Irgenii erh zui

ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÁÀ
Ò¯¯ÍÈÉ ÏÐÎÖÅÑÑ
Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ
Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí
Óëààíáààòàð õîò
2012 îí

DDC
323’023
È-788
2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷” íîìîîñ
õýñýã÷ëýí àâàâ.
Çîõèîã÷: Á.Óðíàà
Çºâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã
Íàäåæäà Õðèïòèâøè
Çóðàà÷: Á.Áàòãýðýë
Ýõ áýëòãýã÷: Ã.Ñóãàðñ¿ðýí
Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàð
Õýâëýëèéí ãàçàð: ÕÇ¯Õ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð
© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí
çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.
ISBN 999-29-1009-7

ÀÃÓÓËÃÀ
ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÁÀ Ò¯¯ÍÈÉ ÏÐÎÖÅÑÑ
1. ÒÀ ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÕÝÐÕÝÍ
ÎÐÎËÖÎÕ ÂÝ?
1.1. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ
1.1.1. Á¿ðýí ÷àäàìæ
1.1.2. Á¿ðýí áóñ ÷àäàìæ
1.1.3. Çàðèì ÷àäàìæ
1.1.4. ×àäàìæã¿é èðãýí
1.1.5. ×àäàìæèéã õÿçãààðëàõ
1.2. Íýð òºð
1.3. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí èðãýí ãýæ õýíèéã õýëýõ âý?
1.3.1. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîõ
1.3.2. Íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàõ
2. ÕÓÓËÈÉÍ ÝÒÃÝÝÄ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?
- 3 -
2.1. Îéëãîëò, øèíæ
2.2. Àíãèëàë
2.2.1. Àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä
2.2.2. Àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýä
2.3. Õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ
2.4. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà äóóñãàâàð
áîëîõ
2.4.1. ªºð÷ëºí áàéãóóëàõ
2.4.2. Òàòàí áóóëãàõ
3. ÝÄÈÉÍ ÁÀ ÝÄÈÉÍ ÁÓÑ ÁÀßËÃÈÉÍ ÝÐÕ
3.1. Õºðºíãº
3.2. Ýçýìøèë
3.3. ªì÷
3.3.1. ªì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ àðãà
3.3.1.1. Ýçýíã¿é ýä þìñ
3.3.1.2. Ãýýãäýë ýä õºðºíãº
3.3.1.3. Àëäóóë ìàë
3.3.1.4. Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë

- 4 -
Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷
3.3.1.5. Ýä õºðºíãº íèéëýõ, õîëèëäîõ
3.4. Õºðøèéí ýðõ
4. ÃÝÐÝÝ
4.1. Ãýðýýã õýðõýí áàéãóóëàõ âý?
4.1.1. Ãýðýýíèé õýëáýð
4.2. Ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõ
4.3. ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà
4.3.1. Àíç
4.3.2. Äýí÷èí
4.3.3. Áàòàëãàà
4.4. Õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý
4.5. Çýýëèéí ãýðýý
4.6. Ýä õºðºíãº õºëñëºõ ãýðýý
4.7. Îðîí ñóóö õºëñëºõ ãýðýý
4.8. Ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí ãýðýý
4.9. Àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý
5. ÃÝÌ ÕÎÐ
5.1. Ãýì õîð ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ
5.2. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ó÷ðóóëñàí ãýì õîð
5.3. Àìüòíû ó÷ðóóëñàí ãýì õîð
5.4. Áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷èðñàí ãýì õîð
5.5. ×àíàð ìóóòàé áàðààíààñ ó÷èðñàí ãýì õîð
6. ªÂ ÇÀËÃÀÌÆËÀË
6.1. Îéëãîëò
6.2. Õóóëüä çààñíààð ºâëºõ
6.3. Ãýðýýñëýëýýð ºâëºõ
6.4. ªâ õ¿ëýýí àâàõ áà òàòãàëçàõ
7. ÈÐÃÝÍÈÉ ÏÐÎÖÅÑÑ
7.1. Íýõýìæëýë
7.2. Ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ
7.2.1. Çîõèã÷äûí ýðõ, ¿¿ðýã
7.2.2. Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð õýðýã õÿíàí
øèéäâýðëýõ
7.2.3. Äàâæ çààëäàõ
7.2.4. Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä õàíäàõ
7.2.5. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ îíöãîé àæèëëàãàà

Èðãýíèé ýðõ ç¿é áà ò¿¿íèé ïðîöåññ
1. ÒÀ ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ
ÕÝÐÕÝÍ ÎÐÎËÖÎÕ ÂÝ?
¯ð ä¿í
Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü
- 5 -
÷àäâàðûã ýçýìøèíý:
èðãýí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä õýäýí
íàñíààñàà ýõëýí ÿìàð õ¿ðýýíä
îðîëöîõîî òîäîðõîéëîõ;
èðãýíèé ÷àäâàð, ÷àäàìæàà ÿìàð
òîõèîëäîëä õÿçãààðëóóëàõ òóõàé
òàéëáàðëàõ;
ººðèéí áîëîí áóñäûí íýð òºðèéã õóóëü
ç¿éí äàãóó õàìãààëàõ;
õýí íýãýí ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí
òîõèîëäîëä õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâàð á¿õèé
ÿìàð ¿éëäýë õèéõ òàëààð òàéëáàðëàõ.
1.
2.
3.
4.
Õóäàëäàà íàéìàà õèéõ, çýýë àâàõ, ºãºõ,
òýýâðèéí õýðýãñëýýð çîð÷èõ çýðãýýð õ¿í á¿õèé
ë àìüäðàëûíõàà òóðøèä ºäºð òóòàì èðãýíèé
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéäàã. Èðãýíèé
õóóëèàð òºð, õóóëèéí ýòãýýä, èðãýä õîîðîíäûí
ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé
õàðèëöààã çîõèöóóëäàã. Ãýõäýý òàòâàð, òºñºâ,
ñàíõ¿¿ çýðýã çàõèðãààíû õóóëü òîãòîîìæîîð

çîõèöóóëàõ áîëîí çàõèðãààíû æóðìààð íýã
íü íºãººäºº çàõèðàãäàõ ýäèéí áà ýäèéí áóñ
áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã Èðãýíèé õóóëèàð
çîõèöóóëàõã¿é ãýæ òóñ õóóëüä çààñàí áàéäàã.
Ìîíãîë Óëñàä 2002 îíä áàòëàãäñàí Èðãýíèé
áîëîí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ
òóõàé õóóëèóä ¿éë÷èëæ áàéíà.
1.1. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ
Ìàíàé óëñûí èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæèä
“èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ” ãýñýí îéëãîëò
áàéäàã. ×àäâàð íü õ¿í á¿õýíä õàìààðàõ îéëãîëò
áºãººä òóõàéí õ¿í ýõýýñ ìýíäýëìýãö “èðãýíèé ýðõ
ç¿éí ÷àäâàð”-òàé áîëæ, íàñ áàðñíààð ÷àäâàð íü
äóóñãàâàð áîëäîã. Íàñ áàðàõààñ áóñàä òîõèîëäîëä
“èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðã¿é áîëîõ” ãýñýí îéëãîëò
áàéõã¿é áºãººä ò¿¿íèéã íü õÿçãààðëàõûã õóóëèàð
õîðèãëîñîí áàéíà.
Õàðèí “èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ” ãýäýã
íü ÷àäâàðòàé õàðüöóóëáàë èë¿¿ íàðèéñãàñàí
îéëãîëò þì. Èðãýí ººðèéí ¿éëäëýýð ººðòºº ýðõ
îëæ àâàõ, ¿¿ðýã áèé áîëãîõ ÷àäâàðûã ÷àäàìæ
ãýíý. ×àäàìæèéã äîòîð íü õýä õýä àíãèëäàã.
- 6 -

1.1.1. Á¿ðýí ÷àäàìæ
Ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé èðãýí õ¿ëýýñýí
¿¿ðýãòýéãýý õîëáîãäîõ õàðèóöëàãûã ººðºº á¿ðýí
õàðèóöäàã. Á¿ðýí ÷àäàìæ íü èðãýí õóóëèàð
õîðèãëîîã¿é àëèâàà ¿éëäëèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí õèéõ
áîëîìæèéã îëãîäîã. Ýíý ÷àäàìæ íü èðãýíä 18
íàñàíä õ¿ðñíýýð áèé áîëíî. Çàðèì òîõèîëäîëä
ø¿¿õýýñ 16 íàñòàé èðãýíèéã õýäèéãýýð 18 íàñ
õ¿ðýýã¿é ÷ á¿ðýí ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîõûã
õóóëèàð çºâøººðñºí áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä
òóõàéí èðãýíèé ººðèéíõ íü õ¿ñýëò, ýöýã ýõ, àñðàí
õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí çºâøººðºë
øààðäëàãàòàé. Ìîíãîë Óëñûí 16 íàñ õ¿ðñýí èðãýí
Èðãýíèé ¿íýìëýõ àâàõ ¸ñòîé.
1.1.2. Á¿ðýí áóñ ÷àäàìæ
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí áóñ ÷àäàìæòàé
èðãýí ãýäýã íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é áóþó 14-18
õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í áàéäàã. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é
èðãýí íü àëèâàà ãýðýý õýëöëèéã ýöýã, ýõèéíõýý
çºâøººðºëã¿éãýýð õèéõ ýðõã¿é. Õýðâýý ýöýã, ýõ
íü õýëöýë õèéõèéã õ¿¿õýääýý çºâøººðâºë óã
çºâøººðëºº áè÷ãýýð ¿éëäýõ õýðýãòýé.
Ãýõäýý çàðèì òîõèîëäîëä íàñàíä õ¿ðýýã¿é
èðãýí ýöýã, ýõèéíõýý çºâøººðëèéã àâàõã¿éãýýð
áèå äààí “èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä” îðîõûã
Èðãýíèé õóóëèíä çºâøººðñºí áàéäàã. Õ¿¿õýä
- 7 -

ººðºº àæèë õºäºëìºð õèéæ îëñîí õºäºëìºðèéí
õºëñ, îþóòíû òýòãýëýã, ººð áóñàä èéìýðõ¿¿
îðëîãîî ººðºº çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé. Ìºí
òýäýíä áýëýãëýõ, ºâë¿¿ëýõ çýðãýýð ººðñäºº
çàõèðàí çàðöóóëàõàä íü çîðèóëàí øèëæ¿¿ëñýí ýä
õºðºíãèéíõ íü òóõàéä ýöýã ýõèéíõ íü çºâøººðºë
øààðäëàãàã¿é. Ò¿¿í÷ëýí ººðòºº õîõèðîëã¿é
áºãººä õèéìýãö áèåëýõ àõóéí ÷àíàðòàé õýëöëèéã
áèå äààí õèéæ áîëíî. Òóõàéëáàë: õ¿íñíèé
ç¿éëýý ººðºº õóäàëäàí àâàõ ãýõ ìýò. 16-18
õ¿ðòýëõ íàñíû èðãýí õîðøîîíû ãèø¿¿í áîëîõûã
çºâøººðäºã. Á¿ðýí áóñ ÷àäàìæòàé èðãýí áóñäàä
ãýì õîð ó÷ðóóëñàí áîë ººðºº õàðèóöíà. Ò¿¿íèé
öàëèí õºëñ, õºðºíãº íü ãýì õîðûã àðèëãàõàä
õ¿ðýëöýõã¿é áîë òýð õýìæýýãýýð íü ýöýã, ýõ,
õàðãàëçàí äýìæèã÷ íü õàðèóöàí àðèëãàíà.
- 8 -

Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã ýöýã, ýõ àñðàí
õàìãààëàã÷ íü õàðèóöíà.
1.1.3. Çàðèì ÷àäàìæ
Èðãýíèé ýðõ ç¿éä 7-14 õ¿ðòýëõ íàñíû
õ¿¿õäèéã “èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì ÷àäàìæòàé”
õýìýýí òîìú¸îëäîã. Èéì íàñíû õ¿¿õä¿¿ä íü
ººðòºº õîõèðîëã¿é áºãººä õèéìýãö áèåëýõ, àõóéí
÷àíàðòàé æèæèã õýëöëýýñ áóñàä õýëöëèéã õèéõ
ýðõã¿é áºãººä òýäíèé ºìíººñ ýöýã ýõ, àñðàí
õàìãààëàã÷ íü ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîõ
¸ñòîé. Çàðèì ÷àäàìæòàé èðãýíèé ó÷ðóóëñàí ãýì
õîðûã ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õóóëü ¸ñíû
òºëººëºã÷ íü õàðèóöíà. Õàðèí òýäíèé ñóðãóóëü,
- 9 -

ÿñëè, öýöýðëýã, ýìíýëãèéí øóóä õÿíàëòàíä
áàéõäàà áóñäàä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã ýäãýýð
áàéãóóëëàãóóä õàðèóöàí àðèëãàõ ¸ñòîé.
1.1.4. ×àäàìæã¿é èðãýí
Áàãà íàñíû áóþó 7 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýä
èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí
ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿íèéã ø¿¿õ ÷àäàìæã¿éä òîîöîæ
áîëäîã. Ýíý òîõèîëäîëä ø¿¿õýýñ ò¿¿íä àñðàí
õàìãààëàëò òîãòîîíî.
Èðãýíèé õóóëüä ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é èðãýäèéí
ºìíººñ òýäíèé ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ èðãýíèé
ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ õýëöýë õèéæ
áàéõ òàëààð çààñàí áàéäàã. Ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é
èðãýíèé áóñäàä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã ýöýã, ýõ,
àñðàí õàìãààëàã÷, áîëîí áàéíãûí õÿíàëò òàâèõ
¿¿ðýãòýé ýòãýýä õàðèóöíà. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íü
õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëñýí
ãýäãýý íîòîëæ ÷àäâàë òýäíèéã ãýì õîðûã àðèëãàõ
¿¿ðãýýñ ÷ºëººëæ áîëíî.
1.1.5. ×àäàìæèéã õÿçãààðëàõ
Õýäèéãýýð ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé áîëîâ÷
àðõè áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ áàéíãà õýðýãëýí
ãýðèéíõýý ýä ç¿éëèéã çàðæ ¿ðýõ çýðãýýð àð
ãýðèéíõíýý ýä ìàòåðèàëûí äóòàãäàë, ñàíõ¿¿ãèéí
õ¿íä áàéäàëä îðóóëäàã õ¿íèé èðãýíèé ýðõ ç¿éí
- 10 -

÷àäàìæèéã ø¿¿õýýñ õÿçãààðëàæ áîëäîã. Èíãýñíýýð
òóõàéí ÷àäàìæ íü õÿçãààðëàãäñàí ýòãýýä çàðèì
õýëöëèéã áèå äààí õèéõ ýðõã¿é áîëíî. ×àäàìæèéã
çºâõºí ø¿¿õýýñ õÿçãààðëàõ ýðõòýé. ×àäàìæàà
õÿçãààðëóóëñàí èðãýí áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëáàë
õîõèðëûã ººðºº õàðèóöàí àðèëãàíà. Õýðâýý
òóõàéí ýòãýýä àðõèäàí ñîãòóóð÷, ìàíñóóðàõàà
áîëèâîë ø¿¿õýýñ õÿçãààðëàëòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ
áîëíî.
1.2. Íýð òºð
Õ¿í á¿õýí õîðâîîä ìýíäýëìýãö ýöýã, ýõ
íü äóóäàõ íýðèéã íü ºãäºã. Íýðýý òºðèéí
áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëæ, òýðõ¿¿ íýðýýðýý
èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ ýðõ
ýäýëæ, ¿¿ðýãõ¿ëýýäýã. Íýðýý ººð÷èëñºí ÷ àëèâàà
¿¿ðýã õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºãäºíº ãýñýí îéëãîëò
áàéõã¿é. Íýðýý ººð÷èëñºí áîë ýíý òóõàéãàà ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýã÷, ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä ìýäýãäýõ ¸ñòîé.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä áóñäûí íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã
¿íäýñëýëã¿éãýýð ãóòààõ íü èõ áîëñîí áºãººä ýíý
àñóóäëûã Èðãýíèé õóóëèíä õýðõýí çîõèöóóëñàí
áàéäàã òàëààð àâ÷ ¿çüå.
Õýðâýý òàíû õóâèéí íóóöàä õàìààðàëòàé
ìýäýýëëèéã õýí íýãýí ýòãýýä ººðèéí òàíü
çºâøºðºëã¿éãýýð îëîí íèéòýä òàðààæ ãýì õîð
ó÷ðóóëáàë òà ó÷èðñàí õîõèðëîî áàðàãäóóëàõûã
- 11 -

øààðäàõ ýðõòýé. Èðãýíèé íýð, íýð òºð, àëäàð
õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã ãóòààñàí
ìýäýýëýë òàðààñàí õ¿í óã ìýäýýëëèéíõýý ¿íýí
ãýäãèéã íîòîëæ ÷àäàõã¿é áîë óã ìýäýýã íÿöààõ
¿¿ðýãòýé.
1.3. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí èðãýí ãýæ
õýíèéã õýëýõ âý?
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷
áîäèòîé îðøèí áàéãàà ýñýõ þðõîé áóñ áîëñîí
çàðèì òîõèîëäîëä òºðººñ çîõèõ àðãà õýìæýýã
àâäàã. Ýíý òàëààð òóñ á¿ðò íü àâ÷ ¿çüå.
1.3.1. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîõ
Ãýð îðíûõîí áîëîí òºðºë òºðºãñºääºº
ìýäýãäýæ õýëýõã¿éãýýð àëãà áîëæ, ñóðàã ÷èìýý
àëäàðñàí õ¿íèéã ø¿¿õýýñ “ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí”
õýìýýí òîîöîæ áîëäîã. Ãýõäýý òóõàéí õ¿í îðøèí
ñóóãàà ãàçðààñàà àëãà áîëñíîîñ õîéø 2 æèë
ºíãºðñºí òîõèîëäîëä ø¿¿õ óã àðãà õýìæýýã àâíà.
Àëãà áîëñîí õ¿íèé ýä õºðºíãºíä íü ýðõëýí
õàìãààëàëò òîãòîîõ áºãººä ºð òºëáºðèéã íü
óã õºðºíãºíººñ íü áàðàãäóóëíà. Ñóðàãã¿é àëãà
áîëñîíä òîîöîãäîîä áàéñàí õ¿í áóöàæ èðâýë
ø¿¿õ “ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöñîí” øèéäâýðýý
õ¿÷èíã¿é áîëãîíî. Òóõàéí õ¿íèé ýä õºðºíãèéã
ýðõëýí õàìãààëæ áàéñàí õ¿í íü ýä õºðºíãèéã íü
- 12 -

¿ðýãä¿¿ëæ äóòààí, ãýìòýýñýí áîë çîõèõ ¿íèéã íü
òºë¿¿ëæ áîëíî.
1.3.2. Íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàõ
Èðãýí îðøèí ñóóãàà ãàçðààñàà àëãà áîëñíîîñ
õîéø òàâàí æèëèéí õóãàöààíä õààíà áàéãàà íü
ìýäýãäýõã¿é ñóðàã ÷èìýýã¿é áîëñîí, ýñâýë àìü
¿ðýãäýæ áîëîõ íºõöºë áàéäàëä àëãà áîëñíîîñ
õîéø íýã æèëèéí òóðø àìüä áàéãàà ýñýõ íü
ìýäýãäýõã¿é áàéâàë ø¿¿õýýñ ò¿¿íèéã íàñ áàðñàí
ãýæ çàðëàæ áîëäîã. Óã ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí
òºãºëäºð áîëñîí ºäðèéã ýñâýë àìü ¿ðýãäýæ áîëîõ
íºõöºëä àëãà áîëñîí èðãýíèé íàñ áàðñàí áàéæ
áîëîõ ºäðèéã òóõàéí õ¿íèé íàñ áàðñàí ºäºð ãýæ
¿çýõ õóóëü ç¿éí çîõèöóóëàëòòàé.
Íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí õ¿íèé ýä õºðºíãèéã
çîõèõ æóðìûíõ íü äàãóó ºâë¿¿ëýõ áºãººä õýðâýý
òóõàéí õ¿í áóöàæ èðâýë ýä õºðºíãºº ýðã¿¿ëýí
àâàõààð øààðäàõ ýðõòýé.
- 13 -

2. ÕÓ¯ËÈÉÍ ÝÒÃÝÝÄ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?
¯ð ä¿í
- 14 -
õóóëèéí ýòãýýä, ò¿¿íèé øèíæ¿¿äèéã
òîäîðõîéëîõ;
àøãèéí áîëîí àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí
ýòãýýäèéí òàëààð òàéëáàðëàõ;
õóóëèéí ýòãýýä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõäàà
õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýõ;
õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ
àðãóóäûã ä¿ðñëýí æèøýýãýýð
õóóëèéí ýòãýýäèéã òàòàí áóóëãàõ
¿íäýñëýë æóðìûã ìýäýõ.
1.
2.
3.
4.
5.
2.1. Îéëãîëò, øèíæ
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä èðãýäýýñ ãàäíà
àëèâàà áàéãóóëëàãà ººðèéí íýðýýð îðîëöîí ýðõ
ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéäàã. Ýäãýýð áàéãóóëëàãà
íü õóóëèíä çààñíû äàãóó áàéãóóëàãäàæ, õóóëèéí
õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, õóóëèàð òîãòîîñîí
æóðìûí äàãóó òàòàí áóóãäàõ òóë “õóóëèéí ýòãýýä”
ãýæ íýðëýäýã.

Àëèâàà áàéãóóëëàãà, íýãäýë õóóëèéí ýòãýýä
áàéõûí òóëä òîäîðõîé øèíæ¿¿äèéã àãóóëñàí áàéõ
¸ñòîé. ¯¿íä:
ººðèéí ãýñýí ºì÷ õºðºíãºòýé áàéæ,
ò¿¿íèéãýý ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí
çàðöóóëàõ ýðõòýé áàéõ. Õóóëèéí ýòãýýä
íü ãèø¿¿äèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãº,
õàíäèâ, òóñëàìæ, õºðºíãº îðóóëàëò ãýõ
ìýòèéí ÿíç á¿ðèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðäñýí
òîäîðõîé õýìæýýíèé õºðºíãºòýé áàéäàã.
Óã õºðºíãº íü õóóëèéí ýòãýýäèéí àëü
íýã ãèø¿¿íä áóñ õóóëèéí ýòãýýäýä ººðò
íü ºì÷ëºãäºíº. Òóñãàéëñàí õºðºíãºº
ººðèéíõºº íýðýýð çàõèðàí çàðöóóëàõ
ýðõòýé.
èðãýí, òºð, áóñàä áàéãóóëëàãà çýðýã
áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã
ººðèéí ºì÷ëºëä áóé ýä õºðºíãººðºº
õàðèóöíà.
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áàéõ. Õóóëèéí
ýòãýýä íü ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã,
ä¿ðìýýðýý òîäîðõîéëñîí á¿òýö, òîãòîëöîî,
óäèðäëàãàòàé áàéæ, ÷èãëýñýí çîðèëãîòîéãîîð
òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.
ø¿¿õèéí ºìíº íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áàéõ
÷àäâàðòàé áàéõ. ªºðèéí íýðèéí ºìíººñ
ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýæ ø¿¿õ, àðáèòðò
íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ààð îðîëöîíî.
- 15 -
1.
2.
3.
4.

