dispersión xeográfica moi ampla, ser moi abundantes e ter facilidade de fosilización e que
vivisen nun curto período de tempo.

7. EXERCICIOS
CORRELACIÓN TAFONOMÍA FÓSILES GUÍA
Os seus ósos están en co-
nexión anatómica.
Tras a súa morte cubriuse
de sedimentos de forma
rápida.
Permite correlacionar es-
tratos de lugares moi afas-
tados entre eles.
Ten peteiro e plumas. Só se encontrou en es-
tratos de hai entre 100 e
50 m. a.
É moi probable que sexa
un ave.

8. MEDIDA DO TEMPO XEOLÓXICO (I)
As rochas consititúen un gran arquivo de pedra que nos permite reconstruír a historia da Terra. Para isto
dátanse e ordénanse con respecto ao presente mediante un conxunto de técnicas que permiten medir o
tempo xeolóxico, que se denomina xeocronoloxía.
Distínguense dous tipos de datacións: absolutas e relativas.
ABSOLUTAS:
• Biolóxicas, técnicas de xeoconoloxía absoluta baseadas nas pautas de desenvolvemento rítmicas que
mostran moitos seres vivos. Dendrocronoloxía.
• Estratigráficas, cada ano deposítanse varvas glaciarias (estratos de pequeno grosor) no fondo dos lagos.
Cada ano está formado por dúas bandas una clara e outra escura.
• Radiométricas, a radioactividade prodúcese pola desintegración dos núcleos de átomos inestables. O
elemento inicial transfórmase noutro diferente. A datación radiométrica calcula a idade dun material
baseándose nas porcentaxes de elemento inicial e resultante. A desintegración da metade dos átomos
radioactivos prodúcese nun períodos fixo de tempo (semidesintegración)

9. MEDIDA DO TEMPO XEOLÓXICO (II)
ELEMENTO INICIAL ELEMENTO RESULTANTE PERÍODO DE VIDA MEDIA
Rubidio-87 Estroncio-80 47000 · 105
Uranio-238 Chumbo-206 4500 · 105
Potasio-40 Argon-40 1300 · 105
Carbono-14 Nitróxeno-14 5730
O método radiométrico non se pode aplicar a todas as rochas, as máis adecuadas son as magmáticas, xa
que nelas os minerais se forman á vez ca rocha.
Para as sedimentarias non, porque a miúdo están compostas por fragmentos doutas rochas. Cada fragmento
pode ter distinta idade.

10. MEDIDA DO TEMPO XEOLÓXICO (III)
CARBONO-14
5730 anos 5730 anos

11. EXERCICIOS
Se una mostra que se está datando co método de potasio-argón se estima que queda un 82% de potasio-40,
¿Qué antigüidade podería ter?
100% - 82% = 18% desintegrouse.
POTASIO-40 (semidesintegración 1300 m. a.)
50% ------- 1300 m. a.
18% ------- x
x = 1300·18/50 = 468 m. a.

12. MEDIDA DO TEMPO XEOLÓXICO (IV)
A xeocronoloxía relativa, trata de ordenar os acontecementos xeolóxicos determinando cal ocorreu antes e cal
despois. Os xeólogos sérvense de catro principios:
• Principio de horizontalidade.
• Principio de superposición de estratos.
• Principio de superposición dos acontecementos xeolóxicos.
• Principio de correlación estratigráfica.
CONCORDANCIAS E DISCORDANCIAS
• Os estratos que se depositaron de maneira continua (pregados ou non), están separados entre si por planos de
estratificación concordante. Mesmo período xeolóxico.
• Cando unha serie concordante sométese a presións e sufre unha erosión, e posteriormente se deposita outra
serie de estratos sobre ela, dice que ambas series son discordantes.. .

13. EXERCICIOS
A secuencia de eventos sería a seguinte: primeiro produciuse o depósito
horizontal das unidades 1 e 2; despois, o pregamento desas unidades;
posteriormente, produciuse a erosión deste conxunto; por último,
produciuse o depósito horizontal da unidade 4 discordante sobre o
conxunto anterior. A intrusión magmática 3 é posterior ás unidades 1 e 2
que atravesa, pero non se pode asegurar, cos datos que proporciona este
corte, se afectou ou non a unidade 4.
Deposición horizontal das capas desde 1 (a máis antiga) a 7 (a máis
moderna deste conxunto). Pregamento con forma sinclinal e erosión por
un río que xera un val. Deposición do estrato 8, sedimentos fluviais, en
discordancia coa serie anterior.

