Hudulmur

ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ
ÝÐÕ Ç¯É
Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ
Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí
Óëààíáààòàð õîò
2012 îí

DDC
323’023
È-788
2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí
õºòº÷” íîìîîñ õýñýã÷ëýí àâàâ.
Çîõèîã÷: Á.Òàìèð
Ñ.Áîëîðìàà
Çºâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã
Íàäåæäà Õðèïòèâøè
Çóðàà÷: Á.Áàòãýðýë
Ýõ áýëòãýã÷ Ã.Ñóãàðñ¿ðýí
Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàð
Õýâëýëèéí ãàçàð: ÕÇ¯Õ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð
© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.
ISBN 999-29-1009-7

ÀÃÓÓËÃÀ
- 3 -
1. ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
1.1. Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû îéëãîëò
1.2. Òà õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéíà óó ýñõ¿ë
õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéíà óó?
1.3. Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä ÿëãàâàðëàõã¿é áàéõ
2. ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÎÐÎËÖÎÃ×ÄÛÍ ÕªÄªËÌªÐ
2.1. Ýìýãòýé õ¿íèé õºäºëìºð
2.2. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèé õºäºëìºð
2.3. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õºäºëìºð
2.4. ªíäºð íàñíû òýòãýâýðò ãàðñàí áîë õºäºëìºð ýðõýëæ
áîëîõ óó?
2.5. Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñàä
õºäºëìºð ýðõýëæ áîëîõ óó?
3. ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÃÝÐÝÝ
3.1. Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé îéëãîëò
3.2. Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé òàëóóä
3.2.1. Àæèëòíû ýðõ, ¿¿ðýã
3.2.2. Àæèë îëãîã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã
3.3. Õºäºëìºðèéí ãýðýýã õýðõýí áàéãóóëàõ âý?
3.4. Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé õóãàöàà
3.4.1. Õóãàöààòàé õºäºëìºðèéí ãýðýý
3.4.2. Õóãàöààã¿é õºäºëìºðèéí ãýðýý
3.4.2.1. Õºäºëìºðèéí ãýðýý äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë
3.4.2.2. Õºäºëìºðèéí ãýðýý öóöëàõ
3.4.3. Òóðøèëòààð àæèëëàõ ¿åèéí õºäºëìºðèéí ãýðýý
4. ÀÆÈË, ÀÌÐÀËÒÛÍ ÖÀÃ
4.1. Òà ºäºðò áîëîí äîëîî õîíîãò õýäýí öàã àæèëëàõ ¸ñòîé âý?
4.2. Ýýëæèéí àìðàëò
4.3. Áîãèíîñãîñîí àæëûí öàãèéí çîõèöóóëàëò
4.4. Òà èõ àæëûí ¿åýð èë¿¿ öàãààð àæèëëàâàë íºõºí àìàð÷
áîëîõ óó?
5. ÖÀËÈÍ ÕªËÑ ÎËÃÎÂÎÐ
5.1. Öàëèí þóíààñ á¿ðääýã âý?
5.2. Àæèë îëãîã÷ àæëààð õàíãàõã¿é ñóë çîãñâîë òàíä öàëèí
îëãîãäîõ óó?
5.3. Öàëèíãààñ õèéõ øèìòãýë, ñóóòãàë

6. ÕªÄªËÌªÐ ÕÀÌÃÀÀËÀË, ÀÞÓËÃ¯É ÀÆÈËËÀÃÀÀ
6.1. Àæèë îëãîã÷îîñ õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é îð÷èíã
- 4 -
á¿ðä¿¿ëýõ íü
6.2. Õºäºëìºðèéí íºõöºë
6.3. ¯éëäâýðëýëèéí îñîë ãýæ þó âý?
6.4. Ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷èí, õóðö õîðäëîãî ãýæ þó
âý?
7. ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÑÀÕÈËÃÀ, ÝÄ ÕªÐªÍÃÈÉÍ ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀ
7.1. Áàéãóóëëàãûí äîòîîä æóðàì ãýæ þó âý?
7.2. Õýðýâ òà àæëûí öàãààñàà õ¿íäýòãýõ øàëòãààíã¿é õîöîð÷
èðâýë ñàõèëãûí øèéòãýë õ¿ëýýëãýõ ¿¿?
7.3. ßìàð çºð÷èë ãàðãàñàí ¿åä àæèëòíûã àæëààñ õàëàõ âý?
7.4. Àæèëòàí ººðèéí áóðóóãààñ áàéãóóëëàãàäàà õîõèðîë
ó÷ðóóëáàë ÿìàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ âý?
7.4.1. Ýä õºðºíãèéí õîõèðîë ó÷ðóóëàõ
7.4.1.1. Ýä õºðºíãèéí õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãà
7.4.1.2. Ýä õºðºíãèéí á¿ðýí õàðèóöëàãà
7.4.1.3. Êîíòðàêòààð õ¿ëýýëãýõ ýä õºðºíãèéí
õàðèóöëàãà
8. ÀÆËÀÀÑ ÕÀËÀÕ
8.1. Àæèë îëãîã÷èéí ñàíàà÷èëãààð àæëààñ õàëàõ
8.2. Õóóëü áóñààð àæëààñ õàëàõ
8.2.1. Àæèëã¿éäëèéí òýòãýìæ ãýæ þó âý?
8.3. Àæëààñ õàëàõ ¿åä àâàõ àðãà õýìæýýí¿¿ä?
9. ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÌÀÐÃÀÀÍ
9.1. Õºäºëìºðèéí ìàðãààíû òºðºë
9.1.1. Õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààí
9.1.1.1. Õºäºëìºðèéí ìàðãààí òàñëàõ êîìèññ
9.1.1.2. Õºäºëìºðèéí ãàíöààð÷èëñàí ìàðãààíûã
ø¿¿õýýð øèéäâýðëýõ
9.1.2. Õºäºëìºðèéí õàìòûí ìàðãààí?
9.1.2.1. Õàìòûí ìàðãààíûã õýëýëöýýðèéí àðãààð
øèéäâýðëýõ
9.1.2.2. Àæèë õàÿëò
9.1.2.3. Õºäºëìºðèéí õàìòûí ìàðãààíûã ø¿¿õýýð õÿíàí
øèéäâýðëýõ

- 5 -
Õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿é
1. ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀ
¯ð ä¿í
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä àæèëòàí
çºâõºí õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé
¿íäñýí äýýð îðîëöäîã áîëîõûã
ìýäýõ;
õºäºëìºðèéí ãýðýý áîëîí
õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýíèé ÿëãààã
òàéëáàðëàõ;
õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä àæèëòàí,
àæèë îëãîã÷ òýãø ýðõòýé îðîëöäîãèéã
ìýäýõ;
àæèë îëãîã÷ àæèëòàíã àæèëä àâàõäàà
ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ
¿¿ðýãòýéã æèøýýãýýð òàéëáàðëàõ.
1.
2.
3.
4.
1.1. Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû îéëãîëò
Õ¿ì¿¿ñ àìüäðàë äýýð ýðõ ç¿éí îëîí òºðëèéí
õàðèëöààíä îðîëöäîã. Òóõàéëáàë, õýí íýãíýýñ
áàéøèí õóäàëäàæ àâàõ áîë èðãýíèé ýðõ ç¿éí,
ãýìò õýðýãò õîëáîãäñîí áîë ýð¿¿ãèéí ýðõ ç¿éí,
òýòãýâýð, òýòãýìæ òîãòîîëãîõ áîë íèéãìèéí
õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí, õèë ãààëèàð áàðàà îðóóëæ
èðäýã áîë ãààëèéí ýðõ ç¿éí, õýí íýãýí àëáàí

Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
òóøààëòàí òàíû ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã
çºð÷ñºí áîë çàõèðãààíû ýðõ ç¿éí, õºäºëìºð
ýðõëýõ ãýæ áàéãàà áîë õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí,
õóâèéí ìàøèíûõàà òàòâàðûã òºëºõ áîë òàòâàðûí
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéíà ãýñýí ¿ã.
Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä õºäºëìºðèéí ýðõ
ç¿éí õàðèëöààã îíöëîí àâ÷ ¿çýõ þì. Þóíû
ºìíº õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí õàðèëöàà íü áóñàä
õàðèëöààíóóäààñ ÿìàð ÿëãààòàé áîëîõ òàëààð
àâ÷ ¿çüå.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä àæèë ìýðãýæëýý
÷ºëººòýé ñîíãîõ, õºäºëìºðèéí àÿòàé íºõöºëººð
õàíãóóëàõ, öàëèí õºëñ àâàõ, àìðàõ ýðõèéí
òóõàé áîëîí ìºí õýíèéã ÷ õóóëü áóñààð àëáàäàí
õºäºëìºðë¿¿ëæ áîëîõã¿é õýìýýí õóóëü÷èëñàí
áàéäàã.
Òàíû õèéæ áàéãàà àæèë õºäºëìºðèéí
õàðèëöààíä õàìààðàõ óó?
Õ¿ì¿¿ñ òºðºë á¿ðèéí õºäºëìºð ýðõýëäýã.
Òóõàéëáàë, çàõèàëãààð õóâöàñ î¸õ, áàãø, èíæåíåð,
õºëñººð çàñâàðûí àæèë ã¿éöýòãýõ, ãàãíóóð÷èí,
áàðèëãà÷èí, ñïîðòûí äàñãàëæóóëàã÷, ýì÷ ãýõ ìýò.
ªºðººð õýëáýë ýäãýýð àæèë ìýðãýæèë íü áàéíãûí
òóë õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëíà.
Ýäãýýð íü á¿ãä õºäºëìºðèéí ýðõ ç¿éí
õàðèëöààíä õàìààðàõ óó?
- 6 -

- 7 -
Á¿ãä õàìààðàõã¿é. Äýýð äóðüäñàí
àæèë ìýðãýæëýýñ áàãø, èíæåíåð, ñïîðòûí
äàñãàëæóóëàã÷, áàðèëãà÷èí, ãàãíóóð÷èí íàð
õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàíà.
Õàðèí çàõèàëãààð õóâöàñ î¸õ áîëîí õºëñººð
çàñâàðûí àæèë ã¿éöýòãýõýä èðãýíèé ýðõ ç¿éí
ãýðýý áàéãóóëíà.
ßàãààä èéì ÿëãàà áàéãàà ãýæ?
Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ
áàéãàà õ¿ì¿¿ñ òîäîðõîé çîõèîí áàéãóóëàëòàä
îðæ, áàéíãûí òîãòìîë øèíæòýé àæèë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäãýýðýý îíöëîãòîé.
Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä
Àæèë îëãîã÷ Àæèëòàí
Àæèë îëãîã÷ ãýæ õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé
¿íäñýí äýýð àæèëòàí àâ÷ àæèëëóóëæ áàéãàà
èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéã õýëíý.
Àæèëòàí ãýæ àæèë îëãîã÷òîé õºäºëìºðèéí
ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéãàà èðãýíèéã õýëíý.
Àæèëòàí íü àæèë îëãîã÷èéí äààëãàñàí òîäîðõîé
÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ, ò¿¿íäýý òîõèðñîí õºëñ
àâàõ, õºäºëìºðëºõ áóñàä ýðõ ýäëýõ /ýýëæèéí
àìðàëò ýäëýõ, èë¿¿ öàãààð àæèëëàñíû õºëñ àâàõ

ãýõ ìýò/, àæèë îëãîã÷ íü àæèëòàíã õºäºëìºðèéí
àÿòàé íºõöºëººð õàíãàõ, õºäºëìºðèéí õºëñ îëãîõ
çýðýã ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áàéíà;
Õºäºëìºðèéí õàðèëöàà äàðààõü øèíæýýð
áóñàä ýðõ ç¿éí õàðèëöààíààñ ÿëãàãäàíà:
õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû îðîëöîã÷ íü
àæèë îëãîã÷, àæèëòàí áàéíà.
àæèë îëãîã÷, àæèëòíû õîîðîíä
õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàãäàíà. ªºð
òºðëèéí ãýðýý áàéãóóëàãäàõã¿é;
àæèëòàí òîäîðõîé íýã àëáàí òóøààë äýýð
àæèëëàäàã;
àæèëòàí ººðèéí ýçýìøñýí ìýðãýæèë,
ìýðãýøèë, óð ÷àäâàðûí äàãóó òîäîðõîé
õºäºëìºð ýðõëýæ, ò¿¿íäýý òîõèðñîí õºëñ
àâàõ, àæèë îëãîã÷ õºäºëìºðèéí àÿòàé
íºõöºëººð õàíãàæ, õºäºëìºðèéí õºëñèéã
òºëºõ ¸ñòîé áàéäàã;
àæèëòàí íü òîäîðõîé çîõèîí áàéãóóëàëòàä
îðæ àæèëëàäàã;
àæèëòàí íü áàéãóóëëàãûí äîòîîä æóðàì
ìºðäºí àæèëëàäàã;
àæèëòàí íü ººðèéí ýçýìøñýí ìýðãýæèë,
ìýðãýøëèéíõýý äàãóó òîäîðõîé ¿¿ðãèéã
áèåë¿¿ëäýã. Òóõàéëáàë, ýì÷ õ¿íèé àæëûã
áàãø õ¿í ýñâýë çàõèàëãààð õóâöàñ î¸äîã
- 8 -
•
•
•
•
•
•
•