- 16 -
2.2. Àíãèëàë
Õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿éë àæèëëàãààíûõ íü
÷èãëýë, çîðèëãîîð íü, àëü ñàëáàð ýðõ ç¿éä
õàìààðàõ áàéäëààð íü ãýõ çýðýã îëîí òàëààñ íü
àíãèëæ áîëíî. Áèä ýíý á¿ëýãò õóóëèéí ýòãýýäèéã
çîðèëãîîð íü õýðõýí àíãèëäàã òàëààð ¿çýõ áîëíî.
¯éë àæèëëàãààíûõ íü çîðèëãîîð:
1. àøãèéí òºëºº
2. àøãèéí òºëºº áóñ ãýæ àíãèëíà.
2.2.1. Àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä
Ãîë çîðèëãî íü àøèã îëîõ ÿâäàë áàéäàã
õóóëèéí ýòãýýäèéã “àøãèéí òºëºº õóóëèéí
ýòãýýä” ãýæ íýðëýäýã. ¯¿íä íºõºðëºë, êîìïàíè
îðäîã. Ýäãýýð õóóëèéí ýòãýýäèéí ãèø¿¿ä íü ¿éë
àæèëëàãààíûõ íü àøãààñ íîãäîë àøèã õ¿ðòäýã.
2.2.2. Àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí
ýòãýýä
¯íäñýí çîðèëãî íü àøèã îëîõ ÿâäàë áóñ, õóóëü
áóþó ä¿ðìýýðýý òîäîðõîéëñîí òóñãàé çîðèëãîäîî
õ¿ðýõýýð àæèëëàäàã õóóëèéí ýòãýýäèéã àøãèéí
òºëºº áóñ ãýíý. Ýíý òºðëèéí õóóëèéí ýòãýýäýä
õîëáîî, ñàí, õîðøîî çýðýã áàéãóóëëàãà îðäîã.
Íýãäìýë, òîäîðõîé çîðèëãî òàâüñàí õýä õýäýí
ýòãýýä ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð íýãäýæ áàéãóóëñàí,

ãèø¿¿í÷ëýë á¿õèé õóóëèéí ýòãýýäèéã õîëáîî ãýíý.
/Èðãýíèé õóóëèéí ç¿éëèéí 36-ð ç¿éëèéí 36.1/
Íýã áóþó õýä õýäýí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ íèéãýìä
àøèã òóñòàé, íýãäìýë çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä
ýä õºðºíãº òºâëºð¿¿ëýõ çàìààð áàéãóóëñàí
ãèø¿¿í÷ëýëã¿é õóóëèéí ýòãýýäèéã ñàí ãýíý.
/Èðãýíèé õóóëèéí Ç6-ð ç¿éëèéí 36.2./
Ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãýì, ñî¸ëûí íèéòëýã
õýðýãöýýãýý õàíãàõ çîðèëãîîð õýä õýäýí ýòãýýä
ñàéí äóðààðàà íýãäñýí, õàìòûí óäèðäëàãà,
õÿíàëò á¿õèé äóíäûí ýä õºðºíãº äýýð ¿íäýñëýí
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð áàéãóóëñàí õóóëèéí
ýòãýýäèéã õîðøîî ãýíý. /Èðãýíèé õóóëèéí 36-ð
ç¿éëèéí 36.4./
Ýäãýýð õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã
Õîðøîîíû òóõàé, Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé
õóóëèàð íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëäàã.
2.3. Õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ
Õóóëèéí ýòãýýäèéã èðãýä, áóñàä õóóëèéí
ýòãýýä, òºðººñ äàíãààðàà áóþó õàìòðàí áàéãóóëæ
áîëíî. ßìàð òºðºë, õýëáýðèéí õóóëèéí ýòãýýä
áàéãóóëæ áàéãààãààñ øàëòãààëàí áàéãóóëàõ
æóðàì íü ÿëãààòàé áàéäàã. Õóóëèéí ýòãýýäèéã
óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñíýýð áàéãóóëàãäñàíä
òîîöäîã. Õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõàä íýí
òýðã¿¿íä áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì, ãýðýý, ýðõ á¿õèé
- 17 -

áàéãóóëëàãûí øèéäâýð çýðýã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ
áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí áàòàëñàí áàéõ
õýðýãòýé.
Çàðèì àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõýä
òóñãàé çºâøººðºë àâñàí áàéõûã øààðääàã.
Çºâøººðëèéã ÿìàð áàéãóóëëàãà îëãîõ íü àæ
àõóéí ¿éë àæèëëàãààíûõàà òºðëººñ õàìààðíà.
Òóñãàé çºâøººðºë îëãîõòîé õîëáîîòîé õàðèëöààã
Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí
òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëäàã.
Ïðàêòèê àëõàì
Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà á¿ðòã¿¿ëýõäýý äàðààõü
ìàòåðèàëûã á¿ðä¿¿ëýí Óëñûí á¿ðòãýëèéí
åðºíõèé ãàçàðò õàíäàíà:
áàòàëñàí ìàÿãòûí äàãóó ãàðãàñàí
ºðãºäºë;
õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõ òóõàé ýðõ
á¿õèé áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí øèéäâýð;
õóóëèéí ýòãýýäèéí ä¿ðýì;
¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ààð ãàäààäûí õóóëèéí
ýòãýýä îðîëöîæ áàéãàà áîë óã õóóëèéí
ýòãýýäèéí òóõàéí óëñ äàõü óëñûí
á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýýíèé õóóëáàð
/íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí/;
- 18 -
•
•
•
•

õóóëèéí ýòãýýäèéí íýðèéã øàëãóóëæ
áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò /Òàòâàðûí
åðºíõèé ãàçðûí Óëñûí á¿ðòãýëèéí
àëáàíààñ àâñàí/;
òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò;
õóóëüä çààñàí áîë ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ
ãýðýý;
õóóëèéí ýòãýýäèéí ýçýìøèæ áóé òóñãàé
çºâøººðëèéí õóóëáàð;
øàøíû áàéãóóëëàãûí õóâüä àéìàã,
íèéñëýëèéí ÈÒÕ-ûí òîãòîîë
Äýýðõ áàðèìò áè÷ãèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø
àæëûí 5 õîíîãò áàãòààí á¿ðòãýõ ýñýõ òóõàé
øèéäâýðèéã áè÷ãýýð ãàðãàíà.
Óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýñíèéã íîòîëæ ºðãºäºë
ãàðãàã÷ õóóëèéí ýòãýýäýä óëñûí á¿ðòãýëèéí
ãýð÷èëãýý îëãîíî.
Óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàñàí
øèéäâýðèéã ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä
ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî.
- 19 -
•
•
•
•
•

- 20 -
2.4. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà
äóóñãàâàð áîëîõ
Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ººð÷ëºí
áàéãóóëàãäñàí áóþó òàòàí áóóãäñàíààð äóóñãàâàð
áîëíî.
2.4.1. ªºð÷ëºí áàéãóóëàõ
Õóóëèéí ýòãýýäèéã íèéë¿¿ëýõ, íýãòãýõ, õóâààõ,
òóñãààðëàõ, ººð÷ëºõ çàìààð ººð÷ëºí áàéãóóëàõûã
õóóëèàð çºâøººðñºí áàéäàã. ªºð÷ëºõ çàìààð
õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã äóóñãàõàä
ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà ººð õóóëèéí
ýòãýýäýä øèëæäýã.
ªºð÷ëºõ øèéäâýðèéã ýä õºðºíãèéíõ íü
ºì÷ëºã÷, ýñâýë ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷ãýýð
ýðõ îëãîñîí áàéãóóëëàãà ãàðãàíà.
ªºð÷ëºí áàéãóóëàëòûã ñõåì÷ëýí ¿ç¿¿ëáýë:
“À”
“Á”
Øèíý“Ñ”
íèéë¿¿ëýõ
Õî¸ð áóþó õýä õýäýí õóóëèéí ýòãýýäèéí
¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ, òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã,
õàðèóöëàãûã øèíýýð áèé áîëñîí õóóëèéí ýòãýýäýä

øèëæ¿¿ëýõèéã õóóëèéí ýòãýýäèéã íèéë¿¿ëýõ
ãýíý.
- 21 -
“À”
“Á”
“À” ¿ëäýíý Íýãòãýõ
Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ,
ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ººð õóóëèéí
ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõèéã õóóëèéí ýòãýýäèéã íýãòãýõ
ãýíý.
“À” õóâààõ
Øèíý “Á”
Øèíý “Ñ”
Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ,
ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã øèíýýð ¿¿ñýõ
õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õóóëèéí ýòãýýäýä
øèëæ¿¿ëýõèéã õóóëèéí ýòãýýäèéã õóâààõ ãýíý.

òóñãààðëàõ
- 22 -
“À”
“Á” Øèíý“Á”
Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã
çîãñîîõã¿éãýýð ò¿¿íèé çàðèì ýðõ, ¿¿ðýã,
õàðèóöëàãûã øèíýýð áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí
ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõèéã õóóëèéí ýòãýýäèéã
òóñãààðëàõ ãýíý.
“À”
íºõºðëºë
“Á”
êîìïàíè
ººð÷ëºõ
Õóóëèéí ýòãýýä íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí
òºðºë, õýëáýð, ¿íäñýí çîðèëãîî ººð÷ëºõ çàìààð
çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áîëíî.
2.4.2. Òàòàí áóóëãàõ
Õóóëèéí ýòãýýäèéã õóóëèíä çààñàí
¿íäýñëýëýýð òàòàí áóóëãàíà. ¯¿íä:
õóóëèéí ýòãýýäèéí Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí
õóðàë, Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë çýðýã
¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èãòýý çààñàí
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òàòàí áóóëãàõààð
øèéäâýðëýñýí;
1.

äàìïóóðñàíä òîîöñîí, õóóëèéã óäàà äàðàà
íîöòîé çºð÷ñºí ãýñýí ¿íäýñëýëýýð òàòàí
áóóëãàõ ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðñàí;
¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ õóãàöàà íü
äóóñ÷, çîðèëãîäîî õ¿ðñýí òóë öààøèä
àæèëëàõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çýí õóóëèéí
ýòãýýä ººðºº òàòàí áóóëãàõ øèéäâýð
ãàðãàñàí;
àíõ õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí
ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýð ãàðñàí
ãýñýí ¿íäýñëýë¿¿ä îðíî. Òàòàí áóóëãàõ
àæëûã òóñãàéëàí òîìèëñîí êîìèññ çîõèîí
áàéãóóëíà. Óã êîìèññûã òàòàí áóóëãàõ
øèéäâýðèéã ãàðãàñàí ýòãýýä òîìèëíî.
Õóóëèéí ýòãýýäèéã òàòàí áóóëãàõ çàìààð
¿éë àæèëëàãààã íü äóóñãàõàä ò¿¿íèé ýðõ,
¿¿ðýã, õàðèóöëàãà ººð õóóëèéí ýòãýýäýä
øèëæèõã¿é.
Õýðýâ òóõàéí òàòàí áóóãäàæ áàéãàà
õóóëèéí ýòãýýä íü áóñäàä òºëºõ ºð òºëáºðºº
áàðàãäóóëààã¿é áîë ÿìàð äàðààëëààð
áàðàãóóëàõûã Èðãýíèé õóóëüä çààñàí áàéäàã.
¯¿íä:
áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðóóëñàí
ãýì õîðûã àðèëãàõ òºëáºð;
òàòàí áóóëãàõ êîìèññûí çàðäàë;
- 23 -
2.
3.
4.
1.
2.