14. XEOLOXÍA HISTÓRICA
FANEROZOICO
PALEOZOICO MESOZOICO CENOZOICO
CRETÁCICOTriásico XURÁSICOPERMIANOCARBONÍFERODEVÓNICOSilúricoOrdovícicoCÁMBRICO TERCIARIO
CUATERNARIO
PRECÁMBRICO FANEROZOICO
HÁDICO ARCAICO PROTEROZOICO

15. EXERCICIOS
Sinala en que se baseou a xeoloxía para establecer os seguintes límites de tempo.
a) Entre o eón Precámbrico e o eón Fanerozoico.
O limite está representado por unha discordancia entre rochas cristalinas (metamórficas)
sen fósiles sobre a que se sitúan as rochas sedimentarias fosilíferas do Cámbrico.
b) Final da era Paleozoica.
Extinción biolóxica en masa, que afecta sobre todo organismos mariños (corais, …).
c) Entre a era Mesozoica e Cenozoica.
Extinción en masa, que afecta dinosauros, ammonites, belemnitas e varios tipos de foraminíferos.
Encóntrase un nivel de arxila negra, dalgúns centímetros de espesor, se denomina límite K-T.
d) Comezo do Cuaternario.
Inicio do arrefriamento global e as súas consecuencias, peche do istmo de Panamá e aparición do
xénero Homo.

16. EXERCICIOS
Se durante o Proterozoico hai tanta abundancia de seres vivos, ¿Como se explica a escaseza de fósiles nas
rochas deste eón?
Porque os organismos (unicelulares, microbios) non fosilizaban, co cal non producían partes mineralizadas (con
carbonato de calcio, sílice ou outro). Pero producían fósiles químicos e estruturas, ou sexa pegadas da súa
actividade (estromatólitos), que son abundantes nas rochas carbonatadas precámbricas.

17. PRECÁMBRICO
O precámbrico comprende todos os materiais e procesos desde a formación da Terra ata a aparición de
rochas con abundantes restos de seres vivos (explosión do Cámbrico).
Abrangue o 90% da idade da Terra, escasos testemuños dos acontecementos. Contido fósil moi escaso.
Subdivídese en tres eóns:
• Hádico, bombardeo meteorítico que atrasa a creación dunha codia sólida. Atmosfera primitiva (anaerobia),
hidrosfera. Formación da Lúa.
• As primeiras probas de actividade biolóxica (anaerobias, heterótrofas) encontráronse en rochas de hai uns
3800 millóns de anos, este fito marca o comezo do eón Arcaico. Codia sólida e Tectónica de placas.
ESTROMATÓLITOS (actividade fotosintética).
• Proterozoico, aumento do osíxeno libre na atmosfera (créase a capa de ozono) e océanos, comezan a
aparecer as células eucariotas e os organismos pluricelulares. Continentes únense formando Rodinia
(Panxea 1).TEORÍA ENDOSIMBIÓTICA.

18. PALEOZOICO (I)
A grande explosión de vida do Cámbrico, deu paso ao comezo do eón Fanerozoico. O paleozoico
representa a primeira das tres eras en que se subdivide o eón, que ademáis é a máis longa.
Tras a fragmentación de Rodinia, fórmase extensas áreas costeiras que favorecen á evolución de
prácticamente todos os animais e vexetais coñecidos no Cámbrico.
Ao longo do Cámbrico e Ordovícico, desenvolvéronse as algas pluricelulares e os invertebrados.
Durante o Silúrico desenvolvéronse os peixes e comeza a colonización da terra, primeiro das plantas e
despois polos invertebrados.
No Devónico aparecen os primeiros anfibios, fórmase a capa de ozono e conquistan os vertebrados o
continente.
Ao longo do Carbonífero prevalece un clima húmido e cálido que favorece a aparición de grandes bosques
de coníferas e os fentos (xacementos de carbón). Primeiros réptiles.
O paleozoico remata coa grande extinción do Permiano, é a maior extinción en masa que se coñece no
rexistro fósil (-95%). Causas: efecto invernadoiro (actividade volcánica), reducción das costas (Panxea 2).
Cadeas montañosas.

19. PALEOZOICO (II)
FÓSILES GUÍA DO PALEOZOICO
• Trilobite (artrópodos mariños)
• Orthocras (cefalópodo)
• Calceola (cnidarios)
• Fento
• Crucianas (huella de reptación dos trilobite)
• Graptolites (organismo colonial).
• Peixes

20. EXERCICIOS
Que feito fixo que os seres vivos colonizasen os continenetes no Devónico? Por que?
O desenvolvemento da capa de ozono que protexe dos efectos nocivos da radiación ultravioleta do Sol.