- 9 -
õ¿í ã¿éöýòãýæ ÷àäàõã¿é áºãººä ìýðãýæèë
áîëãîíû ìºí ÷àíàð, ÷èã ¿¿ðýãòýé
õîëáîîòîé þì;
àæèë îëãîã÷, àæèëòíû õîîðîíä ¿¿ññýí
ìàðãààí íü õºäºëìºðèéí ìàðãààí áàéäàã.
Òýãýõýýð ãýðòýý ìîä õºðººäºõ, çàõèàëãààð
õóâèàðàà õóâöàñ î¸õ, ìàëàà õàðèóëàõ, õºëñººð
íýãýí àéëûí áàéðíû çàñâàðûí àæèë ã¿éöýòãýõ
çýðýã íü õºäºëìºð ìºí áîëîâ÷ áàéãóóëëàãûí
çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðîîã¿é, äîòîîä æóðàì
ìºðäºí àæèëëàõã¿é.
Àæèë îëãîã÷òîé õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàæ
áàéãàà èðãýíèéã àæèëòàí ãýíý.
•

- 10 -
1.2. Òà õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ
áàéíà óó, ýñâýë õºëñººð àæèëëàõ
ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéíà óó?
Õýðâýý òà ÿìàð íýãýí î¸äëûí ¿éëäâýðò
î¸äîë÷íîîð àæèëëàäàã áîë, ýñâýë òà õóâèàðàà
çàõèàëãààð õóâöàñ î¸äîã áîë õºäºëìºðèéí
ãýðýý, õºëñººð àæèëëàõ ãýðýý õî¸ðûí àëèíûã íü
áàéãóóëàõ âý?
Î¸äëûí ¿éëäâýðò î¸äîë÷íîîð àæèëëàäàã áîë
õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð àæèëëàíà.
Ó÷èð íü î¸äîë÷èí íü áàéíãûí àæëûí áàéðàíä
àæèëëàäàã áºãººä î¸äëûí ¿éëäâýð íü ººðèéí
á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò, äîòîîä æóðàìòàé,
õºäºëìºðèéí ãýðýýã àæèëòàíòàé áàéãóóëàí
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã. Òóõàéí î¸äëûí
¿éëäâýðèéí ãàçàð ÿìàð á¿òýýãäýõ¿¿í, ÿìàð
õóãàöààíä, ÿìàð æóðìûí äàãóó õèéæ ã¿éöýòãýõ
òàëààð àæèëòàíä àæèë, ¿¿ðýã äààëãàíà.
Õàðèí õóâèàðàà çàõèàëãààð õóâöàñ î¸äîã áîë
ÿìàð òºðëèéí ãýðýý áàéãóóëàõ âý?
Ýíý òîõèîëäîëä õºäºëìºðèéí ãýðýý
áàéãóóëàõã¿é, õàðèí õºëñººð àæèëëàõ ãýðýý
áîëîí àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý çýðãèéã áàéãóóëàõ
þì. Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä
õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýíèé òàëààð òóñãààã¿é
áºãººä ýíý òºðëèéí ãýðýýã Èðãýíèé õóóëèàð

- 11 -
çîõèöóóëíà. Èðãýíèé õóóëüä õºëñººð àæèëëàõ
ãýðýýã äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áàéíà.
ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÓÓËÈÀÑ
359 ä¿ãýýð ç¿éë. Õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýãýýð àæèëëàã÷ íü
òîõèðîëöñîí àæèë, ¿éë÷èëãýýã ã¿éöýòãýõ, àæèëëóóëàã÷ õºëñ òºëºõ ¿¿ðãèéã
òóñ òóñ õ¿ëýýíý.Ýíý ãýðýýíèé ç¿éë íü á¿õ òºðëèéí àæèë, ¿éë÷èëãýý áàéæ
áîëíî.
Õºëñººð àæèë ã¿éöýòãýæ áàéãàà ýòãýýä ãýðýýíä
çààñàí àæèë, ¿éë÷èëãýýã áèå÷ëýí ã¿éöýòãýõ
áºãººä ¿¿ðãèéã ººð õ¿íä øèëæ¿¿ëæ áîëîõã¿é.
Õºëñººð àæèëëóóëæ áàéãàà ýòãýýä àæèëëàã÷èéí
ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñàíä àþóëã¿é ã¿éöýòãýõ àæëûí
îíöëîã, øààðäëàãàä íèéöýõ¿éö áàéð, áàãàæ, òîíîã
òºõººðºìæººð õàíãàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã.
Õºëñººð àæèëëàõ ãýðýý äóóñãàâàð áîëîõ:
Õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýíèé õóãàöàà
äóóññàíààð;
Ãýðýýíä õóãàöàà òîãòîîãîîã¿é áóþó
àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé îíöëîã, çîðèëãîîñ
øàëòãààëàí õóãàöàà çààãààã¿é áîë
ãýðýýíèé òàëóóä òîõèðîëöîí õýäèéä ÷
ãýðýýã äóóñãàâàð áîëãîæ áîëíî.
•
•

- 12 -
Ïðàêòèê àëõàì:
Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõàä:
Òà õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàõ
àæèëòàí òóë õºëñººð àæèëëàõ ãýðýýãýý
öóöëàõ òóõàé ñàíàëàà àæèë îëãîã÷èä
õýëíý.
Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàë
òàâèíà.
Àæèëòàí òà õºäºëìºðèéí ãýðýýíä òóñãàõ
íºõöºëºº òîõèðîëöîíî.
Ãýðýýã áè÷ãýýð áàéãóóëíà.
Ãýðýýíä õî¸ð òàë ãàðûí ¿ñýã çóðíà.
1.
2.
3.
4.
5.

- 13 -
Õºëñººð àæèëëàõ ãýðýý íü õºäºëìºðèéí ãýðýýíýýñ
ÿëãààòàé.
1.3. Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä
ÿëãàâàðëàõã¿é áàéõ
Àëèâàà õ¿íèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿é áàéõ
òàëààð Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü áîëîí Îëîí
óëñûí ãýðýý, êîíâåíöèä òóíõàãëàæ ºãñºí áàéäàã.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä õ¿íèéã ¿íäýñ,
óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, íàñ, õ¿éñ, íèéãìèéí
ãàðàë, áàéäàë, õºðºíãº ÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë,
àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë,

áîëîâñðîëîîð íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ ¿ë áîëíî
ãýæ õóóëü÷èëñàí. Ýíý ¿íäñýí äýýð õºäºëìºðèéí
õàðèëöààíä õýíèéã ÷ ¿íäýñ, óãñàà, àðüñíû ºíãº,
ýðýãòýé, ýìýãòýé, íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë,
õºðºíãº ÷èíýý, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäëîîð íü
ÿëãàâàðëàõ, õÿçãààðëàõ, äàâóó áàéäàë òîãòîîõûã
õîðèãëîäîã.
Çàðèì òîõèîëäîëä àæèëä àâàõ çàð ãàðãàõäàà
“Öàðàéëàã, 180 ñì ºíäºðòýé, ãóàëèã áèåòýé” ãýñýí
òîäîòãîëòîé áàéãàà íü Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëü áîëîí Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä çààñàí
ÿëãàâàðëàõã¿é áàéõ ãýñýí àãóóëãûã çºð÷èæ
áàéíà.
ßëãàâàðëàõ ÿâäàë øóóä áîëîí øóóä áóñààð
ÿëãàâàðëàõ ãýæ áàéäàã. Øóóä ÿëãàâàðëàõ õýëáýð
ãýäýã íü “àðüñ ºíãº, õ¿éñ, æèðýìñýí áîëîõ, ãýð
á¿ëèéí áàéäàë, ¸ñ ç¿é, íèéãìèéí ãàðàë, øàøèí
ø¿òëýã, ñ¿ñýã áèøðýë, óëñ òºðèéí ¿çýë áîäîë,
ñî¸ë”-ûí áàéäëààð ÿëãàâàðëàõûã õýëíý.
Øóóä áóñ ÿëãàâàðëàõ õýëáýð ãýäýã íü àæèë
îëãîã÷ íü òºâèéã ñàõèñàí áàéäàëòàé áîëîâ÷
äàëä ìàÿãààð èëýð÷ áàéäàã. Øóóä ÿëãàâàðëàõ
ÿâäàë èë, áóñäàä ìýäýãäýõ¿éö áàéäàã áîë øóóä
áóñ íü áóñäàä ìýäýãäýõã¿é áàéäãààðàà ÿëãààòàé
þì. Òóõàéëáàë, õèéæ áàéãàà àæëûí à÷ààëëûã
õýò èõ íýìýõ ãýõ ìýò áîëíî. Òóõàéëáàë, çºâõºí
ýðýãòýé÷¿¿ä óã àæëûã õèéæ ÷àäàõààð áîë ýíý
- 14 -

- 15 -
íü øóóä áóñ ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò áîëíî.
Õýâëýëèéí ¿éëäâýðò ýìýãòýé õ¿íèéã õýâëýã÷
õèéõèéã õîðèãëîäîã.
Öàëèí õºëñíèé õóâüä ÿëãàâàðëàõ ãýæ
áàéäàã áºãººä ýíý íü àäèë òºñòýé ìýðãýøèë
áîëîâñðîëòîé õî¸ð õ¿í íýã èæèë àæëûã õèéæ
áàéõàä íýãýíä íü áàãà öàëèí ºãºõèéã õýëíý.
Ýíý òîõèîëäîëä áàãà öàëèí àâ÷ ÿëãàâàðëàãäàæ
áàéãàà õ¿í íü òóõàéí áàéãóóëëàãàä îëîí æèë
àæèëëàñàí, èë¿¿ òóðøëàãàòàé áàéäãààðàà ýíý
òºðëèéí ÿëãàâàðëàëûí îíöëîã õàðàãääàã.
ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ
141.1.3. “Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä ¿íäýñ, óãñàà, àðüñíû ºíãº,
íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, ýðýãòýé, ýìýãòýé, õºðºíãº ÷èíýý, øàøèí ø¿òëýã,
¿çýë áîäëîîð ÿëãàâàðëàñàí, õÿçãààðëàñàí, äàâóó áàéäàë òîãòîîñîí,
èðãýíèéã àæèëä àâàõàä áîëîí õºäºëìºðèéí õàðèëöààíû ÿâöàä àæèë,
¿¿ðãèéí îíöëîãòîé õîëáîîã¿éãýýð àæèëòíû ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàñàí
áîë àëáàí òóøààëòíûã 5000-25000 òºãðºãººð, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã
50000-100000 òºãðºãººð ø¿¿ã÷ òîðãîõ ãýæ” Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí
141.1,3-ä çààñàí áàéíà.

- 16 -
ßëãàâàðëàí ãàäóóðõñàí òîõèîëäîëä
õèéãäýõ:
Òà ýíý òàëààðõ ãîìäëîî Íèéñëýëèéí
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàðò ãàðãàõ
õýðýãòýé.
Èíãýõäýý ºðãºäºë ãàðãàí õàíäààðàé.
Íèéñëýëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð
íü ×èíãýëòýé ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí
Òàìãûí ãàçðûí áàéðàíä áàéðëàäàã.
1.
2.
3.
Õ¿íèéã ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, íàñ, õ¿éñ,
íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, õºðºíãº ÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë,
àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë, áîëîâñðîëîîð
íü ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ áîëîõã¿é.

- 17 -
ªðãºäëèéí çàãâàð
Íèéñëýëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàðò
Ìèíèé áèå íü ººðèéí ýçýìøñýí ìýðãýæëèéí äàãóó
êîìïàíèä íÿãòëàí áîäîã÷èéí àæèëä îðîõ õ¿ñýëò òàâèõàä
êîìïàíèé çàõèðàë íàìàéã àæèëä àâàõààñ òàòãàëçñàí.
Ó÷èð íü óã àæèëä îðîõ õ¿í ºíäºð, öàðàéëàã áàéõ ¸ñòîé
ãýñýí øààðäëàãà òàâüñàí. Õàðèí ìýðãýæëèéí øààðäëàãà
òàâèàã¿é. Òèéìýýñ êîìïàíèé çàõèðàë äýýðõ ¿íäýñëýëýýð
àæèëä àâàõã¿é áàéãààã ìèíèé áèå ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ
áàéãàà õóóëü áóñ ¿éëäýë ãýæ ¿çýæ áàéãàà òóë ýíý àñóóäëûã
øàëãàæ, øèéäâýðëýæ ìèíèé ýðõ àøãèéã õàìãààëæ ºãíº ¿¿.
ªðãºäºë ãàðãàñàí
/õàÿã, íýð/
2.1. Ýìýãòýé õ¿íèé õºäºëìºð
Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷
ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºðèéã òóñãàéëàí àâ÷
¿çñýíýýð òýäíèé õºäºëìºðèéí íºõöºë, ýðõýëæ
áîëîõ àæèë àëáà, çàðèì õÿçãààðëàë áîëîí
íýìýãäýë áàòàëãààã ìýäýæ áîëíî.
Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéãàà
ýìýãòýé÷¿¿ä á¿õ àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýäýãã¿é,
ººðººð õýëáýë òýäíèé áèå ìàõáîäèéí îíöëîã
áîëîí õºäºëìºðèéí íºõöºëººñ õàìààðóóëàí
çàðèì àæëûã òýäíýýð ã¿éöýòã¿¿ëýõèéã õîðèãëîäîã.
Æèøýýëáýë, ýìýãòýé÷¿¿ä îëíîîð àæèëëàäàã
î¸äëûí ¿éëäâýðò ýñãýõ äàìæëàãûí íàðèéâ÷èëñàí
áîëîí õýñýã÷èëñýí îãòîëãîîíû ìàøèí÷, ìºí
òóñãàé çîðèóëàëòûí ïðåññ èíä¿¿ àæèëëóóëàõ