- 24 -
äàìïóóðàõ ¿åä íü äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ
çîðèëãîîð áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëöëèéí
äàãóó ãàðñàí çàðäàë;
õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷èéí ìºíãº;
õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàãñäûí
õºëñ;
áóñàä íýõýìæëýë.
3.
4.
5.
6.
Òîäðóóëáàë, òóõàéí òàòàí áóóãäàæ áàéãàà
õóóëèéí ýòãýýä òýðã¿¿í ýýëæèíä áàðàãäóóëàõ
ºð òºëáºðºº á¿ãäèéã íü, äàðàà íü 2-ð ýýëæèéí
òºëáºðèéã á¿ãäèéã íü ãýõ ìýò äàðààëëààð òºëáºðèéã
áàðàãäóóëíà. Æèøýý íü: äýýðõ äàðààëëûí 1, 2, 3,
4-ð òºëáºðèéã á¿ãäèéã íü áàðàãäóóëñàíû äàðàà
õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàãñäûí õºëñèéã
/5 äàõü/ á¿ðýí òºëæ ÷àäàõã¿é áàéäàëä õ¿ðâýë
¿ëäñýí ìºíãèéã àæèëëàãñäàä õóâü òýíö¿¿ëýí
õóâààíà.

3. ÝÄÈÉÍ ÁÀ ÝÄÈÉÍ ÁÓÑ ÁÀßËÃÈÉÍ ÝÐÕ
¯ð ä¿í
- 25 -
ýä þìñòàé õîëáîîòîé ýðõ áîëîí
ýçýìøèë, ºì÷ëºëèéí òàëààð
õºðø¿¿ä õàðèëöàí õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðãèéí
òàëààð òàéëáàðëàõ;
ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ àðãóóäûí òàëààð
ìýäýõ.
1.
2.
3.
3.1. Õºðºíãº
Õ¿í á¿õýí èõ, áàãà ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð
ººðèéí ãýñýí õºðºíãºòýé áàéäàã. Àæèëëàæ,
õºäºëìºðëºñíèé ¿ð ä¿íä õºðºíãº, áàÿëãèéã
á¿òýýí áèé áîëãîäîã áèëýý. Áèä ýíý õýñýãò ýä
þìñûí õóóëü ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð ¿çýõ
áîëíî.
ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÓÓËÈÀÑ
83.1. Àëèâàà ýòãýýä íü õóóëèàð õîðèãëîîã¿é, íèéòýýð õ¿ëýýí
çºâøººðñºí çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä õàðøëàõã¿éãýýð ýäèéí áàÿëàã
áîëîõ ýä þìñ áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëàã áîëîõ îþóíû ¿íýò ç¿éëñ, ýðõèéã
îëæ àâ÷ áîëîõ áºãººä ýíý òîõèîëäîëä äýýðõ áàÿëàã íü õºðºíãº áîëíî.
Ýäèéí áóñ õºðºíãº ãýäýãò îþóíû ¿íýò ç¿éë,
ýçýìøèã÷äýý àøèã îðëîãî ºãºõ ýðõèéã õàìðóóëàí

îéëãîíî. Ýä þìñ áîëîí ýðõèéí ¿ð øèìèéã ò¿¿íèé
õóóëü ¸ñíû ýçýìøèã÷ íü àâàõ ýðõòýé.
¯ë õºäëºõ
- 26 -
Õºðºíãèéí àíãèëàë
Ãàçðààñ
ñàëãàõ
áîëîìæã¿é
Õºðºíãº
Ýäèéí áóñ
õºðºíãº
Õºäëºõ
Îþóíû
¿íýò ç¿éë
Ýäèéí
ýðõ
Ãàçàð
Ýä
õºðºíãº
3.2. Ýçýìøèë
Ýä þìñ áîëîí ýðõèéã õóóëü ¸ñîîð ìýäýëäýý
àâñíààð ýçýìøèë ¿¿ñíý. ªºðººð õýëáýë, ýçýìøèã÷
íü ýä þìñàä øóóä íºëººëºõ áîëîìæòîé ýòãýýä
þì.

Íýã ýä õºðºíãèéã õýä õýäýí ýòãýýä õàìòðàí
ýçýìøèæ áàéâàë “õàìòðàí ýçýìøèã÷” ãýíý. Ýä
þìñ áîëîí ýðõèéã õóóëü áóñààð îëæ àâàí ýçýìøèõ
òîõèîëäîë áàéäàã. Õóóëü áóñ ýçýìøèã÷ íü øóäàðãà
áà øóäàðãà áóñ ãýñýí õî¸ð òºðºëòýé. Øóäàðãà
ýçýìøèã÷ íü ýçýìøëýý õóóëü áóñ áîëîõûã
ìýäýýã¿é, ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Øóäàðãà áóñ
ýçýìøèã÷ íü ýçýìøëýý õóóëü áóñ áîëîõûã ìýäñýí
áàéäàã îíöëîãòîé. Òóõàéëáàë: õóëãàéëñàí ýä
õºðºíãº ãýäãèéã ìýäýëã¿éãýýð áóñäààñ õóäàëäàí
àâñàí ýòãýýä íü øóäàðãà ýçýìøèã÷, õóëãàé÷ íü
øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ þì. Øóäàðãà ýçýìøèã÷
íü ýä õºðºíãèéã õóóëü ¸ñîîð ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ
ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä íü áóöààæ ºãºõäºº ýçýìøèæ
áàéõäàà ýä õºðºíãèéã õàäãàëàõ, àð÷ëàõ, çàñàí
ñàéæðóóëàõàä ãàðãàñàí çàðäëàà øààðäàí àâàõ
ýðõòýé. Õàðèí øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ èéì ýðõã¿é.
Æèøýý íü: “À” íü “Á”-èéí ìàøèíûã õóëãàéëàí
çàðèì ýä àíãèéã íü ñîëèí óíàæ ÿâààä öàãäààä
áàðèãäñàí áàéíà. “À” íü øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷
òóë ìàøèíä çàðöóóëñàí ìºíãºº øààðäàõ ýðõã¿é.
Ãýõäýý ãàðãàñàí çàðäàë íü ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä
îðîõ àøãèéã íýìýãä¿¿ëñýí òîõèîëäîëä ë çàðäëàà
øààðäàõ ýðõòýé áîëíî. Óã øààðäëàãàòàé ¿íèéí
ä¿í íü ýä õºðºíãèéí ¿íý áîëîí àøãèéí íèéëáýðýýñ
õýòðýõã¿é áàéíà.
- 27 -

- 28 -
Ýçýìøèã÷ ýçýìøëýýñýý á¿ð ìºñºí òàòãàëçñàí,
ýñâýë ýçýìøèõ ýðõýý àëäñàí ¿åä ýçýìøèë
äóóñãàâàð áîëíî.
3.3. ªì÷
Òºð, õóóëèéí ýòãýýä, èðãýí íü ººðèéí ºì÷òýé
áàéæ ò¿¿íèéãýý ÷ºëººòýé àøèãëàæ, ýçýìøèæ,
çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé. ªì÷ëºã÷ ºì÷ëºõ ýðõ
íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë çºð÷ëèéã àðèëãàõûã
çºð÷èã÷ººñ øààðäàõ ýðõòýé.
Èðãýíèé õóóëüä ìàíàé óëñàä íèéòèéí, õóâèéí
áîëîí õîëèìîã ãýñýí ºì÷èéí õýëáýð¿¿ä áàéõààð
çààæýý. Íèéòèéí ºì÷ íü òºðèéí, îðîí íóòãèéí,
øàøíû, îëîí íèéòèéí, õóâèéí ºì÷ íü èðãýíèé,
äóíäûí ãýñýí õýëáýðòýé áàéíà.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýäýä ºì÷ë¿¿ëñíýýñ áóñàä
ãàçàð òºðèéí ºì÷ áàéíà.
ªì÷èéí õýëáýð
ªì÷
íèéòèéí õîëèìîã õóâèéí
òºðèéí, îðîí
íóòãèéí, øàøíû,
îëîí íèéòèéí
èðãýäèéí
äóíä

3.3.1. ªì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ àðãà
Õýëöýë áàéãóóëàõã¿éãýýð ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ
çàðèì àðãóóäûí òàëààð Èðãýíèé õóóëüä çààñàí
áàéíà.
3.3.1.1. Ýçýíã¿é ýä þìñ
Ýçýíã¿é ýä þìñ ãýäýã íü ºì÷ëºã÷ã¿é ýñâýë
ºì÷ëºã÷ íü ºì÷ëºõ ýðõýý äóóñãàâàð áîëãîõ
çîðèëãîîð ýçýìøëýýñýý òàòãàëçñàí ýä õºðºíãº
þì. Ýçýíã¿é ýä þìñûã õóóëèàð õîðèãëîîã¿é
àðãààð, øóäàðãààð îëæ àâñàí áîë ò¿¿íèéã
ýçýìøèæ, ºì÷ëºõ ýðõòýé. Ãýõäýý òóõàéí ýä þìñûã
øóäàðãààð îëæ àâñíààñ õîéø ýçýìøèõ ýðõýý
5 æèë, ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã óëñûí á¿ðòãýëä
á¿ðòã¿¿ëñíýýñ õîéø 15 æèëèéí õóãàöààíä
òàñðàëòã¿é õýðýãæ¿¿ëñíýýð ºì÷ëºõ ýðõèéã îëæ
àâíà.
3.3.1.2. Ãýýãäýë ýä õºðºíãº
Ãýýãäýë ýä õºðºíãº íü ºì÷ëºã÷èéí õ¿ñýë
çîðèãîîñ ãàäóóð, ò¿¿íèé ìýäëýýñ ãàð÷ àëäàãäñàí
ýä õºðºíãº þì. Ãýýãäýë ýä õºðºíãèéã îëñîí áîë
òóõàéí ýä õºðºíãèéã ýçýíä íü õ¿ëýýëãýí ºãºõ
¿¿ðýãòýé. Ýçýí áàéõã¿é, ìýäýãäýõã¿é áàéâàë îðîí
íóòãèéí çàõèðãààíä áóþó öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä
ìýäýãäýíý. Ýäãýýð áàéãóóëëàãàä ìýäýãäñýíýýñ
õîéø íýã æèëèéí äîòîð ýçýí íü òîãòîîãäîîã¿é
- 29 -