21. MESOZOICO (I)
O Mesozoico iníciase cunha condicións climáticas de extrema aridez, especialmente no interior do Panxea, que
ao longo da era evolucionará a un clima tropical húmido.
Triásico, o Panxea 2 vaise separando e comzando así a formar os continentes que coñecemos na actualidade.
Xurásico, iníciase unha fractura que formará o Océano Atlántico.
Cretácico, comeza a oroxénese Alpina, na que se formaron as grandes cadeas montañosas que coñecemos na
actualidade como os Alpes.
Réptiles colonizan todos os ambientes; os dinosaurios (exclusivamente terrestres), constitúen os prinipais
fósiles guía da era. Aparecen os primeiros insectos sociais, primeiros mamíferos de pequeno tamaño
(nocturnos). Acumulación de plancto – Petróleo. Confíferas,Anxiospermas (flores e froitos) – Carbón.

22. MESOZOICO (II)
Ao final do mesozoico producíronse dous eventos catastróficos de gran importancia, responsables da
extinción dos dinosaurios entre outras especies.
• O impacto dun meteorito duns 10 km de raio, que deixou unha separación entre os estratos do
Cretácico e comexo do Terciario. Límite K-T.
• Un intenso vulcanismo durante o Cretácico que deteriora as condicións ambientais.

23. MESOZOICO (III)
FÓSILES GUÍA DO MESOZOICO
• Ammonite (moluscos grupo dos calamres, cunha grosa)
• Belenmites (forma de bala, similar calamares, conservado o rostro)
• Anxiospermas
• Dinosaurios (réptiles terrestres)
• Archeopteryx (aves con dentes, réptil-ave)
• Icnitas (huellas dinosaurios)
• Coprolitos (excrementos fósiles de dinosaurios)

24. EXERCICIOS
Cales son as principais cordilleiras formadas durante a oroxénese Alpina?
Os Aples,Andes, Montañas Rochosas e Himalaia. En España, Pireneos e Béticas.
Explica a relación entre os combustibles fósiles e a biosfera do Mesozoico.
Os bosques do Mesozoico formaron depósitos de materia orgánica nos continentes e nas súas marxes
(vexetación lacustre e costeira que tras o seu enterramento se fixo lignito, un tipo de carbón con menos
contido en carbono ca os do Paleozoico). Por outra parte, co aumento do nivel dos océanos, formábanse
niveis de auga estancada onde, como consecuencia da escasa circulación, se esgotaba o osíxeno, e os restos do
plancto que caían ao fondo en condicións de enterramento adecuado transformábanse en hidrocarburos
(petróleo e gas)

25. CENOZOICO (I)
O Cenozoico divídese en dous períodos: Terciario e Cuaternario.
• Dezenvolvemento da oroxénese Alpina (Pireneos, Béticas, Mesetas…).
• Formación do istmo de Panamá que une Suramérica de Norteamérica.
• Formación dos actuais casquetes polares. Períodos interglaciares (fríos-cálidos).
Diversificación das aves, diversificación dos mamíferos (ocupando nichos ecolóxicos que deixaron os
dinosaurios), primeiras árbores de folla caduca, plantas herbáceas (herba, cereais…). No cuaternario
aparece o xénero Homo.

26. CENOZOICO (II)
FÓSILES GUÍA DO CENOZOICO
• Numulites (foraminífero) tamaño microscópico ou tamaño dunha moeda.
• Plantas caducifolias [ex. Chopo]
• Mamíferos
• Homínidos fósiles (moi recentes)

27. EXERCICIOS
Explica por que foi tan rápida a expansión e diversificación dos mamíferos.
Porque tras a extinción dos dinosauros e os grandes réptiles, pasaron a ocupar os nichos ecolóxicos e todos
os niveis tróficos que estiveran ocupados polos réptiles.

28. A SEXTA EXTINCIÓN
Segundo cálculos realizados pola UICN, desde o ano
1500 desapareceron 617 especies de vertebrados. Pero
o dato máis inquietante é que a maioría se produciron
no último século.
Os especialistas advirten de que este nivel de extinción
é unas cen veces máis rápido ca os que se producen
de maneira natural. Para moitos especialistas non hai
dúbida de que entramos na sexta extinción masiva.
Pero a diferencia do resto de extinciones, esta está
relacionada cos efectos adversos que teñen as
actividades humanas sobre os ecosistemas e non
depende só de fenómenos naturais.