àæëûí áàéðàíä ýìýãòýé õ¿í àæèëëóóëàõûã
Ýìýãòýé õ¿íèé õºäºëìºð çîõèöóóëàëòàä
æèðýìñýí ýìýãòýé÷¿¿äèéã àæëààñ õàëàõ, òýäíèéã
áàãà öàëèíòàé àæèë ã¿éöýòã¿¿ëýõ çýðýã õóóëü áóñ
¿éëäýë èõ ãàðäàã.
Æèðýìñýí áóþó 3 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäòýé
ýõèéã äàðààõü ¿íäýñëýëýýñ áóñàä òîõèîëäîëä
õºäºëìºðèéí ãýðýýã íü öóöëàí àæëààñ õàëàõûã
õîðèãëîäîã:
àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà òàòàí
áóóãäñàí;
àæèëòàí ñàõèëãûí çºð÷ëèéã äàâòàí
ãàðãàñàí, ýñâýë õºäºëìºðèéí õàðèëöààã
øóóä çîãñîîõîîð íîöòîé ¿éëäýë ãàðãàñàí;
õºðºíãº ìºíãº õàðèóöñàí àæèëòàí àæèë
îëãîã÷èéí èòãýëèéã àëäñàí áóðóóòàé
¿éëäýë ãàðãàñàí.
Ãýâ÷ ïðàêòèêò ýìýãòýé õ¿íèéã äýýðõ
¿íäýñëýëýýñ ãàäíà àæëààñ õàëàõ, öàëèíã íü
áóóðóóëàõ ÿâäàë öººíã¿é áàéäàã. Õýðýâ äýýð
äóðüäñàí õóóëèéí ¿íäýñëýëýýñ ãàäóóð àæëààñ
÷èíü õàëñàí òîõèîëäîëä ýðõýý õàìãààëóóëàõààð
ø¿¿õýä õàíäàõ ýðõòýé.
Ýìýãòýé õ¿íèé õºäºëìºð çîõèöóóëàëòàä
òýäíèéã àæèëëóóëàõûã õîðèãëîñîí àæëûí
áàéð, àæëààñ õàëæ áîëîõã¿é ¿íäýñëýë¿¿ä,
- 18 -
1.
2.
3.

- 19 -
àæëûí öàãèéã áîãèíîñãîõ ¿íäýñëýëýýñ ãàäíà
çàðèì õÿçãààðëàëòûã õàìààðóóëàí îéëãîíî.
Æèðýìñýí ýìýãòýé, 8 õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õýäòýé
ýõ, 16 õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õýäòýé ãàíö áèå ýõèéã
ººðºº çºâøººðººã¿é òîõèîëäîëä øºíèéí áóþó
èë¿¿ öàãààð, ìºí àëáàí òîìèëîëòîîð ÿâóóëàõûã
2.2. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íèé õºäºëìºð
Þóíû ºìíº íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿í ãýäýãò 14-18
õ¿ðòýë íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéã õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çýõ
áà ýäãýýð íü õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä ãýðýýíèé
¿íäñýí äýýð îðîëöîõäîî çàðèì íýãýí îíöëîãòîé.
14 íàñàíä õ¿ðñýí õ¿íòýé ýöýã, ýõ, àñðàí
õàìãààëàã÷ áîëîí õºäºëìºðèéí àñóóäàï
ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºëòýéãýýð õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëæ
àæèëä àâàõ æóðàì áèé. Ãýõäýý òýäíèéã çºâõºí
ìýðãýæëèéí áàðèìæàà, àæëûí äàäëàãà îëãîõ
çîðèëãîîð àæèëëóóëæ áîëäîã. Õýðâýý 14-18 íàñíû
õ¿íèéã äýýð äóðüäñàí çºâøººðºëã¿éãýýð ¿íäñýí
àæèëòíààð àâ÷ àæèëëóóëñàí áîë ýíý íü õóóëü
çºð÷ñºí ¿éëäýë áîëíî. 15 íàñàíä õ¿ðñýí õ¿í ýöýã,
ýõ áóþó õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí çºâøººðºëòýéãýýð
õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàäàã áîëíî.
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿í èéì àæèë õèéæ áîëîõ
óó?

- 20 -
Õ¿¿õäýýð õ¿íä õºäºëìºð õèéëãýõèéã õîðèãëîíî.
Äýëõèéí èõýíõ îðîíä íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿íýýð
ã¿éöýòã¿¿ëæ áîëîõã¿é àæëûã õóóëü÷èëñàí áàéäàã.
Ìîíãîë Óëñàä ìºí àäèë íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿í
àæèëëóóëæ áîëîõã¿é àæëûã õóóëü÷èëñàí áà õýðýâ
àæèë îëãîã÷ õîðèãëîñîí àæèë ã¿éöýòã¿¿ëñýí áîë
ýíý íü ò¿¿íä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ¿íäýñëýë
áîëäîã. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿í àæèëëóóëàõûã
õîðèãëîñîí àæëûí áàéðíû æàãñààëòûã “Ýð¿¿ë
ìýíä íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí 1999 îíû 8-
ð ñàðûí 13-íû À/204 òîîò òóøààëààð áàòàëñàí
áà æèøýý íü: õýâëýëèéí ¿éëäâýðëýëä õ¿¿õýä
àæèëëóóëàõûã õîðèãëîõ àæëûí áàéðàíä ¿ñýã
ºðºã÷ õàìààðäàã.

- 21 -
2.3. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
õºäºëìºð
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õºäºëìºð
ýðõëýëò, îíöëîãèéã õóóëèàð çîõèöóóëñíààð
òýäíèéã àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîí,
ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõëààñ àíãèä áàéõ áîëîìæèéã
áèé áîëãîäîã.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä íü òóõàéí
àæëûã õèéõ ìýðãýøèë áîëîâñðîëòîé áîë ººðèéí
ýçýìøñýí ìýðãýæèë, ÷àäâàðûí äàãóó àæèëä îðæ
áîëîõ áà áèåèéí îíöëîã, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëààñ
õàìààð÷ áîãèíîñãîñîí àæëûí öàãààð àæèëëàæ
áîëäîã.
Õýðýâ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí íü 50
áóþó ò¿¿íýýñ äýýø àæèëòàíòàé ãàçàð àæèëä
îðîõ òàëààð õ¿ñýëò ãàðãàõàä áèåèéí áàéäàë
áîëîí õºäºëìºðèéí íºõöºë íü ñààä áîëîõîîðã¿é
áîë àæèë îëãîã÷ àâ÷ àæèëëóóëàõ ¸ñòîé. Õàðèí
äýýðõ 2 íºõöºëººñ ãàäóóð àæèëä àâàõã¿é áîë
ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàæ áóé õýðýã áîëíî. Èíãýæ
àâ÷ àæèëëóóëààã¿éí òºëºº àæèë îëãîã÷ ñàð á¿ð
õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýãýýð òºëáºð
òºëºõ áºãººä ò¿¿íèé òºëñºí òºëáºð íü òàõèð
äóòóó, îäîé áóþó õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàíä õóðèìòëàãäàí òýäíèé
ñàéí ñàéõíû òºëºº çàðöóóëàãäàõ ¸ñòîé.

- 22 -
ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ
111.1. 25, ò¿¿íýýñ äýýø àæèëòàíòàé àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà
íü àæèë, àëáàí òóøààëûíõàà äºðºâ, ò¿¿íýýñ äýýø õóâèéí îðîí òîîíä
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áóþó îäîé õ¿íèéã àæèëëóóëíà.
2.4. ªíäºð íàñíû òýòãýâýðò ãàðñàí áîë
õºäºëìºð ýðõýëæ áîëîõ óó?
“Àõìàä íàñòàí” ãýäýãò Õºäºëìºðèéí òóõàé
õóóëèàð ºíäºð íàñíû òýòãýâýð òîãòîîëãîõ
íàñàíäàà õ¿ðñýí õ¿íèéã îéëãîäîã. Õºäºëìºðèéí
òóõàé õóóëüä çààñíààð àæèëòàí 60 íàñ õ¿ðòëýý
àæèëëàõ ýðõòýé. 60 íàñàíä õ¿ðýýä ºíäºð
íàñíû òýòãýâðýý òîãòîîëãîñîí èðãýí äàõèí
õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áîëíî. Àõìàä
íàñòàí òýòãýâýð àâ÷ áàéãàà íü ò¿¿íèé öàëèí
õºëñèéã õÿçãààðëàõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é áºãººä òà
òýòãýâýð, öàëèíãàà àëü àëèíûã íü àâàõ ýðõòýé.
Æèøýý íü: Äîëãîð ýìíýëýãò îëîí æèë ýì÷ýýð
àæèëëàñàí áà îëîí õ¿¿õýäòýé ãýñýí øàëòãààíààð
55 íàñòàéä íü òýòãýâýðò íü ãàðãàæýý. Äîëãîð óã
íü öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýí àæèëëàõ ñîíèðõîëòîé
áàéñàí áîëîâ÷ çàõèðãàà îðîíä íü ººð õ¿í àâ÷
àæèëëóóëæýý. Òýðýýð 60 íàñ õ¿ðòëýý àæèëëàõ
ýðõòýé þó?
Èõýíõ àæèë îëãîã÷ ýìýãòýé õ¿í 55 íàñàíäàà,
ýðýãòýé õ¿í 60 íàñàíäàà òýòãýâýðò ãàðàõ ¸ñòîé ãýæ
îéëãîäîã. Ýíý îéëãîëò íü áóðóó. ªºðººð õýëáýë
4 áóþó ò¿¿íýýñ îëîí õ¿¿õýäòýé 50 íàñ õ¿ðñýí

- 23 -
ýõ, ìºí 20 áóþó ò¿¿íýýñ äýýø æèë àæèëëàæ
55 íàñàíä õ¿ðñýí ýìýãòýé “ººðºº õ¿ñâýë” ë 60
íàñíààñ ºìíº òýòãýâýðòýý ãàð÷ áîëíî. Äýýðõ
òîõèîëäîëä ýìíýëãèéí óäèðäëàãà Äîëãîðûã 55
íàñòàéä íü òýòãýâýðò ãàðãàæ áàéãàà íü áóðóó
þì. Õ¿ñýëòèéã àæèëòàí ãàðãàõ áºãººä ò¿¿íèéã
òýòãýâýðò ãàðãóóëàõààð òóëãàí øààðäàõ ¸ñã¿é.
2.5. Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í
Ìîíãîë Óëñàä õºäºëìºð ýðõýëæ
áîëîõ óó?
Äàÿàð÷ëàëûí ýðèí ¿åä Ìîíãîë Óëñûí èðãýä
ãàäààäàä ãàð÷ õºäºëìºð ýðõëýõ, ìºí ãàäààäûí
èðãýä Ìîíãîë Óëñàä õºäºëìºð ýðõëýõ ÿâäàë ìàø
èõ áîëæ áàéíà.
Ãàäààäûí èðãýä Ìîíãîë Óëñàä çîõèõ
çºâøººðëèéí äàãóó õºäºëìºð ýðõýëæ áîëîõ
áà ¿¿íèéõýý òºëºº òýä “Àæëûí áàéðíû òºëáºð”
òºëäºã. Òýäíèé òºëæ áóé àæëûí áàéðíû òºëáºð íü
òèéì ÷ áàãà áèø áà òóõàéí õóðèìòëàãäñàí ìºíãººð
àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëàõ, õºäºëìºð ýðõëýëòèéã
íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëäãýýðýý
à÷ õîëáîãäîëòîé.
Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü 1 ãàäààäûí
èðãýí àâ÷ àæèëëóóëëàà ãýõýä 1 ñàðä õºäºëìºðèéí
õºëñíèé äîîä õýìæýýã 2 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé
òýíöýõ ìºíãèéã òºëáºð áîëãîí òºëäºã.

- 24 -
ÀÆÈËËÀÕ Õ¯× ÃÀÄÀÀÄÀÄ ÃÀÐÃÀÕ, ÃÀÄÀÀÄÀÀÑ ÀÆÈËËÀÕ Õ¯×
ÌÝÐÃÝÆÈËÒÝÍ ÀÂÀÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÀÑ
9 ä¿ãýýð ç¿éë. Àæëûí áàéðíû òºëáºð, ò¿¿íèé õýìæýý
9.1. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýí íü ãàäààäûí èðãýíèéã
àæëûí áàéðààð õàíãàæ, îðëîãî á¿õèé àæèë, ¿éë÷èëãýý ýðõë¿¿ëñíèé òºëºº
àæëûí áàéðíû òºëáºðèéã ýíý õóóëèéí 9.2-ò çààñàí õýìæýýãýýð òºëíº.
9.2. Àæëûí áàéðíû òºëáºðèéí õýìæýý íü 1 ñàðä ãàäààäûí
èðãýí á¿ðò Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí õºäºëìºðèéí
õºëñíèé äîîä õýìæýýã 2 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé òýíö¿¿ áàéíà.
Àæëûí áàéðíû òºëáºðèéã ãàäààäûí èðãýíèéã
óðèëãààð àæèëëóóëæ áàéãàà á¿õ áàéãóóëëàãà
òºëºõ ¸ñã¿é. ªºðººð õýëáýë, ÿìàð ÷èãëýëèéí ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààãààñ õàìààðààä çàðèì
áàéãóóëëàãà íü òºëáºðººñ ÷ºëººëºãääºã.
Õ¿ì¿¿íëýã, áóÿíû ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã,
áîëîâñðîë, ñî¸ë, óðëàãèéí ñàëáàðò àæèëëàõààð
èðñýí ãàäààäûí àæèëòíóóäààñ òºëáºð àâäàãã¿é.
Õàðèí àøãèéí òºëºº ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã
áàéãóóëàãààñ òºëáºð àâàõ íü ãàðöààã¿é.