áîë ãýýãäýë ýä õºðºíãèéã îëñîí ýòãýýä ºì÷ëºõ
ýðõòýé. Îëñîí ýòãýýä íü ºì÷ëºõººñ òàòãàëçâàë
îðîí íóòãèéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëíý.
Ãýýãäýë ýä õºðºíãèéã îëñîí ýòãýýä íü
òóõàéí ýä õºðºíãèéã õàäãàëàõ, õàìãààëàõ,
ýçíèéã íü îëîõòîé õîëáîãäñîí çàðäëàà íºõºí
òºëºõèéã áîëîí øàãíàë àâàõûã øààðäàõ ýðõòýé.
Øàãíàëûí õýìæýýã òàëóóä òîõèðîëöîí òîãòîîíî.
Òîõèðîëöîæ ÷àäààã¿é áîë øàãíàëûí õýìæýý íü
òóõàéí ýä õºðºíãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí 10 õóâüòàé
òýíö¿¿ áàéíà.
Îëîí íèéòèéí ãàçàð, àëáàí òàñàëãàà, íèéòèéí
òýýâðèéí õýðýãñëýýñ îëäñîí, ãýýãäýë ýä õºðºíãèéã
òóõàéí áàéãóóëëàãûí çàõèðãààíä õ¿ëýýëãýí ºãíº.
3.3.1.3. Àëäóóë ìàë
Ýðò äýýð ¿åýñ í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóäûí
äóíä ìàë ñ¿ðýãò íü èðæ íèéëñýí àëäóóë ìàëûã
õàìãààëàí ìàëëàæ ýçýíä íü áóöààí ºãºõ, ìàëûí
ýðýëä ÿâàà õ¿íä ñóðàã ãàðãàí òóñëàõ çýðýã ¸ñ ç¿éí
õýì õýìæýý ¿éë÷èëñýýð èðñýí áèëýý. ªíºº öàãò
ýíý àñóóäëûã ¸ñ ç¿éãýýñ ãàäíà õóóëü ç¿éí õýì
õýìæýýãýýð çîõèöóóëàõ áîëñîí.
“Àëäóóë ìàë” ãýäãèéã õóóëèíä òîäîðõîéëîí
çààãààã¿é áàéäàã. Åðºíõèéäºº èæèë ñ¿ðãýýñýý
ñàëàí õýíèé ìàë áîëîõ íü òóõàéí ¿åä ìýäýãäýõã¿é
áàéãàà ìàëûã àëäóóë ìàë ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.
- 30 -

Àëäóóë ìàë îëñîí ýòãýýä íü îðîí íóòãèéí
çàõèðãààíû áóþó öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä
ìýäýãäýæ ìàëûí ýçíèéã òîãòîîõ õ¿ðòýë ººðèéí
ýçýìøèëä áàéëãàí ìàëëàõ áóþó ýñâýë äýýðõ
áàéãóóëëàãóóäàä øèëæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé þì.
Àëäóóë ìàëûí òàëààð íèéòýä ìýäýýëñíýýñ õîéø
íýã æèëèéí äîòîð ýçýí íü òîãòîîãäâîë ìàëûã
¿ð òºëèéí õàìò áóöààí ºãíº. Òîãòîîãäîîã¿é áîë
îëñîí ýòãýýä ºì÷ëºõ ýðõòýé. Àëäóóë ìàë îëñîí
õ¿í øàãíàë àâàõ ýðõòýé áºãººä ãýýãäýë ýä õºðºíãº
îëñîíû øàãíàë àâàõòàé àäèë æóðàì ¿éë÷èëíý.
Àëäóóë ìàë áîëîí ãýýãäýë áóþó ñàíàìñàðã¿é
îëäñîí ýä õºðºíãèéã çàâøñàí áîë ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý.
3.3.1.4. Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë
Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë ãýäýã íü óäààí
õóãàöààãààð áóëàãäñàí, äàðàãäàæ îðõèãäñîíîîñ
ºì÷ëºã÷ ýçíèéã íü òîãòîîõ áîëîìæã¿é áîëñîí
ìºíãº, ýðäýíýñ çýðýã ¿íýò ç¿éë þì. Äàðàãäìàë
¿íýò ç¿éëèéã îëñîí ýòãýýä áîëîí îëäñîí
ãàçàð, ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷ /¿íýò ç¿éë îëäñîí
áàéøèíãèéí ýçýí ãýõ ìýò/ òîõèðîëöîí õóâààæ
àâíà. Òîõèðîëöîîã¿é áîë òýíö¿¿ õýìæýýãýýð
õóâààæ ºì÷èëíº. Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë îëäñîí
ãàçàð ýçíèéõ íü çºâøººðºëã¿éãýýð, ¿íýò ýä ç¿éë
îëîõ çîðèëãîîð õàéãóóë õèéñíèé ä¿íä îëñîí
- 31 -

áîë ò¿¿íèéã á¿ãäèéã íü îëäñîí ãàçðûí áóþó ýä
õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷èä øèëæ¿¿ëýí ºãíº.
Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë íü ò¿¿õ, ñî¸ëûí à÷
õîëáîãäîëòîé äóðñãàëò ç¿éë áàéâàë òºðèéí
ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýõ ¸ñòîé. Òºð äýýðõ ýòãýýä¿¿äýä
îëäñîí ýä þìñûí ¿íèéí ä¿íãèéí 50 õóâüòàé
òýíöýõ ìºíãèéã òýíö¿¿ õóâààæ øàãíàíà.
Àëäóóë ìàë îëñîí õ¿í ýçíýýñ íü øàãíàë àâàõ ýðõòýé.
- 32 -

Ãýýãäýë ýä õºðºíãº îëñîí õ¿í øàãíàë àâàõûã
øààðäàõ ýðõòýé.
Ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë îëñîí õ¿í
òºðººñ øàãíàë àâàõ ýðõòýé.
- 33 -

- 34 -
3.3.1.5. Ýä õºðºíãº íèéëýõ,
õîëèëäîõ
Õýä õýäýí ýòãýýäèéí òóñ òóñûí ºì÷ëºëèéí
õºäëºõ ýä õºðºíãº íèéëæ, õîëèëäñîíû óëìààñ
ñàëãàõ áîëîìæã¿é ýä õºðºíãº øèíýýð áèé áîëñîí
áîë ò¿¿íèé ºì÷ëºã÷èä íü õàìòðàí ºì÷ëºã÷
áîëíî. ªì÷ëºõ ýðõèéí òàëààð ìàðãààí ãàðâàë
ýä õºðºíãº íèéëýõ, õîëèëäîõîîñ ºìíº ãîë, èõýíõ
õýñãèéí ºì÷ëºã÷ áàéñàí íü øèíýýð áèé áîëñîí ýä
õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷ áîëíî. Íºãºº òàë íü õîõèðëîî
àðèëãóóëàõ ýðõòýé áîëîâ÷ ýä õºðºíãèéã àíõíû
áàéäàëä íü áóöààí îðóóëàõûã øààðäàõ ýðõã¿é.
Æèøýý íü: “À” , “Á” õî¸ð õàìòðàí áàéøèí áàðüæýý.
“À” çºâõºí áàéøèí áàðèõàä îðîõ á¿õ öåìåíòèéã
íèéë¿¿ëñýí áàéíà. Áàéøèí áàðèãäñàíààñ õîéø
õýñýã õóãàöààíû äàðàà òýä ºì÷ëºëèéí òàëààð
ìàðãàñàí áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä “À” íèéë¿¿ëñýí
öåìåíòèéíõýý çàðäëûã àâàõ, “Á” áàéøèíãèéí
ºì÷ëºã÷ áîëîõ ýðõòýé þì.
3.4. Õºðøèéí ýðõ
Õî¸ð òàëààñàà õàðèëöàí íºëººëæ áîëîõ õèë
çàëãàà ýçýìøèë ãàçàð áîëîí áóñàä ¿ë õºäëºõ
ýä õºðºíãèéã õºðø çàëãàà ýä õºðºíãº ãýæ ¿çíý.
Æèøýý íü: èðãýí “À”, “Á” õî¸ð áîë õàìàð õàøààíû
õºðø¿¿ä áèëýý. Íýãýí óäàà õ¿÷òýé ñàëõè
øóóðãàíû äàðàà “Á”-èéí õàøààíäàà òóëãàí áàðüæ
áàéñàí 2 äàâõàð áàéøèíãèéí äýýâýð íü õàçàéæ

“À”-èéí ãýð äýýð óíàõ àþóë òóëãàð÷ýý. Õºðø¿¿ä
áèå áèåíèéõýý ýðõèéã õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ
¿¿ðãèéã õóóëèàð õ¿ëýýñýí áàéäàã. Õºðø çàëãàà
ãàçðûã ýçýìøèã÷äèéí íýã íü íºãºº òàëûíõàà ýðõ,
õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã íîöòîé õîõèðîîæ
áîëîõ áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã ãàçàð äýýð, äîîð
áàðüñàí, ìºí áàðèëãà áàéãóóëàìæ íóðæ íºãºº
òàëûí ýçýìøèë ãàçàðò óíàõ àþóë òóëãàðâàë
ýðõ çºð÷èã÷ òàëààñ çîõèõ àðãà õýìæýý àâàõûã
øààðäàõ ýðõòýé. Èéìä “À”-ûí øààðäëàãààð “Á”
àþóëûã çàéëóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
Ìºí õºðø ãàçàð ýçýìøèã÷ íü õºðø çàëãàà
ãàçðûí õèëèéí çààãèéã òîãòîîñîí áàéãóóëàìæèéã
áàðèõ, çàñâàðëàõàä õàìòðàí îðîëöîõûã
õºðøººñºº øààðäàõ ýðõòýé áºãººä õîëáîãäîõ
çàðäëûã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ õàðèóöíà. Õýðâýý
òîõèðîëöîæ ÷àäààã¿é áîë çàðäëûã òýíö¿¿
õýìæýýãýýð õàðèóöíà. Õºðø ãàçðóóäûí õèëèéí
çààã áîëîí õî¸ð òàëààñàà íýãýí çýðýã àøèãëàãäàæ
áàéãàà õàøàà, áóñàä áàéãóóëàìæèéã õºðø¿¿ä
òýãø ýðõòýé àøèãëàíà.
Óðñãàë óñ áîë áàéãàëèéí áàÿëàã, òºðèéí ºì÷
þì. Õýäèéãýýð ãàçðûã íü ºì÷èëæ àâñàí ÷ óã ãàçàð
äýýðõ óñûã èðãýíä ºì÷ë¿¿ëäýãã¿é.
Õºðø ýçýìøèë ãàçðóóäààð äàìæèí óðñäàã,
ãàçðûí ã¿íýýñ ãàðäàã öýâýð áîëîí õàÿãäàë óñíû
÷èãëýëèéã ººð÷ëºõ, áóñàä ýçýìøèë ãàçàðò î÷èõ
- 35 -

óñíû õýìæýýã áàãàñãàõ, ÷àíàðûã íü ìóóòãàõ, óñ
õýðýãëýõ áóñäûí õýðýãöýýã õÿçãààðëàõ áàéäëààð
àøèãëàõûã õîðèãëîíî.
4. ÃÝÐÝÝ
¯ð ä¿í
- 36 -
ãýðýý ãýæ þóã õýëýõèéã òàéëáàðëàõ;
ãýðýýíèé òºñºë áîëîâñðóóëàõ;
ººðò õýðýãöýýòýé ãýðýýã õóóëèéí äàãóó
áàéãóóëàõ;
ãýðýý áàéãóóëàõûí à÷ õîëáîãäîë, õóóëü
ç¿éí ¿ð äàãàâðûã òîäîðõîéëîõ;
ãýðýýíýýñ ¿¿ñýõ ýðñäýë, ìàðãààíààñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ.
1.
2.
3.
4.
5.
4.1. Ãýðýýã õýðõýí áàéãóóëàõ âý?
Èðãýíèé ýðõ õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ,
¿¿ðýã áèé áîëãîõ, ººð÷ëºõ, äóóñãàâàð áîëãîõ
òàëààðõ õàðèëöàí òîõèðîëöîîã ãýðýý ãýíý.
Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä
íü õóóëèéí õ¿ðýýíä ÷ºëººòýé ãýðýý áàéãóóëàõ,
ò¿¿íèé àãóóëãûã ººðñäºº òîäîðõîéëîõ ýðõòýé
áàéíà. Ãýðýý áàéãóóëàõûí òóëä òàëóóä ãýðýý