- 25 -
3. ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÃÝÐÝÝ
¯ð ä¿í
õºäºëìºðèéí ãýðýý, ò¿¿íèé à÷
õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ;
õºäºëìºðèéí ãýðýýã áàéãóóëàõ
ïðàêòèê àëõìûã ýçýìøèõ;
õºäºëìºðèéí ãýðýýíä õóãàöàà
çààñàí áîëîí çààãààã¿é òîõèîëäëûí
ÿëãàà, à÷ õîëáîãäëûã òîäîðõîéëîõ;
àæëààñ õàëæ áîëîõ áîëîí áîëîõã¿é
òîõèîëäëûã æèøýýãýýð òàéëáàðëàõ.
1.
2.
3.
4.
3.1. Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé îéëãîëò
“Õºäºëìºðèéí ãýðýý” ãýæ íýã òàëààñ àæèëòàí
íü àæèë îëãîã÷îîñ õóóëüä íèéö¿¿ëýí òîãòîîñîí
õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðìûí äàãóó òîäîðõîé àæèë
ã¿éöýòãýõ, íºãºº òàëààñ àæèë îëãîã÷ íü àæèëòàíä
õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä òîõèðñîí öàëèí õºëñ îëãîõ,
õóóëü òîãòîîìæ áîëîí õàìòûí ãýðýý, õýëýëöýýðò
çààñàí õºäºëìºðèéí íºõöºëººð õàíãàõ òóõàé
õàðèëöàí ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí òîõèðîëöîîã õýëíý.
Õºäºëìºðèéí ãýðýý áîë òîäîðõîé íýã
àæèëòíûã õºäºëìºðë¿¿ëýõ æóðìûã çîõèöóóëæ

¿éë÷ëýõ áà ò¿¿íèéã àæèëòíû ýñâýë àæèë
îëãîã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð öóöëàõ æóðàìòàé.
Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõ áýëòãýë õàíãàõ
àæëûã àæèë îëãîã÷èéí çºâøººðñíººð õ¿íèé
íººöèéí ìýðãýæèëòýí, öåõ, õýñãèéí äàðãà çîõèîí
áàéãóóëäàã.
Õºäºëìºðèéí ãýðýýíä òóñãàõ íºõöºë
Ãîë íºõöºë Áóñàä íºõöºë
- 26 -
Àæëûí áàéðíû
áóþó àëáàí
òóøààëûí íýð
Àæëûí áàéðíû
òîäîðõîéëîëòîä
çààñàí àæèë ¿¿ðýã
¯íäñýí öàëèí áóþó
àëáàí òóøààëûí
öàëèíãèéí õýìæýý
Õºäºëìºðèéí
íºõöºë
•
•
•
•
Àæèë îëãîã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã
Àæèëòíû ýðõ, ¿¿ðýã
Àìðàëò
Íýìýãäýë õºëñ
Ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãà
Õºäºëìºðèéí ñàõèëãà
Áóñàä
•
•
•
•
•
•
•
Ýäãýýðèéã òóñ á¿ðä íü àâ÷ ¿çüå:
Ãîë íºõöºë:
Àæëûí áàéðíû áóþó àëáàí òóøààëûí
íýð-àæèë îëãîã÷ íü “ Àëáàí òóøààëûí
æàãñààëò”-ûã ìºðäëºã áîëãîí àæèëä
àâàõ õ¿íèéã ýçýìøñýí ìýðãýæëèéí äàãóó
1.

- 27 -
òîäîðõîé íýã àëáàí òóøààëä òîìèëíî.
Ñóë îðîí òîî, àëáàí òóøààëûí òàëààð
àæèë îëãîã÷ íü õºäºëìºð çîõèöóóëàëòûí
àëáààð äàìæóóëàí íèéòýä ìýäýýëæ
áîëäîã.
Àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëòîä çààñàí
àæèë, ¿¿ðýã-àæèëòàí àæëûí áàéðíû
òîäîðõîéëîëòîä çààñàí àæèë ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé áàéäàã. Õýðâýý àæèëòàí
íü ººðèéí õ¿ñýëòýýð ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ,
ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõ ãýð á¿ëä ãà÷èãäàë
ãàðñàí òîõèîëäîëä àæèëòàí àæèë,
àëáàí òóøààëûã õýâýýð õàäãàëàõ òóõàé
õºäºëìºðèéí ãýðýýíä òóñãàéëàí òîõèð÷
ýíý òîõèîëäîëä îëãîõ òýòãýìæ, îëãîâðûí
õýìæýýã õºäºëìºðèéí ãýðýýíä òóñãàâàë
çîõèíî.
Öàëèí, õºëñ - ¯íäñýí öàëèíãèéí õýìæýý
òóõàéí àæèë, àëáàí òóøààëä òàâèãäàõ
øààðäëàãà, õºäºëìºðèéí íºõöºëººñ
õàìààðäàã þì. Àëáàí òóøààëûí ¿íäñýí
öàëèíãèéí õýìæýýã àæèëëàñàí æèë
/òóðøëàãà/, óð ÷àäâàðûã õàðãàëçàí
òîãòîîäîã. ¯íäñýí öàëèíãèéí õýìæýý,
îëãîõ çàð÷èì, õýëáýðèéã õºäºëìºðèéí
ãýðýýíä çàéëøã¿é òóñãàæ ºãºõ ¸ñòîé þì.
2.
3.

- 28 -
Õºäºëìºðèéí íºõöºë - õºäºëìºðèéí
õýâèéí áîëîí õýâèéí áóñ ãýñýí íºõöºë
áàéíà. Õºäºëìºðèéí õýâèéí áóñ íºõöºëòýé
àæëûí áàéðàíä àæèëëàõ àæèëòàí íü
äîîðõ íºõöºëèéã ãýðýýíä òóñãàõ íü ç¿éòýé.
¯¿íä:
àþóëã¿é àæèëëàãàà, ýð¿¿ë àõóéí
øààðäëàãàä íèéöñýí àæëûí òóñãàé
õóâöàñ, õàìãààëàõ õýðýãñëèéí íýð
òºðºë, ýäýëãýýíèé õóãàöàà;
õîð ñààðìàãæóóëàõ áîäèñ, ñ¿¿, óíäàà,
õèéæ¿¿ëñýí óñ çýðýã õîîë õ¿íñíèé 1
á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðºë, õýìæýý;
ýìíýëýã-õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ
êîìèññûí øèéäâýðèéí äàãóó áîëîí
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí
õºäºëìºðèéí íºõöºëèéí ¿íýëãýýã
¿íäýñëýí àæëûí öàãèéã áîãèíîñãîæ
áîëíî.
àæëûí áàéðíû àþóëã¿é àæèëëàãàà,
ýð¿¿ë àõóéí íºõöºëèéã ñàéæðóóëàõ
òàëààð õàìòûí ãýðýý, õýëýëöýýðò
òóñãàéëàí çààñàí áóñàä àñóóäëûã
õºäºëìºðèéí ãýðýýíä îðóóëæ áîëíî.
4.
•
•
•
•

- 29 -
Áóñàä íºõöºë:
Àìðàëò - àæèë, ¿éëäâýðèéí îíöëîãîîñ
øàëòãààëàí åðäèéí áîëîí äîëîî õîíîãèéí
àæëûí öàãèéã áàðèìòëàõ áîëîìæã¿é àæ
àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà áàéäàã. Èéì
áàéãóóëëàãà àæèëòíû àæèë, àìðàëòûí
öàãèéã çîõèöóóëàõ àñóóäëûã äîòîîä
æóðàì áîëîí õàìòûí ãýðýýíä çààñíààð
õºäºëìºðèéí ãýðýýíä òóñãàíà.
Íýìýãäýë õºëñ - Èë¿¿ öàãààð áîëîí äîëîî
õîíîãèéí àìðàëòûí ºäºð, øºíèéí öàãààð
àæèëëàñàí òîõèîëäîëä îëãîõ íýìýãäýë
õºëñ îëãîíî.
Ýä õºðºíãèéí õàðèóöëàãà - Àæèëòàí íü àæèë
îëãîã÷òîé ýä õºðºíãèéí õÿçãààðëàãäìàë
áîëîí á¿ðýí õàðèóöëàãûí òóõàé àñóóäëààð
òóñãàéëàí ãýðýý áàéãóóëàõ áóþó ýñâýë
õºäºëìºðèéí ãýðýýíä òóõàéëàí çààæ
òóñãàõ õýðýãòýé þì.
Õºäºëìºðèéí ñàõèëãà - Àæèë îëãîã÷èéí
ñàíàà÷èëãààð õºäºëìºðèéí ñàõèëãûã
÷àíä ñàõèõ àñóóäëààð òóñãàéëàí ãýðýý
áàéãóóëàõ áóþó ýñâýë õºäºëìºðèéí
ãýðýýíä òóñãàéëàí çààæ òóñãàõ õýðýãòýé.
Áóñàä - ãýäýãò òóõàéí ýðõýëæ áàéãàà àæèë,
¿¿ðãýýñ õàìààðàõ îíöëîãèéã õºäºëìºðèéí
ãýðýýíä òóñãàæ áîëíî.
1.
2.
3.
4.
5.

- 30 -
Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé õýëáýð:
• ãýðýýã áè÷ãýýð õèéíý.
• ò¿¿íä õî¸ð òàë ãàðûí ¿ñýã çóðíà.
Õºäºëìºðèéí ãýðýýã áè÷ãýýð áàéãóóëàõûí
à÷ õîëáîãäîë íü àæèë îëãîã÷, àæèëòíû õîîðîíä
ìàðãààí ¿¿ññýí òîõèîëäîëä íîòëîõ ãîë áàðèìò
áîëäîã. ªºðººð õýëáýë, óã õî¸ð ýòãýýäèéí õîîðîíä
õºäºëìºðèéí õàðèëöàà ¿¿ññýíèéã áàòàëæ áàéãàà
þì. Ýíý óòãààðàà Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä
õºäºëìºðèéí ãýðýýã áè÷ãýýð áàéãóóëàõ òàëààð
õóóëü÷èëæ ºãñºí.
Àæèë îëãîã÷ áóþó ò¿¿íèé ýðõ îëãîñîí àëáàí
òóøààëòàí èðãýíòýé õºäºëìºðèéí ãýðýýã áè÷ãýýð
áàéãóóëæ, ãýðýýíèé íýã õóâèéã àæèëòàíä ºãºõ
¿¿ðýãòýé. Áàéíãûí àæëûí áàéðàíä õºäºëìºðèéí
ãýðýýíýýñ áóñàä òºðëèéí ãýðýý áàéãóóëàõûã
õîðèãëîíî.
Õºäºëìºðèéí ãýðýýã áè÷ãýýð áàéãóóëààã¿é
òîõèîëäîëä òàíààñ àæèë, ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõèéã
øààðäàõ ýðõã¿é þì. Õºäºëìºðèéí ãýðýý
áàéãóóëàõäàà òàëóóä ãýðýýíèé ãîë íºõöºëèéã
òîõèðîîã¿é áîë õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëñàíä
òîîöîõã¿é.