áàéãóóëàõ òàëààð õ¿ñýë çîðèã, ñàíàëàà õàðèëöàí
èëýðõèéëæ áàéãóóëíà. Ãýðýýã áàéãóóëñàíä
àâòîìàòààð òîîöîõ ¿íäýñëýëèéí òàëààð Èðãýíèé
õóóëüä òóñãàñàí áàéäàã. ¯¿íä:
ýä õºðºíãº øèëæ¿¿ëñíýýð ãýðýý
áàéãóóëàõààð õóóëüä çààñàí áîë ãýðýýíèé
ãîë íºõöºëèéí òàëààð òàëóóä òîõèðîëöîæ,
òóõàéí ýä õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëñíýýð;
ãýðýýã áé÷ãýýð áàéãóóëàõààð õóóëüä
çààñàí áóþó òàëóóä òîõèðîëöñîí áîë
ãàðûí ¿ñãýý çóðñàí çàõèäàë, àëáàí áè÷èã,
òåëåôàêñ çýðýã áàðèìò áè÷ãèéã íýã òàë
õ¿ëýýí àâñíààð;
õàðèó èð¿¿ëýõ õóãàöààòàéãààð èëãýýñýí
ãýðýýíèé ñàíàëä äóðäñàí õóãàöààíä íü
çºâøººðñºí õàðèó àâñàí;
ãýðýýíèé ñàíàëûã õàðèó èð¿¿ëýõ õóãàöàà
çààëã¿é áè÷ãýýð èëãýýñýí òîõèîëäîëä
ò¿¿íèéã çºâøººðñºí òóõàé õàðèóã åðäèéí
áîëîìæèò õóãàöààíä õ¿ëýýí àâñàí;
í¿¿ð òóëàí àìààð ãàðãàñàí ñàíàëä òýð
äàðóé çºâøººðñºí õàðèó ºãñºí;
çºâøººðñºí õàðèóã õóãàöààíä íü èëãýýñýí
áîëîâ÷ óã õàðèó õîæèìäîæ èðñýí ó÷èð
ãýðýýã áàéãóóëàõã¿é ãýæ íºãºº òàë íü õàðèó
èëãýýñýí òàëä íýí äàðóé ìýäýãäýýã¿é ãýõ
ìýò.
- 37 -
1.
2.
3.
4.
5.
6.

- 38 -
4.1.1. Ãýðýýíèé õýëáýð
Ãýðýýã àìààð áîëîí áè÷ãýýð õèéíý. Çààâàë
áè÷ãýýð õèéõ øààðäëàãà õóóëèàð òàâèàã¿é ÷
áàéñàí àëèâàà ãýðýýã áè÷ãýýð õèéæ áîëíî. Ýíãèéí
õýëáýðòýé áè÷ãèéí ãýðýý íü òàëóóä ãàðûí ¿ñýã
çóðñíààð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. Áè÷ãýýð õèéõýýð
õóóëüä çààñàí ãýðýýã áè÷ãýýð ¿éëäýýã¿é áîë
õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõààð õóóëüä çààñàí áîë
õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëíî. Áè÷ãýýð õèéõ çàðèì
ãýðýýã íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëíý. Íîòàðèàòààð
çààâàë ãýð÷ë¿¿ëýõýýð õóóëüä çààãààã¿é áîëîâ÷
òàëóóäûí àëü íýã íü õ¿ñâýë ãýð÷ë¿¿ëíý. ªâ÷íèé
áîëîí áè÷èã ¿ñýã ìýäýõã¿é çýðýã õ¿íäýòãýí ¿çýõ
øàëòãààíû óëìààñ ãàðûí ¿ñãýý çóðæ ÷àäàõã¿é
õ¿íèé ºìíººñ ººð õ¿í ò¿¿íèé èòãýìæýëýýð ãàðûí
¿ñýã çóðæ áîëíî.
4.2. Ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõ
Ãýðýý áàéãóóëñàí òàëóóä íü ýðõ àøèã
íü çºð÷èãäñºí, ãýðýýãýýð òîõèðîëöñîí
¿éë àæèëëàãààã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ
áîëîìæã¿é áîëñîí çýðýã òîõèîëäîëä ãýðýýíýýñ
òàòãàëçàõýðõòýé. Æèøýý íü: ãýðèéí ìîä õèéæ
ºãºõººð ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéñàí
ìóæààíû ãàð ãýìòýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà
àëäñàí áîë ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõ ýðõòýé ãýõ ìýò.
Òàòãàëçàæ áàéãàà òàë íü ýíý òóõàéãàà íºãºº òàëäàà

ìýäýãäýõ õýðýãòýé. Òàòãàëçàõ õóãàöààã òàòãàëçàõ
ñàíàë ãàðãààã¿é òàë òîãòîîõîîð Èðãýíèé õóóëüä
çààñàí. Ãýõäýý ýíý òàëààðõ ººð çîõèöóóëàëòûã
àíõ ãýðýý áàéãóóëàõ ¿åäýý ãýðýýíäýý òóñãàæ
áîëíî. Ãýðýýíýýñ òàòãàëçñàíààð òàëóóä ãýðýýíèé
ã¿éöýòãýëèéã áèåò áàéäëààð íü, ò¿¿í÷ëýí ãýðýý
áèåëñíýýñ îëñîí àøãèéã õàðèëöàí áóöààæ ºãºõ
¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Áóöààæ ºãºõ ýä þìñûã õýðýãëýæ,
àøèãëàñàí, ãýìòýýñýí, ìóóòãàñàí, äóòààñàí,
óñòãàñàí çýðýã øàëòãààíû óëìààñ áèåò áàéäëààð
íü áóöààæ ºãºõ áîëîìæã¿é áîëñîí áîë ìºíãººð
íºõºí òºëíº.
¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íºõºí òºëáºð òºëºõã¿é áàéõ
òîõèîëäîë áàéäàã. Òóõàéëáàë: ãýðýýíèé ç¿éë
¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí áóðóóãààñ ãýìòýæ ìóóäàí,
äóòñàí, ãýðýýíèé ç¿éëèéã çîõèõ ¸ñîîð õàäãàëæ,
õàìãààëñààð áàéõàä ìóóäñàí, ãýìòñýí ãýõ ìýò.
4.3. ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà
Õóóëü áîëîí ãýðýýíä çààñàí ¿¿ðãèéã íü
ã¿éöýòã¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóóëèàð çºâøººðºãäñºí
“¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà”-ûã èðãýíèé ýðõ
ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä õýðýãëýäýã. ¯¿ðãèéí
ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àñóóäëûã ¿íäñýí ãýðýýíäýý,
ýñâýë òóñàä íü ãýðýý áàéãóóëæ òóñãàíà.
¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ äàðààõü àðãà
- 39 -
áàéäàã. ¯¿íä:
1. àíç

- 40 -
äýí÷èí
áàòàëãàà
áàðüöàà
áàòëàí äààëò
ôèäóöè òóñ òóñ áàãòàíà.
4.3.1. Àíç
2.
3.
4.
5.
6.
Ýíý íü õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýýã¿é áóþó
çîõèõ ¸ñîîð ã¿éöýòãýýã¿é òàë õóóëü áîëîí
ãýðýýíä çààñíû äàãóó íºãºº òàëäàà òºëºõ ¸ñòîé
ìºíãºí òºëáºðèéã õýëäýã áàéíà. Àíçûí õýìæýý
íü ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí 50 õóâèàñ
õýòýð÷ áîëîõã¿é. Æèøýý íü: 100.000 òºãðºãèéí
çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëæ áàéãàà òàëóóä çýýëýý
õóãàöààíä íü á¿ðýí òºëººã¿é òîõèîëäîëä 60.000
òºãðºãèéí òîðãóóëüòàé áàéõààð ãýðýýíäýý òóñãàæ
áîëîõã¿é þì. Àíçûã òîðãóóëü, àëäàíãè ãýñýí 2
òºðºëä õóâààíà. Òàëóóä ãýðýýíäýý óðüä÷èëàí
òîõèðîëöîí òîãòîîñîí õýìæýýãýýð, ýñâýë
ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí òîäîðõîé
õóâèàð òîãòîîñîí àíçûã òîðãóóëü ãýíý. Ãýðýýíä
çààñàí õóãàöààã õýòð¿¿ëñýí òàë íü õîíîã òóòàìä
ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí 0,5 õóâèàñ
õýòðýõã¿é õýìæýýãýýð òºëºõ àíçûã àëäàíãè
ãýíý. Àíç òºëºõººð ãýðýýíä òóñãààã¿é áîë ¿¿ðýã
ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ òàë àíç òºë¿¿ëýõýýð øààðäàõ ýðõã¿é
áîëíî. Ãýõäýý ýíý íü õîõèðëîî àðèëãóóëàõàä
ñààä áîëîõã¿é. Àíçûí ãýðýýã áè÷ãýýð õèéíý.

- 41 -
4.3.2. Äýí÷èí
Ãýðýýíèé íýã òàë íü ãýðýý áàéãóóëñíû íîòîëãîî
áîëãîí íºãºº òàëäàà òºëáºë çîõèõ òºëáºðò
îðîëöóóëàí óðüä÷èëàí ºãñºí ìºíãèéã äýí÷èí ãýíý.
Ãýðýý öóöëàãäâàë äýí÷èíã áóöààæ ºãíº. Äýí÷èí
òàâüñàí òàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýýã¿é õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ
áîë äýí÷èí àíõ àâñàí òàëä ¿ëäýíý. Õàðèí äýí÷èí
àâñàí òàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýð áàéâàë äýí÷èíã
òàâüñàí òàëä áóöààæ ºãºõ çîõèöóóëàëòòàé. Æèøýý
íü: Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áèçíåñ ýðõýëäýã À êîìïàíè
íü Á çî÷èä áóóäàëòàé 8 ñàðä èðýõ æóóë÷äàà
áàéðëóóëàõ òàëààðõ ãýðýýã 2 ñàðä áàéãóóëñàí
áàéíà. Ãýðýý áàéãóóëàõ ¿åä äýí÷èí áîëãîí 3000
àì.äîëëàð ºã÷ýý. Õýðâýý 8 ñàðä ãýðýýíä çààñàí
òîîíû æóóë÷èí èðâýë äýýðõ ìºíãèéã 8 ñàðä òºëºõ
íèéò òºëáºðò îðóóëàí òîîöíî. Õýðâýý æóóë÷äûã
áàéðëóóëààã¿é áîë ãýðýý áèåë¿¿ëýýã¿é áóðóóòàé
òàë íü äýí÷èíã íºãºº òàëä /¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷/
ºãíº.
4.3.3. Áàòàëãàà
¯¿ðýã õ¿ëýýã÷èéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí
ã¿éöýòãýëèéã õàíãóóëàõààð ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ¿¿ðýã
ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýæ, áàòàëãàà
ãàðãàæ áîëäîã áàéíà. ¯¿ðýã áèåëýãäýýãóé áîë
ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýõèéã áàòàëãàà ãàðãàã÷ààñ
øààðäàíà. Áàòàëãààíû íýã îíöëîã íü ¿¿ðýã