- 31 -
3.2. Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé òàëóóä
3.2.1. Àæèëòíû ýðõ, ¿¿ðýã
Àæèë îëãîã÷, àæèëòàí õî¸ðûí àëü àëü
íü õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã
õ¿ëýýäýã.
Àæèëòíû ýðõ:
Àæèëòàí íü àþóëã¿é àæèëëàãàà, ýð¿¿ë
àõóéí øààðäëàãàä íèéöñýí õºäºëìºðèéí
íºõöºëººð õàíãóóëàõ;
öàëèí õºëñ àâàõ;
àìðàõ;
ººðºº áîëîí òºëººëëèéí áàéãóóëëàãààðàà
äàìæóóëàí ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã
ñîíèðõëîî õàìãààëàõ çîðèëãîîð ýâëýëäýí
íýãäýõ;
õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó òýòãýâýð,
òýòãýìæ àâàõ;
õºäºëìºðèéí áà õàìòûí ãýðýý, õýëýëöýýðò
çààñàí áóñàä ýðõ, õºíãºëºëò ýäëýõ.
•
•
•
•
•
•

- 32 -
Àæèëòíû ¿¿ðýã:
Àæèëòàí íü ¿íýí÷ýýð õºäºëìºðëºõ;
õóóëèàð òîãòîîñîí íóóöàä õàìààðàõ àæèë,
¿¿ðýãòýé íü õîëáîîòîé íóóöûã õàäãàëàõ;
õºäºëìºðèéí áà õàìòûí ãýðýý,
õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðàì, àþóëã¿é
àæèëëàãàà, ýð¿¿ë àõóéí æóðìûã ÷àíä
ñàõèí áèåë¿¿ëýõ.
À. Àæèëòíû ýðõ¿¿ä
Äýýð äóðüäñàí /Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí
6.1./ ýðõèéã àæèëòàí ýäëýõ áºãººä ýäãýýð ýðõýý
ýäëýõ áîëîëöîîã àæèë îëãîã÷ õàíãàõ ¸ñòîé þì.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16
äóãààð ç¿éëä “Èðãýí õºäºëìºðèéí
àÿòàé íºõöºëººð õàíãóóëàõ ýðõ”-òýé ãýæ
òóíõàãëàñàí. Àæèëòàí àæëûí áàéðàíäàà
áîëîí àæèë ¿¿ðýãòýéãýý õîëáîîòîéãîîð
àæèë õèéõ áàéðàíäàà ¿éëäâýðèéí îñîë,
ìýðãýæëèéí ºâ÷ëºë çýðýã õºäºëìºðèéí
àëèâàà ñºðºã õ¿÷èí ç¿éëýýñ õàìãààëóóëàõ,
õºäºëìºð õàìãààëëûí òàëààð àðãà õýìæýý
àâàõ òàëààð àæèë îëãîã÷îîñ øààðäàõ
ýðõòýé þì.
Õºäºëìºð ýðõëýæ áàéãàà òóë õèéñýí
àæèëäàà òîõèðñîí öàëèí, õºëñ àâàõ íü
ç¿é ¸ñíû ÿâäàë þì.
•
•
•
•
•

- 33 -
Ìºí àæèëòàí àëäàãäñàí ýð÷ õ¿÷ýý
íºõºõèéí òóëä àìðàõ ¸ñòîé.
Àæèëòàí ýðõ, àøãàà õàìãààëàõûí òóëä
ýâëýëäýí íýãäýæ áîëíî.
Àæèëòàí íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëü
òîãòîîìæèä çààñàí áîëçëûã õàíãàñàí
òîõèîëäîëä íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ
òýòãýâýð, òýòãýìæ àâàõ ýðõòýé. Ìîíãîë
Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä óã ýðõèéã òóíõàãëàæ
ºãñºí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä çààñíààð ºíäºð
íàñëàõ, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàõ, õ¿¿õýä
òºð¿¿ëýõ, àñðàõ áîëîí õóóëüä çààñàí áóñàä
òîõèîëäîëä ýä, ìºíãºíèé òóñëàìæ àâàõ ýðõòýé.
Á. Àæèëòàí íü äàí ýðõ ýäëýõã¿é ìºí
àæèë îëãîã÷èéí ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
Àæèëòàí ¿íýí÷ýýð àæèëëàõ ãýäýã íü
ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý øóäàðãààð
áèåë¿¿ëýõ, ¿ð ä¿íòýé, ÷àíàðòàé ã¿éöýòãýõ
ÿâäàë þì.
Àæèë õèéæ áàéãàà õ¿í òîäîðõîé íýãýí
áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðýãòýé õàìààðàëòàé
àæèë õèéæ áàéäàã. Òóõàéëáàë, Ñî¸ëîî
íýãýí êîìïàíèä àæèëëàäàã. Ò¿¿íä çàõèðàë
íü íàéäàæ êîìïàíèéí ¿éë àæèëëàãààã
èðýýä¿éä àìæèëòòàé ÿâóóëàõ òóõàé
•
•
•
•
•

- 34 -
õóäàëäààíû íóóöòàé õîëáîîòîé àæèë
äààëãàñàí. Òèéìýýñ Ñî¸ëîî õóäàëäààíû
íóóöûã áóñäàä äóð ìýäýí ìýäýýëýõ,
ò¿ãýýõèéã õîðèãëîíî.
Àæèëòàí õºäºëìºðèéí ãýðýý, õàìòûí
ãýðýý, õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðìûã
÷àíä ñàõèí ìºðäºõ íü ÷óõàë ¿¿ðýã þì.
Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä îðîëöîæ
áàéãàà õ¿í òîäîðõîé çîõèîí áàéãóóëàëòàä
îðæ àæèëëàäàã òóë õºäºëìºðèéí äîòîîä
æóðìûã ìºðäºõ ¿¿ðýãòýé.
3.2.2. Àæèë îëãîã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã
Àæèë îëãîã÷èéí ýðõ:
àæèë îëãîã÷ íü õóóëü òîãòîîìæèä
íèéö¿¿ëýí õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðàì
áàòàëæ ìºðä¿¿ëýõ;
àæèëòíààñ õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð
õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã øààðäàõ;
õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ ýðõòýé.
Àæèë îëãîã÷ àæèëòíûõàà ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýíý:
õî¸ð àæèëòíûã íýã øèðýýíä áàãòààä ñóó
ãýâýë ýíý íü àæèëòíû õóâüä àæèë ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýõýä àÿ òóõòàé áèø. Òèéìýýñ àæèë
îëãîã÷ àæèëòàíã õºäºëìºðèéí àÿòàé
•
•
•
•
•

- 35 -
íºõöºëººð õàíãàõ ¿¿ðýãòýé;
àæèë îëãîã÷ àæèëòàíã õºëñºëæ àâ÷
àæèëëóóëäàã òóë öàëèí õºëñ îëãîõ ¸ñòîé;
àæèë îëãîã÷ òîäîðõîé àëáàí òóøààëûí
àæèë, ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýõèéí òóëä
òóõàéí àæèëòàíòàé õºäºëìºðèéí ãýðýý
áàéãóóëíà.
•
•
3.3. Õºäºëìºðèéí ãýðýýã õýðõýí
áàéãóóëàõ âý?
Õºäºëìºðèéí ãýðýýã àæèëä îðîõûã õ¿ñ÷ áàéãàà
õ¿í áîëîí àæèë îëãîã÷ õýëýëöýí òîõèðîëöîõ
çàìààð áàéãóóëíà.
Õºäºëìºðèéí ãýðýýã áàéãóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà
íü:
õºäºëìºðèéí ãýðýýã õýëýëöýí òîõèðîëöîõ
áóþó õî¸ð òàëûí ñàíàà çîðèãèéí
èëýðõèéëýë áîëîõ ¿å;
õºäºëìºðèéí ãýðýýã àëáàí ¸ñíû áîëãîí
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åòýé.
•
•
Õºäºëìºðèéí ãýðýýã õýëýëöýí áàéãóóëñíû
äàðààãààð çàõèðãààíààñ òóøààë øèéäâýð
ãàðãàõ áºãººä ýíý íü õºäºëìºðèéí ãýðýýòýé
õîëáîîòîéãîîð àæèë îëãîã÷äîîñ áèå äààí
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãàà ìºí. Àæèë îëãîã÷îîñ
àæèëä àâñàí òóõàé òóøààë øèéäâýð ãàðãàõäàà

õýëýëöýí òîõèðîëöñîí õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé
àãóóëãàä íèéö¿¿ëýõ òóë õºäºëìºðèéí ãýðýý
íü èðãýäèéã àæèëä àâàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàõ
¿íäýñëýë áîëíî.
Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõ:
Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé íºõöºëòýé
òàíèëöàíà.
Íºõöºëòýé òàíèëöààä òàíû õèéõ
ãýæ áàéãàà àæëûí íºõöºë áàéäàëä
òîõèðîõã¿é ç¿éë áàéâàë àæèë îëãîã÷èä
ñàíàëàà õýëíý.
Ìºí ººðèéí õèéõ ãýæ áàéãàà àæëûí
òàëààð íýìýõ ç¿éë áàéâàë ýíý òàëààð
ñàíàëàà õýëíý.
Ãýðýýíä òóñãàõ íºõöºë¿¿äèéí òàëààð
àæèë îëãîã÷òîé òîõèðîëöñîíû ýöýñò
ãàðûí ¿ñýã çóðíà.
Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëñíû äàðàà
òàíûã àæèëä àâñàí òóõàé àæèë îëãîã÷
òóøààë ãàðãàíà.
- 36 -
1.
2.
3.
4.
5.

- 37 -
3.4. Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé õóãàöàà
Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé õóãàöàà:
Òîäîðõîé õóãàöààãààð áàéãóóëñàí
õºäºëìºðèéí ãýðýý;
Òîäîðõîé áóñ õóãàöààãààð áàéãóóëñàí
õºäºëìºðèéí ãýðýý;
Òóðøèëòààð àæèëëàõ ¿åèéí õºäºëìºðèéí
ãýðýý ãýæ àíãèëäàã. Ýäãýýðèéã òóñ á¿ðò íü
àâ÷ ¿çüå.
3.4.1. Õóãàöààòàé õºäºëìºðèéí
ãýðýý
•
•
•
Òîäîðõîé õóãàöààãààð áàéãóóëñàí
õºäºëìºðèéí ãýðýý ãýäýã íü òàëóóä òóõàéí ãýðýý
õýçýý äóóñãàâàð áîëîõ òàëààð òîõèðîëöñîí
áàéõûã õýëíý. Õóãàöààòàé õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé
¿ðãýëæëýõ õóãàöààã îí, ñàð, ºäðººð ýñâýë,
ãàðöààã¿é áîëîõ ¿éë ÿâäëààð òîäîðõîé õóãàöààã
çààæ òîõèðîëöäîã. Ãàðöààã¿é áîëîõ ¿éë ÿâäëààð
õóãàöààã òîãòîîíî ãýäýã íü òóõàéëáàë, 6 ñàðûí
õóãàöààãààð ñóðãàëòàíä õàìðàãäàõààð ÿâñàí
õ¿í ýðãýæ èðòýë àæèëëàíà, ýñâýë ýìýãòýé õ¿í
æèðýìñýí áîëîí õ¿¿õýä àñàðñàíû ÷ºëºº àâààä
ýðãýæ èðýõ õ¿ðòýë àæèëëàíà ãýõ ìýò þì.
Äîîðõ òîõèîëäëûã õàðãàëçàí õºäºëìºðèéí
ãýðýýíèé õóãàöààã òîãòîîæ áîëîõ þì. ¯¿íä:

- 38 -
òóõàéí àæèëòíû àæèë, ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ
äóóñàõ õóãàöààãààð;
àæëûí áàéð ñóë ÷ºëººòýé áàéõ áîëîìæòîé
õóãàöààãààð /æèøýý íü õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí/;
õî¸ð òàë òîõèðîëöñîí õóãàöààãààð.
1.
2.
3.
Ãýðýýã õóãàöàà çààæ áàéãóóëñàí áîë óã
õóãàöàà äóóñìàãö ãýðýý äóóñãàâàð áîëîõ ¸ñòîé.
Ãýâ÷ õóãàöàà äóóñàõàä àæèë îëãîã÷ íü àæèëòíûã
àæëààñ ãàðàõûã ñàíàë áîëãîîã¿é, àæèëòàí
àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí õèéæ áàéâàë óã ãýðýý àíõ
òîõèðîëöñîí õóãàöààãààð ñóíãàãäñàíä òîîöíî.
Òóõàéëáàë, ãýðýýã õî¸ð æèëèéí õóãàöààòàé
áàéãóóëñàí áàéâàë äàõèí 2 æèëèéí õóãàöààãààð
ñóíãàãäñàí ãýæ ¿çíý.
3.4.2. Õóãàöààã¿é õºäºëìºðèéí
ãýðýý
Áàéíãûí àæëûí áàéðàíä õºäºëìºðèéí ãýðýýã
õóãàöààã¿é áàéãóóëäàã. Õàðèí áàéíãûí àæëûí
áàéðíû òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöâîë õóãàöààòàé
ãýðýý áàéãóóëæ áîëäîã. Ýíý òîõèîëäîëä
õóãàöààòàé áàéãóóëàõ áîëñîí øààðäëàãà
øàëòãààíûã õºäºëìºðèéí ãýðýýíä çàéëøã¿é
òóñãàâàë çîõèíî.

- 39 -
3.4.2.1. Õºäºëìºðèéí ãýðýý
äóóñãàâàð áîëîõ ¿íäýñëýë
Õºäºëìºðèéí ãýðýý äàðààõü ¿íäýñëýëýýð
äóóñãàâàð áîëíî:
òàëóóä õàðèëöàí òîõèðñîí;
àæèë îëãîã÷ èðãýí, ýñâýë àæèëòàí íàñ
áàðñàí;
õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñàæ,
öààøèä ñóíãàãäàõã¿é áîëñîí;
õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí ýðõ á¿õèé
áàéãóóëëàãà øààðäñàí;
àæëààñ áóðóó õàëàãäñàí àæèëòíûã
óðüäàõ àæèë, àëáàí òóøààëä íü ýðã¿¿ëýí
òîãòîîñîí;
àæèëòàí öýðãèéí æèíõýíý àëáàíä
òàòàãäñàí;
àæèëòàí ãýìò õýðýã ¿éëäñýíèé óëìààñ
óã àæèë ¿¿ðãýý ¿ðãýëæë¿¿ëýí ã¿éöýòãýõ
áîëîìæã¿é ÿë îíîãäóóëñàí ø¿¿õèéí
òàñëàí øèéäâýðëýõ òîãòîîë õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëñîí;
õºäºëìºðèéí ãýðýýã àæèëòíû áóþó àæèë
îëãîã÷èéí ñàíàà÷èëãààð öóöàëñàí çýðýã
þì.
•
•
•
•
•
•
•
•

- 40 -
3.4.2.2. Õºäºëìºðèéí ãýðýýã
öóöëàõ
Õºäºëìºðèéí ãýðýýã:
àæèëòàí;
àæèë îëãîã÷ õî¸ðûí àëü íýã íü ñàíàà÷èëñàí
áîë öóöàëíà.
Õºäºëìºðèéí ãýðýýã àæèëòíû ñàíàà÷èëãààð
öóöëàõ ãýäýã íü àæèëòàí õºäºëìºðèéí ãýðýý
öóöëàõ òóõàé ºðãºäëºº àæèë îëãîã÷èä ºãñºí
ºäðººñ 30 õîíîã ºíãºðìºãö àæëûí áàéðàà îðõèõ
ýðõòýé, ýíý òîõèîëäîëä õºäºëìºðèéí ãýðýý
öóöëàãäñàíä òîîöäîã þì.
Õºäºëìºðèéí ãýðýýã àæèë îëãîã÷èéí
ñàíàà÷èëãààð äàðààõü ¿íäýñëýëýýð öóöàëäàã:
àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà áîëîí
ò¿¿íèé ñàëáàð, íýãæ òàòàí áóóãäñàí,
îðîí òîî õàñàãäñàí, ýñâýë àæèëòíû òîîã
öººð¿¿ëñýí;
àæèëòàí ìýðãýæèë, óð ÷àäâàð, ýð¿¿ë
ìýíäèéí õóâüä ã¿éöýòãýæ áàéãàà àæèë,
àëáàí òóøààëäàà òýíöýõã¿é áîëñîí íü
òîãòîîãäñîí;
àæèëòàí 60 íàñ õ¿ð÷ ºíäºð íàñíû òýòãýâýð
àâàõ ýðõ ¿¿ññýí;
àæèëòàí õºäºëìºðèéí ñàõèëãûí çºð÷ëèéã
äàâòàí ãàðãàñàí, ýñâýë õºäºëìºðèéí
•
•
•
•
•
•

- 41 -
õàðèëöààã øóóä çîãñîîõîîð õºäºëìºðèéí
ãýðýýíä òóõàéëàí çààñàí íîöòîé çºð÷èë
ãàðãàñàí;
ìºíãº áîëîí ýä õºðºíãº õàðèóöñàí
àæèëòàí àæèë îëãîã÷èéí èòãýëèéã àëäñàí
áóðóóòàé ¿éëäýë, ýñ ¿éëäýõ¿é ãàðãàñàí íü
òîãòîîãäñîí;
ñîíãóóëü, òîìèëîëòîîð ººð îðîí òîîíû
àæèë, àëáàí òóøààëä àæèëëàõ áîëñîí.
•
•
Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëàõ:
Áàéíãûí àæëûí áàéðàíä õºäºëìºðèéí
ãýðýýãýý õóãàöààã¿é áàéãóóëàõ ýðõòýé
òàëààð àæèë îëãîã÷îîñ ëàâëàæ àñóóíà.
Õýðýâ øàëòãààí íü ¿íäýñëýëã¿é áîë
õóãàöààã¿é áàéãóóëàõ òàëààð õ¿ñýëòèéã
äàõèí òàâèíà.
Òàíû õ¿ñýëòèéã õàíãàõã¿é áîë
õºäºëìºðèéí óëñûí áàéöààã÷èä ºðãºäºë
ãàðãàíà.
1.
2.
3.

- 42 -
3.4.3. Òóðøèëòààð àæèëëàõ ¿åèéí
õºäºëìºðèéí ãýðýý
Ìîíãîï Óïñûí Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä
òóðøèëòûí õóãàöààã äàðààõü áàéäëààð
òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Àæèë, àëáàí òóøààë íü õóóëü áîëîí áóñàä
øèéäâýðèéí ¿íäñýí äýýð õýâýýð õàäãàëàãäàæ
áàéãàà àæèëòíû îðîíä àæèëëàõ àæèëòàíòàé
ýçã¿é áàéãàà àæèëòíûã àæèëäàà ýðãýæ îðîõ
õ¿ðòýë, óëèðëûí áîëîí ò¿ð àæèëä òóõàéí àæëûí
¿ðãýëæëýõ õóãàöààãààð, øèíýýð îðæ áàéãàà
àæèëòàí áîëîí äàãàëäàí ñóðàëöàã÷òàé àæèë
îëãîã÷îîñ õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðìààðàà
òîãòîîñîí òóðøèëòûí áîëîí ñóðãàëòûí
õóãàöààãààð õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëíà.
Òóðøèëòûí áîëîí ñóðãàëòûí õóãàöàà íü 6 ñàðààñ
èë¿¿ã¿é áàéíà.

- 43 -
Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé çàãâàð
ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÃÝÐÝÝ
Íýã òàëààñ ..................... îâîãòîé ................ íºãºº òàëààñ
................... îâîãòîé ..................................... õàÿãààð îðøèí ñóóõ
.................... òîîò èðãýíèé ¿íýìëýõòýé ........... òîîò ðåãèñòðèéí
äóãààðòàé .................... íàð íü Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí
21-24 ä¿ãýýð ç¿éëèéã ¿íäýñëýí 200 ... îíû ... ñàðûí ... íû ºäºð õýëýëöýí òîõèð÷,
ýíýõ¿¿ ãýðýýã äàðààõü íºõöºëººð áàéãóóëæ áàéíà.
1. Ãýðýýíèé ¿íäñýí íºõöºë
1.1 Ýðõëýõ àæèë, àëáàí òóøààë ..........................
1.2 Àæèëëàõ íýãæ, õýñýã áóþó àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ãàçàð .........
1.3 Àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëò çààñàí àæèë ¿¿ðýã......................
1.4 Àæëûí ãàçðûí áàéðøèë ..........................
1.5 Ñàðûí ¿íäñýí õºëñíèé õýìæýý ..........................
1.6 Òºðèéí õóóëü òîãòîîìæîîð áîëîí õàìòûí ãýðýýíä çààñàí íýìýãäýë
õºëñíèé õýìæýý
1.7 Õºäºëìºðèéí íºõöºë ..........................
1.8 Àæëûí íýã ºäðèéí áóþó äîëîî õîíîãèéí àæëûí öàã ...............
1.9 Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé õóãàöàà ..................................
2. Ãýðýýíèé íýìýãäýë íºõöºë
2.1 Çàõèðãààíû ç¿ãýýñ îëãîõ áîëîìæòîé íýìýãäýë õºëñèèé (ìýðãýæëèéí
çýðãèéí, óð ÷àäâàðûí, àõóé àìüäðàëûã íü õàðãàëçàí îëãîõ ãýõ ìýò)
õýìæýý ........................................................................................................
2.2 Õºäºëìºðèéí ãýðýýíèé õóãàöàà ñóíãàõ òîõèîëäîë ..............................
.....................................................................................................................
2.3 Ñàõèëãûí íîöòîé çºð÷èëä òîîöîí õºäºëìºðèéí ãýðýýã øóóä öóöëàõ
òîõèîëäîë.........................................................................................................
............................................................................................................................
2.4 Çàõèðãààíû ÷ºëºº îëãîõ òîõèîëäîë..............................................................
............................................................................................................................
2.5 Áóöàëòã¿é òóñëàìæ îëãîõ òîõèîëäîë..........................................................
............................................................................................................................
2.6 Õîîë, óíààíû çàðäàëä ºãºõ íºõºõ îëãîâðûí õýìæýý.....................................
............................................................................................................................
2.7 Áóñàä..................................................................................................................
3. Àæèë îëãîã÷èéí õ¿ëýýõ ¿¿ðýã
3.1 Àæèëòíûã õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëñàí ¿åýñ íü ãýðýýíä çààãäñàí
............................................. àæëààð íü õàíãàõ, àæëûí òàëààð çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé çààâàð÷èëãà ºãíº.
3.2 Àæèëòàí ..................................................................... ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýõèéí òóëä .................................... ....................................................
.........................áàãàæ õýðýãñëýýð õàíãàíà.

- 44 -
3.3 Õºäºëìºðèéí õýâèéí áóñ íºõöºëä àæèëëàæ áàéãààã íü ¿íäýñëýí àæèëòàíä
ºëãîõ àæëûí õóâöàñ......................... áàãàæ....................... áèå õàìãààëàõ
õýðýãñëèéã ........................................................................ íü øèëæ¿¿ëíý.
3.4 Àæèëòíûã õýâèéí àæèëëàõ íºõöºëººð íü õàíãàíà.
3.5 Õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä òîõèðñîí õºëñ îëãîíî................................................
............................................................................................................................
.
3.6 Àæèëòíû ìýäëýã, ìýðãýæëèéã äýýøë¿¿ëýõýä òóñëàíà................................
............................................................................................................................
3.7 Àæèëòíûã ººð àæèëä øèëæ¿¿ëýõ áóþó áàéãóóëñàí ãýðýýã öóöëàõ
àñóóäëûã çºâõºí õºäºëìºðèéí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó øèéäâýðëýíý.
3.8 Àæèëòàí õóóëüä çààñàí ýðõýý ýäëýõ, íèéãìèéí..............................
áàòàëãààãààð õàíãàãäàõ ...........................................áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëíý.
4. Àæèëòíû õ¿ëýýõ ¿¿ðýã
4.1 ...............................................áàéãóóëëàãûí õºäºëìºðèéí äîòîîä æóðàì,
õºäºëìºðèéí õóóëü òîãòîîìæ áîëîí ýíýõ¿¿ ãýðýýãýýð õóëýýñýí ¿¿ðãýý
÷àíä áèåë¿¿ëýõèéí òóëä ..................................... àæèëëàíà.
4.2 Àæèë ¿¿ðýãòýé õîëáîãäñîí á¿õ øààðäëàãûã á¿ðýí õàíãàæ, õàðèóöíà.
4.3 Õºäºëìºð õàìãààëëûí çààâàð, çààâàð÷èëãààã íàðèéí ìºðäºíº.
4.4 Õàìò îëíû óóð àìüñãàëûã õýâèéí áàéëãàõ, äýã æóðìûã õàíãàæ
àæèëëàíà.
4.5 Ìýðãýæèë, óð ÷àäâàðàà áàéíãà äýýøë¿¿ëýí èäýâõ ñàíàà÷ëàãàòàé
àæèëëàíà.
4.6 Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé 3.3-ò çààñàí ¸ñîîð îëãîñîí õóâöàñ, áàãàæ, õýðýãñëèéã
íîðì, àøèãëàõ æóðìûí äàãóó ýäýëíý.
4.7 Àæèëòàí ........................................... áóðóóãààñ àæèë îëãîã÷èä ó÷ðóóëñàí
ýä õºðºíãèéí õîõèðëûã Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí 135 äóãààð ç¿éëä
çààñàí ¿íäýñëýë, æóðìààð íºõºí òºëíº.
5. Òàëóóäûí õóëýýõ õàðèóöëàãà
5.1 Çàõèðãàà ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ àæèëòàíä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã
Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí 97 äóãààð ç¿éëä äààñíû äàãóó áàðàãäóóëíà.
5.2 Ýíýõ¿¿ ãýðýýíèé 2.3-ò çààñàí çºð÷èëä ãàðãàñàí àæèëòàíòàé
áàéãóóëñàí õºäºëìºðèéí ãýðýýãýý çàõèðãàà Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëèéí
äàãóó öóöëàíà.
5.3 Ñàõèëãûí æèæèã çºð÷èë ãàðãàñàí àæèëòàíä õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä
çààãäñàí ñàõèëãûí øèéòãýë íîãäóóëíà.
Õºäºëìºðèéí ãýðýý áàéãóóëñàí:
Àæèë îëãîã÷:
Õàÿã:............................
Óòàñ: .........................
Ãàðûí ¿ñýã: .........................
(Òàìãà òýìäýã)
Àæèëòàí:
Õàÿã:............................
Óòàñ: .........................
Ãàðûí ¿ñýã: .........................

- 45 -
4. ÀÆÈË ÀÌÐÀËÒÛÍ ÖÀÃ
¯ð ä¿í
àæèëòàí ºäºðò áîëîí äîëîî õîíîãò
õýäýí öàã àæèëëàõ ¸ñòîé ìºí èë¿¿
öàãààð àæèëëàõ ãýæ þó áîëîõ, èë¿¿
öàãààð àæèëëàñàí òîõèîëäîëä
öàëèí, õºëñèéã õýðõýí áîäîæ îëãîõ
òàëààð çºâëºãºº ºãºõ;
àæèëòàí ýýëæèéí àìðàëòàà ýäëýõ
òîõèîëäîëä ÿìàð õýìæýýíèé
îëãîâîð àâàõ òàëààð òàéëáàðëàõ;
àæèëëàõûí çýðýãöýý ñóðàëöàõ,
ºâ÷íèé óëìààñ ÷ºëººòýé áàéõ,
ººðèéí õ¿ñýëòýýðýý ÷ºëºº àâñàí
¿åä òàíû àæëûí öàãèéã õóóëü áîëîí
áàéãóóëëàãûí äîòîîä æóðàìä
çààñíààð õýðõýí çîõèöóóëàõûã
ìýäýõ;
èë¿¿ àæèëëàñàí öàãàà íºõºí àìðàõ,
ýñâýë ýýëæèéí àìðàëò äýýðýý
íýìýãäýë àìðàëò àâàõ òàëààð çºâ
øèéäâýð ãàðãàõ.
1.
2.
3.
4.