ã¿éöýòãýã÷èéí ºìíººñ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàòàëãàà
ãàðãàã÷ íü ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã ýðãýýä ò¿¿íýýñ
øààðäàõ ýðõã¿é áàéäàãò îðøèíî. Áàòàëãààíû
ãýðýýã áè÷ãýýð õèéíý.
4.4. Õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý
Áèä ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà áàéíãà èõ áàãà
ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð õóäàëäàà íàéìàà õèéæ
èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéäàã.
Õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý íü èðãýäèéí
ýðõ ç¿é äýõ õóäàëäààíû õàðèëöààã çîõèöóóëàõ
çîðèëãîòîé þì. Ýíý òºðëèéí ãýðýýã àìààð áîëîí
áè÷ãýýð áàéãóóëæ áîëíî. Õóäàëäàõ-õóäàëäàí
àâàõ ãýðýý áàéãóóëàõ ¿åä õóäàëäàã÷ íü:
ýâäðýë ãýìòýë, äîãîëäîëã¿é ýä õºðºíãèéã
øèëæ¿¿ëýõ,
õóäàëäàæ áàéãàà ýä õºðºíãèéí òàëààðõ ¿íýí
çºâ ìýäýýëëèéã ºãºõ; õóäàëäàí àâàã÷ íü
à. òîõèðîëöñîí ¿íèéã òºëºõ
á. àâñàí ç¿éëýý õ¿ëýýí àâàõ ¿¿ðýã
- 42 -
õ¿ëýýíý.
Ýä õºðºíãº õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõòàé
1.
2.
õîëáîãäîîä îëîí çàðäàë ãàðäàã. Ýäãýýð çàðäëààñ
ãýðýýíèé òàëóóäûí õýí íü ÿìàð çàðäëûã íü
õàðèóöàõ òàëààð Èðãýíèé õóóëüä çààñàí áàéäàã.
Òóõàéëáàë: ýä õºðºíãèéã æèãíýõ, ñàâëàõ,

áàãëàõàä ãàðàõ çàðäëûã õóäàëäàã÷, õóäàëäàã÷èéí
áàéãàà ãàçðààñ ººð ãàçàð ðóó òýýâýðëýõ, õ¿ëýýí
àâàõ, áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí
çàðäëûã õóäàëäàí àâàã÷ õàðèóöíà. Ãýõäýý ýíý
íü çààâàë èéì áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã áèø áºãººä
òàëóóä ãýðýý áàéãóóëàõäàà ººðººð òîõèðîëöîæ
áîëíî. Õýðâýý õóäàëäñàí ýä õºðºíãº íü ãýìòýë,
äîãäîëòîé áîë ¿¿íèéã àðèëãàõ áºãººä õóäàëäàí
àâàã÷ íü äîãîëäîëòîé ãýäãèéã ìýäýýã¿é áîë
ò¿¿íèéã àðèëãóóëæ, çàñóóëàõ áóþó ãýðýýãýý
öóöàëæ òºëñºí ¿íýý áóöààí àâàõ ýðõòýé.
Áàòàëãààò õóãàöàà òîãòîîñîí áîë ýíý õóãàöààíû
äîòîð, òîãòîîãîîã¿é áîë 6 ñàðûí äîòîð äîãîëäëûã
àðèëãàõûã øààðäàæ áîëíî. Õýðýâ ãýìòýë
äîãîëäîë íü õóäàëäàí àâàã÷èéí ººðèéí áóðóóòàé
¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ññýí, ýñâýë õºë õîðèî ãýíýò
òîãòîîõ, ñàëõè øóóðãà äýãäýõ, öàñ áîðîî îðîõ
çýðýã äàâàãäàøã¿é õ¿÷èí ç¿éëñèéí óëìààñ áèé
áîëñîí áîë õóäàëäàã÷ õàðèóöàõã¿é.
Õóäàëäàã÷ íü õóäàëäàæ áàéãàà ýä õºðºíãèéí
òàëààð ¿íýí çºâ ìýäýýëëèéã õóäàëäàí àâàã÷èä
ºãºõ ¿¿ðýãòýé.
- 43 -

- 44 -
Õóäàëäàã÷ íü õóäàëäàæ áàéãàà ýä õºðºíãèéí òàëààð ¿íýí
çºâ ìýäýýëëèéã õóäàëäàí àâàã÷èä ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

- 45 -
Çàãâàð
ÁÀÐÀÀ Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯¯Í ÕÓÄÀËÄÀÕ, ÕÓÄÀËÄÀÍ ÀÂÀÕ ÃÝÐÝÝ
............................... ..................................
/îãíîî/ /¿éëäñýí ãàçàð/
Ãýð÷èëãýýíèé äóãààð
Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð............
Èðãýíèé õóóëèéí 243-ð çóéëèéí 243.1 äýõ õýñãèéã
óíäýñëýí íýã òàëààñ .................... õàÿãò îðøèí ñóóõ .............
-íû (áè /öààøèä “Õóäàëäàã÷” ãýíý/, íºãºº òàëààñ .............
õàÿãò îðøèí ñóóõ ....................... -íû ..................... /öààøèä
“Õóäàëäàí àâàã÷” ãýíý/ áèä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí
äýýð ýíýõ¿¿ ãýðýýã áàéãóóëàâ.
Íýã. Ãýðýýíèé åðºíõèé íºõöºë
1.1 Ãýðýýíèé íºõöºëèéí äàãóó Õóäàëäàã÷ íü áèåò
áàéäëûí áîëîí ýðõèéí äîãîëäîëãóé .........................
áàðàà áóòýýãäýõ¿¿í, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áàðèìò
áè÷ãèéã Õóäàëäàí àâàã÷èéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýõ,
Õóäàëäàí àâàã÷ íü á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õ¿ëýýí àâ÷
òºëáºðèéã òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
1.2 Õóäàëäàã÷ààñ øèëæóóëæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿í íü
............................... /÷àíàðûí ãýð÷èëãýý ãýõ ìýò/-ýýð
òîäîðõîéëîãäîíî.
1.3 Áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàã÷ òàë õóäàëäàí
àâàã÷ òàëä ................... òºãðºãººð õóäàëäàõ áà
òºëáºðèéã .........îíû .... äóãààð .... ñàðûí .... -íû ºäºð
òºëæ áàðàãäóóëíà.
1.4 Áàðààíû ¿íýä ................. /æèãíýõ, ñàâëàõ, òýýâýðëýõ
çýðýã/ õºëñ áàãòàíà.

- 46 -
Õî¸ð. Õóäàëäàã÷èéí ¿¿ðýã
2.1 ... îíû ...ñàðûí .... -íû ºäðººñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàðààã
õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæóóëíý.
2.2 Ãýðýýíèé ñàëøãóé õýñýã áîëîõ õîëáîãäîõ áè÷èã
áàðèìòûã õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæ¿¿ëýí ºãíº.
Ãóðàâ. Õóäàëäàí àâàã÷èéí ¿¿ðýã
3.1 Õóäàëäàã÷ààñ áàðààã øèëæ¿¿ëýõ õóãàöààã
ìýäýãäýñíýýñ õîéø ..... îíû ... ñàðûí ... -íû äîòîð
áàðààã øèëæ¿¿ëýí àâíà.
3.2 Áàðààã õóëýýæ àâàõäàà òîî, ÷àíàð, èæ á¿ðäýë,
õîëáîãäîõ áè÷èã áàðèìòûã øàëãàæ àâíà.
3.3 Õóäàëäàí àâñàí áàðààã øàëãàõ áîëîí àøèãëàõ ÿâöàä
èëýðñýí äîãîëäëûã õóäàëäàí àâàã÷èä ìýäýãäýíý.
3.4 Õóäàëäàí àâñàí áàðààíû òºëáºðèéã ãýðýýíä çààñàí
õóãàöààíä òºëæ áàðàãäóóëàõ.
Äºðºâ. Òîîöîî õèéõ æóðàì
4.1 Õóäàëäàí àâàã÷ áàðààíû òºëáºðèéã ........... /áýëíýýð,
áýëýí áóñààð/ õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæ¿¿ëíý.
4.2 Õóäàëäñàí áàðààã õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæ¿óëñíýýð
áàðàà óñòàõ, ãýìòýõ ýðñäýë õóäàëäàí àâàã÷èä
øèëæèíý.
Çóðãàà. Ìàðãààíûã èøéäâýðëýõ
1. Ãýðýýíä õîëáîãäîõ ìàðãààíûã òàëóóä õàðèëöàí
òîõèðîëöîõ çàìààð øèéäâýðëýíý.
2. Òàëóóä òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é ìàðãààíûã ø¿¿õ
/àðáèòð/-ýýð øèéäâýðë¿¿ëíý.

Äîëîî. Ãýðýýíèé ¿éë÷ëýõ õóãàöàà
1. Ãýðýý íü .... îíû ... äóãààð ñàðûí .... -íû ºäðººñ .....îíû
.... ñàðûí ... -íû ºäºð õ¿ðòýë õ¿÷èíòýé.
2. Ãýðýýíèé ¿éë÷ëýõ õóãàöààã ãýðýýíèé õî¸ð òàë áè÷ãýýð
õàðèëöàí òîõèðîëöîæ ñóíãàæ áîëíî.
Íàéì. Áóñàä çààëò
1. Ãýðýýã 3 õóâü ¿éëäýæ, ãýðýýíèé õî¸ð òàë òóñ á¿ð íýã
íýã õóâèéã, íîòàðèàò÷ 1 õóâèéã àâíà.
2. Òàëóóä ãýðýýíä òóñãàãäààãóé áóñàä àñóóäëûã
øèéäâýðëýõäýý Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü áîëîí
õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã ìºðäëºã áîëãîíî.
Òàëóóäûí õàÿã:
Õóäàëäàã÷ òàë: Õóäàëäàí àâàã÷ òàë:
Ðåãèñòðèéí äóãààð №: Ðåãèñòðèéí äóãààð №:
.................................... ......................................
Èðãýíèé ¿íýìëýõèéí äóãààð: Èðãýíèé ¿íýìëýõèéí äóãààð:
.................................... ......................................
Îðøèí ñóóæ áóé õàÿã: Îðøèí ñóóæ áóé õàÿã:
.................................... ......................................
Õîëáîî áàðèõ óòàñ: Õîëáîî áàðèõ óòàñ:
.................................... ......................................
Ãýðýý áàéãóóëñàí:
Õóäàëäàã÷: Õóäàëäàí àâàã÷:
.....................-íû ...................................-íû
.................................... ......................................
................ /ãàðûí ¿ñýã/ ................... /ãàðûí ¿ñýã/
- 47 -
Ãýðýýã ãýð÷èëñýí:
Íîòàðèàò÷: ...................... Òàìãà