- 46 -
4.1. Òà ºäºðò áîëîí äîëîî õîíîãò õýäýí
öàã àæèëëàõ ¸ñòîé âý?
Àæèëòíóóäûí 7 õîíîãò áîëîí ºäºðò àæèëëàõ
àæëûí öàãèéí õýìæýýã õóóëü÷èëæ ºãñºí íü
òýäíèéã àæèë, àìðàëòûí äýãëýìýý çºâ òîãòîîõ,
õºäºëìºðèéí ýð¿¿ë õýâèéí àæèëëàõ îð÷èíã
á¿ðä¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé.
Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð àæèëòàí
ºäºðò 8 õ¿ðòýë öàã, õàðèí 7 õîíîãò 40 õ¿ðòýë öàã
àæèëëàõ ¸ñòîé. Àæèëòàí àæëûí öàãòàà áàãòààí
àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëòîä çààñàí àæèë
¿¿ðãèéã õèéæ ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãòýé. Õºäºëìºðèéí
äîòîîä æóðìààð òîãòîîñíû äàãóó ºäðèéí àæëûí
öàãèéã /8 öàãèéã/ àæèë îëãîã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð
õýòð¿¿ëýí àæèëëóóëàõûã èë¿¿ öàãààð
àæèëëóóëñàí ãýæ ¿çíý. Àæèëòíûã èë¿¿ öàãààð
àæèëëóóëñàí òîõèîëäîëä àæèë îëãîã÷îîñ íýã
áîë íºõºí àìðààõ, ýñâýë èë¿¿ àæèëëàñàí öàãèéí
õºëñèéã 1.5 äàõèí íýìýãä¿¿ëæ îëãîõ ¸ñòîé.
Õàðèí á¿õ íèéòýýð àìðàõ áàÿðûí ºäð¿¿äýä
àæèëòíûã àæëóóëñàí áîë íºõºí àìðààõ, ýñâýë
èë¿¿ àæèëëàñàí öàãèéí õºëñèéã 2.0 äàõèí
íýìýãä¿¿ëýí îëãîäîã. Èë¿¿ öàãààð àæèëëóóëæ
áîëîõ ¿íäýñëýë¿¿äèéã õóóëü÷èëñàí. ¯¿íä:
óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ, õ¿íèé àìü
áèå, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõàä çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé àæèë ã¿éöýòã¿¿ëýõ;
•

- 47 -
áàéãàëèéí áîëîí íèéòèéã õàìàðñàí
ãàìøèã, ¿éëäâýðëýëèéí îñëîîñ ñýðãèéëýõ,
òýäãýýðèéí õîð óðøãèéã íýí äàðóé
àðèëãàõ;
íèéòèéí óñàí õàíãàìæ, öàõèëãààí,
äóëààíû ýð÷èì õ¿÷, òýýâýð, õîëáîîíû
õýâèéí àæèëëàãààã àëäàãäóóëñàí ãýìòëèéã
àðèëãàõ;
óðüä÷èëàí ìýäýõ áîëîìæã¿é áºãººä
ÿàðàëòàé õèéõã¿é áîë àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãûí áóþó ò¿¿íèé ñàëáàð,
íýãæèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãààíä ó÷èð÷
áîëçîøã¿é ñààäûã àðèëãàõ õîéøëóóëøã¿é
àæèë ã¿éöýòã¿¿ëýõ.
Èë¿¿ öàãààð àæèëëàñàí áîë íºõºí àìðàõ, ýñõ¿ë èë¿¿
àæèëëàñàí öàãèéí õºëñ àâàõ ýðõòýé.
•
•
•

- 48 -
4.2. Ýýëæèéí àìðàëò
Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàõ õýí áîëîâ÷
àæèë õèéñíèéõýý ¿ð ä¿íä ò¿¿íäýý òîõèðñîí öàëèí
õºëñ àâàõ, àìðàõ ýðõòýé áàéäàã. ¯¿íèéã áèä
ýýëæèéí àìðàëò, áàÿð ¸ñëîëûí àìðàëò, äîëîî
õîíîãèéí àìðàëòûí ºäð¿¿äýä àìðàõ àìðàëò ãýõ
ìýòýýð àíãèëäàã. Ýýëæèéí àìðàëò ýäýëñíýýð
àæèëòàí áèåèéí áîëîí îþóíû àëäàãäñàí ýíåðãèéã
íºõºí àâàõ ìºí öààøèä àæèëëàõ ýð÷ õ¿÷èéã îëæ
àâäàã.
Ýýëæèéí àìðàëòûã çààâàë íýã æèë àæèëëàñàí
àæèëòàí àâàõ ¸ñòîé ãýñýí îéëãîëò õóóëüä áàéõã¿é.
Ãýâ÷ èõýíõ áàéãóóëëàãóóä õóóëüä èéì îéëãîëò
áàéäàã ìýòýýð çààâàë íýã æèë àæèëëóóëààä
àìðàëòûã íü îëãîíî ãýýä áàéäàã. Õàðèí òàíû
àæèëëàæ áàéãàà áàéãóóëëàãà ÷èíü äîòîîä
æóðàìäàà ýýëæèéí àìðàëòûã õýçýý àâàõ òàëààð
òóñãàñàí áîë ò¿¿íèéã äàãàæ ìºðäºíº .
Õýðâýý àæëûí çàéëøã¿é øààðäëàãààð òà
àìðàëòàà ýäýëæ ÷àäààã¿é áîë ýýëæèéí àìðàëòûí
íºõºí îëãîâîð àâ÷ áîëíî.
Àæèëòíû ýýëæèéí àìðàëòûí ¿íäñýí õóãàöàà
àæëûí 15 ºäºð áàéõ áà àæèëëàñàí æèëýýñ
õàìààðóóëàí íýìýãäýë àìðàëò òîîöîãääîã.

- 49 -
¹ Àæèëëàñàí æèë Íýìýãäýë àìðàëòûí
ºäºð
1 6-10 æèëä àæëûí 3 ºäºð
6 32 ò¿¿íýýñ äýýø
æèëä àæëûí 14 ºäºð
Õýðýâ õ¿ñâýë ýýëæèéí àìðàëòàà õýñýã÷ëýí
àâ÷ áîëîõ áºãººä ìºí àæëààñàà õàëàãäàõ ¿åä
ýýëæèéí àìðàëòûí òîîöîîã àæèë îëãîã÷òîéãîî
çààâàë õèéíý.

- 50 -
Ýýëæèéí àìðàëò àâàõ:
Þóíû ºìíº áàéãóóëëàãûíõàà äîòîîä
æóðàìòàé òàíèëöàíà.
Äîòîîä æóðàìä ýýëæèéí àìðàëò àâàõ
íºõöºëèéã çààñàí áîë òóõàéí æóðìûí
äàãóó ýýëæèéí àìðàëòàà ýäýëíý.
Äîòîîä æóðàìä ÿìàð õóãàöààíä
àæèëëààä ýýëæèéí àìðàëòàà ýäëýõ
òàëààð òóñãààã¿é áîë àìðàëòàà ýäëýõ
õ¿ñýëòýý ãàðãàíà.
1.
2.
3.
4.3. Áîãèíîñãîñîí àæëûí öàãèéí
çîõèöóóëàëò
Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä çààñíààð äàðààõü
òîõèîëäëóóäàä àæèëòíû àæëûí öàãèéã áîãèíîñãîæ
áîëäîã.
¯éëäâýðëýë äýýð ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ,
ìýðãýøèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàä
õàìðàãäñàí àæèëòíû àæëûí öàãèéã
ñóðàëöàæ áàéõ õóãàöààíä íü áîãèíîñãîäîã.
Èíãýñíýýð àæèëòàí ººðèéí ìýäëýã,
ìýðãýæëýý äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæòîé
áîëäîã.
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é àæèëòíû àæëûí öàãèéã
•
•

- 51 -
áîãèíîñãîõ. Õºäºëìºðèéí òóõàé õóóëüä
çààñíààð 14-15 íàñíû àæèëòàí 7 õîíîãò-
30 öàã õ¿ðòýë,16-17 íàñíû àæèëòàí 36 öàã
õ¿ðòýë àæèëëàõ ¸ñòîé.
Õºäºëìºðèéí õýâèéí áóñ íºõöºëä
àæèëëàãñäûí àæëûí öàãèéã áîãèíîñãîõ.
¯¿íä õ¿íä, õàëóóí, õîðòîé, ãàçàð äîîð
ãýõ ìýò íºõöºëä àæèëëàäàã àæèëòíóóäûí
àæëûí öàãèéã åðäèéí íºõöºëä àæèëëàäàã
àæèëòíóóäûí àæëûí öàãààñ áîãèíîñãîí
àæèëëóóëäàã.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí õèéæ
ã¿éöýòãýæ áàéãàà àæëûí øèíæ áàéäëààñ
õàìààðóóëàí àæëûí öàãèéã áîãèíîñãîæ
áîëäîã.
Àìðàõ, õîîëëîõ, íèéòèéí çàâñàðëàãààíààñ
ãàäíà õ¿¿õýä õºõ¿¿ëýõ, àñðàõàä çîðèóëàí
çóðãààí ñàð õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýäòýé
áóþó íýã õ¿ðòýëõ íàñíû èõýð õ¿¿õýäòýé
ýõýä õî¸ð öàãèéí, çóðãààí ñàðààñ íýã
õ¿ðòýëõ íàñíû ò¿¿í÷ëýí íýã íàñ õ¿ðñýí
áîëîâ÷ ýìíýëãèéí ä¿ãíýëòýýð çàéëøã¿é
àñàðãàà øààðäàãäàõ õ¿¿õýäòýé ýõýä íýã
öàãèéí çàâñàðëàãà íýìæ îëãîäîã. Õ¿¿õýä
õºõ¿¿ëýõ, àñðàõ, çàâñàðëàãûã àæèëëàñàí
öàãò îðóóëæ òîîöäîã.
•
•
•

- 52 -
4.4. Èë¿¿ öàãààð àæèëëàâàë íºõºí àìàð÷
áîëîõ óó?
Àæëûí çàéëøã¿é øààðäëàãààð èë¿¿ öàãààð
àæèëëàõ ÿâäàë öººíã¿é áàéäàã.
Àæèëòàí èë¿¿ öàãààð áîëîí äîëîî õîíîãèéí
àìðàëòûí ºäð¿¿äýä àæèëëàñàí òîõèîëäîëä
àæèë îëãîã÷ íºõºí àìðóóëààã¿é áîë èë¿¿ öàãèéí
õºëñèéã õóóëüä çààñàí õóâü õýìæýýãýýð /1.5 äàõèí
ò¿¿íýýñ äýýø õýìæýýãýýð/ íýìýãä¿¿ëýí òîîöîí
îëãîäîã. Ìºí á¿õ íèéòýýð àìðàõ áàÿðûí ºäð¿¿äýä
àæèëëàñàí àæèëòíûã íºõºí àìðóóëààã¿é áîë
èë¿¿ àæèëëàñàí öàãèéí õºëñèéã 2.0 äàõèí íýìæ
îëãîäîã.
5. ÖÀËÈÍ ÕªËÑ, ÎËÃÎÂÎÐ
¯ð ä¿í:
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð ñóðàëöàã÷ äàðààõü
àæèëòíû öàëèí õºëñ þóíààñ á¿ðääýã
áîëîõûã ìýäýõ;
ñóë çîãñîëò ãàðñàí ¿åä àæèëòàíä ÿìàð
õýìæýýíèé îëãîâîð îëãîäîã òàëààð
öàëèíãààñ ÿìàð òºðëèéí øèìòãýë àâäàã
òàëààð òàéëáàðëàõ.
1.
2.
3.

- 53 -
5.1. Öàëèí þóíààñ á¿ðääýã âý?
Õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà õýí ÷ õèéñýí àæëûí
¿ð ä¿íäýý òîõèðñîí öàëèí õºëñ àâàõ ýðõòýé.
Öàëèíãèéí õýìæýýã õºäºëìºðèéí ãýðýýíä òóñãàõ
íü ¿íäñýí íºõöºë áîëäîã.
Öàëèí õºëñ íü:
¿íäñýí öàëèí;
íýìýãäýë õºëñ;
íýìýãäýë;
øàãíàë, óðàìøóóëàë ãýñýí õýñãýýñ
á¿ðäýíý.
1.
2.
3.
4.
1. ¯íäñýí öàëèí - õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð
àæèëëàã÷äûí àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëòîä
çààñàí àæèë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñíèé òºëºº çààâàë
îëãîõîîð òîãòîîñîí öàëèí þì. ªºðººð õýëáýë
òàðèôò áîëîí àëáàí òóøààëûí öàëèí. Òºðèéí
áàéãóóëëàãàä àæèëëàäàã àæèëòíû öàëèíãèéí
ñ¿ëæýýã Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîíî. ªì÷èéí áóñàä
õýëáýðèéí áàéãóóëëàãàä õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð
àæèëëàæ áàéãàà àæèëòíû ¿íäñýí öàëèíã õàìòûí
áà õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð òîãòîîäîã.
Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýý õýä
áàéäàã âý?
Õºäºëìºð íèéãìèéí çºâøëèéí ãóðâàí òàëò
¿íäýñíèé õîðîîíîîñ õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä

õýìæýýã /2011 îíû áàéäëààð/ 140400 òºãðºãººð
òîãòîîñîí þì. Ýíýõ¿¿ õýìæýý íü ýäèéí çàñàã,
íèéãìèéí áàéäëààñ õàìààðààä ººð÷ëºãäºæ
áàéäàã. Õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàæ áàéãàà
àæèëòíû öàëèíã õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä
õýìæýýíýýñ äîîãóóð îëãîõ ¸ñã¿é. Ýíýõ¿¿ æóðìûã
á¿õ áàéãóóëëàãà äàãàæ ìºðäºõ ¿¿ðýãòýé.
2. Íýìýãäýë õºëñ - àæèëòíû õèéñýí àæëûí
¿ð ä¿íãýýñ õàìààðóóëàí îëãîäîã. Ýíý íü àæèëòíû
óð ÷àäâàð, àæèë, àëáàí òóøààë õàâñðàí áóþó
õîñëîí àæèëëàñàí, ýçã¿é áàéãàà àæèëòíû ¿¿ðãèéã
îðëîí ã¿éöýòãýñýí, øºíèéí áîëîí èë¿¿ öàãààð
àæèëëàñàí áîë ¿íäñýí öàëèíãààñ íü òîîöîí
îëãîäîã ìºíãº þì.
Òýãâýë èë¿¿ öàãààð àæèëëàñàí òîõèîëäîëä
íýìýãäýë öàëèí õºëñèéã õýäýí õóâèàð òîîöîõ
âý?
Èë¿¿ öàãààð áîëîí Áÿìáà, Íÿì ãàðàãèéí
àìðàëòûí ºäºð àæèëëàñàí àæèëòíûã íºõºí
àìðóóëààã¿é áîë 1.5 äàõèí, ò¿¿íýýñ äýýø
õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëñýí öàëèí õºëñ îëãîäîã.
Øºíèéí öàãààð áóþó 22 öàãààñ 06 öàã õ¿ðòýë
àæèëëàñàí àæèëòíûã íºõºí àìðóóëààã¿é áîë
ò¿¿íä îëãîõ íýìýãä¿¿ëñýí öàëèí õºëñèéã õàìòûí
áà õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð çîõèöóóëíà.
- 54 -

- 55 -
3. Íýìýãäýë - àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîë-òûã
¿íäýñëýí ìýðãýøëèéí çýðãèéí, õºäºëìºðèéí
íºõöºëèéí áîëîí áóñàä íýìýãäëèéã õàìòûí
ãýðýýãýýð òîãòîîí îëãîäîã.
4. Øàãíàë, óðàìøóóëàë - ýíý íü òóõàéí
àæèëòíû àæëûí ¿ð ä¿íòýé õîëáîîòîé þì. ªºðººð
õýëáýë, àæèëòàí òîäîðõîé íºõöºë, áîëçëûã
õàíãàí àæèëëàñàí òîõèîëäîëä îëãîäîã þì.
Íàñàíä õ¿ðýýã¿é õ¿í, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
èðãýä, ìºí “Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ
êîìèññ”-îîñ àæëûí öàãèéã íü áîãèíîñãîñîí
àæèëòíóóäûí àæëûí öàãèéã íü õîðîãäóóëñàí
àæëûí öàãààð áóñ á¿òýí àæèëëàñàí öàãààð
òîîöäîã.
5.2. Àæèë îëãîã÷ àæëààð õàíãàõã¿é ñóë
çîãñâîë îëãîâîð îëãîãäîõ óó?
Ñóë çîãñîëò ãýæ þó âý?
Æèøýýëáýë, î¸äëûí ¿éëäâýðò õóâöàñ î¸õ
ìàòåðèàë áàéõã¿é òóë ¿éëäâýðèéí àæèë çîãññîí
áàéõûã îéëãîíî. Àæèëòíû áóðóóãààñ áîëîîã¿é
ãýñýí ¿ã. Òýãâýë àæèëòíû áóðóóãààñ áîëîîã¿é òóë
ýíý òîõèîëäîä ÿìàð íýãýí îëãîâîð îëãîãäîõ óó?
Ñóë çîãñîëòûí ¿åä àæèëòíûã ººð àæèëä øèëæ¿¿ëæ
áîëîõ áà àæèëòàí óã àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýíý.
Õýðýâ áèåë¿¿ëýýã¿é áîë îëãîâîð îëãîõã¿é. Õýðýâ
àæèëòíûã øèëæ¿¿ëýí àæèëëóóëàõ áîëîìæã¿é

áîë îëãîâîð îëãîíî. Îëãîâðûí õýìæýý ¿íäñýí
öàëèíãèéí 60 õóâü, ò¿¿íýýñ äýýø áàéõ áà ýíý íü
öàëèí õºëñíèé äîîä õýìæýýíýýñ äîîãóóð áàéæ
áîëîõã¿é.
Ñóë çîãñîëòûí ¿åä àæèëòíûã ººðòýé íü òîõèðîëöñîíû
äàãóó ººð àæèëä øèëæ¿¿ëæ áîëíî.
5.3. Öàëèíãààñ õèéõ øèìòãýë, ñóóòãàë
Õºäºëìºðèéí õºëñ áóñàä îðëîãîîñ ýð¿¿ë
ìýíäèéí äààòãàëûí áîëîí íèéãìèéí äààòãàëûí
øèìòãýë ìºí õ¿í àìûí îðëîãûí àëáàí òàòâàð
àâäàã.
- 56 -

- 57 -
6. ÕªÄªËÌªÐ ÕÀÌÃÀÀËÀË, ÀÞÓËÃ¯É
ÀÆÈËËÀÃÀÀ
¯ð ä¿í
àæèë îëãîã÷ íü õºäºëìºðèéí àþóëã¿é
îð÷èíä àæèëòíûã àæèëëóóëàõ íü
ò¿¿íèé õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã áîëîõ òàëààð
àæèëòíû àæëûí áàéð õºäºëìºðèéí
àëü íºõöºëä õàìààð÷ áàéãàà, õýðýâ
õýâèéí áóñ íºõöºëä àæèëëàæ áàéãàà
áîë ÿìàð íýìýëò áàòàëãàà áàéõ
òàëààð çºâëºãºº ºãºõ;
¿éëäâýðëýëèéí îñîë, õóðö
õîðäëîãî, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ
ºâ÷èí ãýæ þó áîëîõ, õýðýâ ýäãýýð
øàëòãààíû óëìààñ àæèëòàí àæëàà
õýâèéí ã¿éöýòãýõ áîëîìæã¿é áîëñîí
áîëîí àìü íàñàà àëäñàí ¿åä ÿìàð
õýìæýýíèé íºõºí òºëáºð îëãîãäîõûã
òîäîðõîéëîõ.
1.
2.
3.

- 58 -
6.1. Àæèë îëãîã÷îîñ õºäºëìºð õàìãààëàë,
àþóëã¿é îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü
Àæèë îëãîã÷ àæèëòíóóäûã õºäºëìºðèéí
õýâèéí íºõöºëä àæèëëóóëàõ íü òýäíèé ¿¿ðýã
áºãººä õýðýâ òýä ýíý ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýýã¿éãýýñ
àæèëòíû ýð¿¿ë ìýíä, àìü íàñ õîõèðâîë àæèë
îëãîã÷ õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã.
6.2. Õºäºëìºðèéí íºõöºë
Àæèëòíóóäûí àæèëëàæ áàéãàà íºõöºëèéã
õî¸ð àíãèëæ ¿çäýã.
1. Õýâèéí íºõöºë;
2. Õýâèéí áóñ íºõöºë;
Õºäºëìºðèéí õýâèéí íºõöºë ãýäýã íü àæèëòàí
àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõýä òîõèðîìæòîé, õ¿íä
õîðòîé íºõöºëä òîîöîãäîîã¿é àæèëëàõ îð÷èíã
îéëãîíî.
Õàðèí õýâèéí áóñ íºõöºë ãýäýãò õ¿íä, õîðòîé,
õàëóóí, ãàçàð äîîðõè íºõöºë õàìààðíà. Àæèëòàí
õºäºëìºðèéí àëü íºõöºëä àæèëëàæ áàéãààãààñ
õàìààð÷ õýðâýý õýâèéí áóñ íºõöºëä àæèëëàæ
áàéãàà áîë àæëûí òóñãàé õóâöàñ, õàìãààëàõ
õýðýãñýë, íýìýãäýë àìðàëò áîëîí áóñàä
áàòàëãààãààð õàíãàãäàíà.
Õºäºëìºðèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ àæèëòàí-àæèë
îëãîã÷ àëü àëü íü õºäºëìºð õàìãààëàë,

- 59 -
àþóëã¿é àæèëëàãààã õàíãàí àæèëëàõ ¸ñòîé
áºãººä àìüäðàë äýýð áàòàëãààã¿é àæëûí áàéðàíä
àæèëòíûã àæèëëóóëñíààñ àæèëòàí ýð¿¿ë ìýíä,
àìü íàñààðàà õîõèðîõ ÿâäàë öººíã¿é áàéäàã.
Òà õºäºëìºðèéí ÿìàð íºõöºëä àæèëëàæ
áàéãààãàà ìýäýõ õýðýãòýé.
¯¿íèéã ìýäñýíèé äàðàà òà õýâèéí áóñ
íºõöºëä çîõèõ íýìýãäýë àâàõ ¸ñòîé
òàëààð ýçýíäýý ìýäýãäýíý.
Õýðâýý òà õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà
àëäñàí áîë õýäýí õóâèàð ÷àäâàðàà
àëäñàíàà òîäîðõîéëóóëíà.
Èíãýæ ÷àäâàð àëäñàíàà òîãòîîëãîõûí
òóëä ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãà áîëîõ
ýìíýëýã õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññò
õàíäàí òàõèð äóòóóãèéí òýòãýâðýý
òîãòîîëãîíî.
Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà õýäýí õóâèàð
àëäñàíàà òîãòîîëãîîä ò¿¿íä òîõèðñîí
íºõºí òºëáºðèéã àæèë îëãîã÷îîñ
øààðäàíà.
1.
2.
3.
4.
5.

- 60 -
Ýìíýëýã - õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ
íü åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí
îñîë, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷íèé óëìààñ
äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí
áóþó õàãàñ àëäñàí øàëòãààí, õºäºëìºðèéí
÷àäâàð àëäñàí õóâü õýìæýý, õóãàöàà áîëîí
õºäºëìºðèéí íºõöºëèéã ººð÷ëºõ àñóóäëûã
ìàãàäëàí øèéäâýðëýõ áàéãóóëëàãà þì. Óëñûí
íèéãìèéí äààòãàëûí åðºíõèé ãàçðûí äýðãýä
Ýìíýëýã õºäºëìºðèéí Ìàãàäëàõ òºâ êîìèññ,
àéìàã, íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí íèéãìèéí äààòãàëûí
õýëòñèéí äýðãýä Ýìíýëýã - õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ
îðîí íóòãèéí êîìèññ àæèëëàíà.
Òóñ êîìèññò íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷, íèéãìèéí
äààòãàëûí áîëîí àæèë îëãîã÷, äààòãóóëàã÷èéí
ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷
îðíî.

- 61 -
Õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é àæèëëàãààã õàíãàí
àæèëëàõ ¸ñòîé.
6.3. ¯éëäâýðëýëèéí îñîë ãýæ þó âý?
Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ ¿éëäâýðëýëèéí îñîë ãýäãèéã
àæèëòàí àæëàà õèéõ ÿâöäàà îñîëä îðîõûã
îéëãîäîã. Òýãâýë Çàñãèéí Ãàçðûí 2000 îíû 107-
ð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “¯éëäâýðëýëèéí îñîë,
õóðö õîðäëîãî, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëñàí ºâ÷íèéã
ñóäëàí á¿ðòãýõ ä¿ðýì”-ä çààñíààð äàðààõü îñëûã
¿éëäâýðëýëèéí îñîëä òîîöîõîîð çààñàí. ¯¿íä:

- 62 -
àæèëòàí àæëûí ¿íäñýí áà òóñëàõ áàéðàíä,
ýñâýë àëáàí òîìèëîëòîîð, ìºí ãýðýý,
õýëýëöýýðèéí äàãóó áóñàä ãàçàðò àæèë
¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéõäàà òýð÷ëýí àæëûí
áàéð, íýãæ ñàëáàðûí õîîðîíä áàéíãà
ÿâæ àæëàà ã¿éöýòãýã÷ àæëûí öàãààð
á¿õ òºðëèéí òýýâðèéí õýðýãñýë, åðäèéí
õºñãººð áóþó ÿâãàí ÿâæ áàéãààä ºðòñºí
îñîë;
àæëûí áàéðàà îðõèõ áîëîìæã¿é àæèë
¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ àæëûí áàéðàíäàà àìàð÷
áàéõ, àæèë ýõëýõèéí ºìíº áîëîí àæèë
äóóññàíû äàðàà àæëûí áàéð, áàãàæ
õýðýãñëýý ýìõëýí öýãöëýõ, àæëûí õóâöñàà
ñîëèõ, óñàíä îðîõ, àæèë õ¿ëýýëöýõ ¿åä
ãàðñàí îñîë;
àæèëäàà èðýõ, áóöàõ çàìäàà àëèâàà
òýýâðèéí õýðýãñëýýð áóþó ÿâãàí ÿâæ
áàéõäàà ºðòñºí îñîë /ýíýõ¿¿ îñëûã
òîãòîîõäîî òóõàéí àæèëòíû ãýð, àæëûí
áàéð õîîðîíäûí ÷èãëýë, öàã õóãàöààã
¿íäýñ áîëãîíî/;
¿íäñýí àæëàà ã¿éöýòãýõ ¿åäýý áàéãàëü
öàã óóð, ãàë óñíû ãýíýòèéí àþóë, öàöðàã
èäýâõèò áîëîí õèìèéí õîðò áîäèñûí
íºëººëºë, ò¿¿í÷ëýí õîðõîé øàâüæ, ìàë
àìüòíû õàëäëàãàä ºðòñºíººñ ¿¿ññýí
îñîë;
1.
2.
3.
4.

Hudulmur

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (19)

Recently uploaded

Recently uploaded (6)

Hudulmur