- 48 -
4.5. Çýýëèéí ãýðýý
ÈÐÃÝÍÈÈ ÕÓÓËÈÀÑ
281.1. Çýýëèéí ãýðýýãýýð çýýëä¿¿ëýã÷ íü çýýëäýã÷èéí ºì÷ëºëä
ìºíãº áóþóòºðëèéí øèíæýýð òîäîðõîéëîãäîõ áóñàä ýä õºðºíãº
øèëæ¿¿ëýõ, çýýëäýã÷ íü øèëæ¿¿ëýí àâñàí ýä õºðºíãºòýé èæèë òºðºë,
òîî, ÷àíàð, õýìæýýíèé ýä õºðºíãº áóþó ìºíãèéã òîõèðñîí õóãàöààíä íü
áóöààí ºãºõ ¿¿ðãèéã òóñ òóñ õ¿ëýýíý..
Òóõàéí çýýëäýæ áàéãàà ç¿éëèéã çýýëäýã÷èä
øèëæ¿¿ëýí ºãñíººð ãýðýý áàéãóóëàãäñàíä
òîîöíî.
2002 îíä Èðãýíèé õóóëü øèíýýð
áàòëàãäñàíààð èðãýä õîîðîíäîî õ¿¿òýé çýýëèéí
ãýðýý áàéãóóëàõ áîëîìæòîé áîëñîí þì. Çýýëèéí
ãýðýýã àìààð áîëîí áè÷ãýýð áàéãóóëæ áîëíî.
Õ¿¿òýé çýýë áîë ãýðýýãýý çààâàë áè÷ãýýð õèéõ
øààðäëàãàòàé áºãººä áè÷ãýýð õèéãýýã¿é áîë
àëèâàà ìàðãààí ãàðàõàä õ¿¿ àâàõ ýðõýý àëäàíà.
Çýýëäýã÷ íü çýýëýý ãýðýýãýýð òîãòîîñîí
õóãàöààíäàà áóöààí ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Èéì õóãàöàà
òîãòîîãîîã¿é áîë çýýëäýã÷èéí øààðäñàíààð
áóöààí ºãºõ ¸ñòîé. Èðãýíèé õóóëèíä çààñíààð
àâñàí çýýëýý òîõèðñîí õóãàöààíààñàà ºìíº
áóöààí ºã÷ áîëíî. Õàðèí õ¿¿òýé çýýë áîë ýíý
òîõèîëäîëä çýýëä¿¿ëýã÷òýé óðüä÷èëàí òîõèð÷,
çºâøººðºë àâñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. ªíºº öàãò
çýýë¿¿ëñýí ìºíãº òºãðºã, ýä ç¿éëýý áóöààí àâ÷
÷àäàõã¿é õîõèðîõ ÿâäàë ýëáýã òîõèîëäîõ áîëæýý.
Ýíý áàéäëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, çîõèöóóëàõ

çîðèëãîîð Èðãýíèé õóóëüä çýýë àâàã÷èéí ýä
õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë äîðîéòîæ çýýëýý
áóöààí òºëæ ÷àäàõã¿é íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîí
áîë çýýëä¿¿ëýã÷ íü çýýëýý õóãàöààíààñ ºìíº íýí
äàðóé áóöààæ ºãºõèéã øààðäàõ ýðõòýé áàéõààð
çààñàí.
Èðãýä áàðüöààëàí çýýëäýõ ãàçðààñ /ëîìáàðä/
çýýë àâàõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã. Áàðüöààëàí çýýëäýõ
ãàçàð íü õºäëºõ ýä õºðºíãèéã ë áàðüöààëàõ
ýðõòýé áºãººä ãàçàð ãýõ ìýòèéí ¿ë õºäëºõ ýä
õºðºíãèéã áàðüöààëæ áîëîõã¿é. Õýðâýý òà
áàðüöààëàí çýýëýõ ãàçðààñ çýýë àâ÷ áàéãàà áîë
çààâàë áè÷ãýýð ãýðýý õèéõèéã øààðäàõ áºãººä
õ¿¿ã òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîí áàéíà. Çýýëýý
õóãàöààíä íü òºëººã¿é áîë áàðüöààëàãäñàí
õºðºíãèéã õóäàëäàõ òóõàéãàà çýýëäýã÷èä áè÷ãýýð
ìýäýãäýõ ¿¿ðãèéã áàðüöààëàí çýýëäýõ ãàçàð
õ¿ëýýäýã. Ìýäýãäñýíýýñ õîéø 10 õîíîãèéí äîòîð
çýýëýý òºëººã¿é áîë ýä õºðºíãèéã õóäàëäàæ
áîëíî. Õóäàëäñàí ç¿éëèéí ¿íýýñ çýýëèéã õ¿¿ãèéí
õàìò ñóóòãàæ ¿ëäñýí ìºíãèéã çýýëäýã÷èä áóöààæ
ºãíº. Áàðüöààëàí çýýëäýõ ãàçàð íü áàðüöààíû
ç¿éëèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàíãàõ ¿¿ðýãòýé.
- 49 -

- 50 -
Çýýëäýã÷ íü çýýëñýí ç¿éëýý òîõèðñîí õóãàöààíäàà
áóöààí ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

4.6. Ýä õºðºíãº õºëñëºõ ãýðýý
Áóñäûí ýä õºðºíãèéã ¿íý òºëáºðòýéãººð ò¿ð
õóãàöààíä ýçýìøèæ, àøèãëàõ òîõèîëäîëä ýä
õºðºíãº õºëñëºõ ãýðýý áàéãóóëíà.
- 51 -
Õºëñë¿¿ëýã÷ íü:
õºëñëºã÷èä á¿ðýí á¿òýí, ýâäðýë ãýìòýëã¿é
ýä õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëýõ
ýä õºðºíãºòýé õîëáîãäîí ãàðñàí çàéëøã¿é
çàðäëûã õºëñëºã÷èä íºõºí òºëºõ
ýä õºðºíãºä çàñâàð, ¿éë÷èëãýý õèéõ
¿¿ðýãòýé.
Ìºí ýä õºðºíãèéã çàñàí ñàéæðóóëñàí ç¿éëýý
ñàëãàæ áîëîõîîð áîë ñàëãàí àâ÷ ¿ëäýõ, ãóðâàí
ñàðÛí òóðø õºëñºº òºëººã¿é áîë ãýðýýã öóöëàõûã
øààðäàõ, óðüä÷èëàí ñàíóóëñààð áàéõàä
õºëñë¿¿ëñýí ýä õºðºíãèéã ãýìòýýæ ìóóòãàñàí áîë
õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõèéã øààðäàõ ýðõòýé.
Õºëñëºã÷ íü:
õºëñëºñºí ýä õºðºíãèéã ãýðýýíä çààñàí
çîðèóëàëòûí äàãóó àøèãëàõ
õºëñèéã õóãàöààíä íü òºëºõ,
çºâøººðºëã¿éãýýð ýä õºðºíãèéã
ººð÷ëºõã¿é áàéõ
ýä õºðºíãèéã åðäèéí ýëýãäëýýñ èë¿¿
ìóóòãàõã¿é áàéõ
ýä õºðºíãèéã á¿ðýí á¿òýí áóöààæ ºãºõ
¿¿ðýã õ¿ëýýíý.
1.
2.
3.
1.
2.
3.
4.

- 52 -
Õºëñëºã÷ íü äàðààõü ýðõèéã ýäýëíý:
ººðèéíõ íü áóðóóã¿éãýýð õºëñëºí àâñàí
ýä õºðºíãèéã àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëâîë
õºëñ òºëºõººñ òàòãàëçàõ
õºëñëºí àâñàí ýä õºðºíãº íü áóñäûí àìü
áèå, ýð¿¿ë ìýíäýä àþóë ó÷ðóóëàõààð
áàéâàë ãýðýýã öóöëàõ, õºëñë¿¿ëýã÷èéí
çºâøººðºëòýéãýýð ýä õºðºíãèéã ººð
ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõ, äàìæóóëàí õºëñëºõ
çýðýã áîëíî.
1.
2.
Õºëñºëñºí ýä õºðºíãèéí õºëñèéã ãýðýýíèé
õóãàöàà äóóñàõàä òºëíº. Ãýõäýý ýíý òàëààð
ãýðýýíäýý ººð æóðàì òîãòîîõ ýðõ íü òàëóóäàä
íýýëòòýé áèé.
4.7. Îðîí ñóóö õºëñëºõ ãýðýý
Èðãýä îðîí ñóóöàà õóâü÷èëæ àâñíààñ õîéø
îðîí ñóóöàà áóñäàä á¿õýëä íü áóþó õàæóóãèéí
ºðººãºº õºëñëºõ ÿâäàë ýëáýã áîëñîí. Îðîí ñóóö
õºëñë¿¿ëýã÷, õºëñëºã÷èéí õîîðîíä ¿¿ññýí ýðõ
ç¿éí õàðèëöààã îðîí ñóóö õºëñëºõ ãýðýýãýýð
çîõèöóóëíà. Õºëñë¿¿ëýã÷ íü áàéøèí, ºðººã
õºëñëºã÷èéí ýçýìøèë àøèãëàëòàä øèëæ¿¿ëýõ,
õºëñëºã÷ íü îðîí ñóóöûã çîðèóëàëòûí äàãóó
àøèãëàõ, á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã íü õàíãàõ, õýëýëöýí
òîõèðñîí õºëñèéã òºëºõ ¿¿ðãèéã òóñ òóñ õ¿ëýýíý.

Èðãýíèé õóóëüä çààñíààð õºëñë¿¿ëýã÷ íü îðîí
ñóóöàíäàà çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéõäýý õºëñëºã÷èä
óðüä÷èëàí ìýäýãäýíý.
Îðîí ñóóö õºëñëºã÷ íü òóõàéí îðîí ñóóöûã
ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèë òàñðàëòã¿é ýçýìøèæ ¿¿ðãýý
çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëæ áàéñàí áîë õºëñëºã÷èéí
òàâüñàí íºõöºëººð óã îðîí ñóóöûã òýðã¿¿í
ýýëæèíä õóäàëäàí àâàõ áóþó îðîí ñóóö õºëñëºõ
øèíý ãýðýýã òýðã¿¿í ýýëæèíä áàéãóóëàõ äàâóó
ýðõòýé.
Õýðâýý õºëñë¿¿ëýã÷ çºâøººðâºë õºëñëºã÷
íü õºëñºëæ áàéãàà îðîí ñóóöàà ººð ýòãýýäýä
äàìæóóëàí õºëñºëæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä
õºëñë¿¿ëýã÷ íü îðîí ñóóöíû òàëáàéí à÷ààëàë
õýò èõýññýí, äàìæóóëàí õºëñëºã÷èéí õóâèéí
áàéäëààñ áîëñîí çýðýã õ¿íäýòãýí ¿çýõ
øàëòãààíòàé ¿åä ë äàìæóóëàí õºëñëºõººñ
òàòãàëçàõ ýðõòýé. Õºëñëºã÷ íü ¿íý õºëñã¿éãýýð,
ãýðýý áàéãóóëàõã¿éãýýð õºëñëºæ áàéãàà
îðîí ñóóöàíäàà ò¿ð ñóóã÷èéã ñóóëãàæ áîëíî.
Õºëñëºã÷òýé õàìò àìüäàðäàã ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä
íü õºëñëºã÷èéí íýãýí àäèë ýðõ, ¿¿ðýãòýé.
Õºëñë¿¿ëýã÷ íü îðîí ñóóöàà õóäàëäàõ, áýëýãëýõ
çýðãýýð áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ ¿åä îðîí ñóóö õºëñëºõ
ãýðýý õ¿÷èí òºãºëäºð õýâýýð ¿ëäýíý.
Òîäîðõîé àëáàí òóøààë ýðõýëæ áàéãààòàé íü
õîëáîãäóóëæ ò¿¿íä ò¿ð õóãàöààãààð øèëæ¿¿ëñýí
- 53 -

îðîí ñóóöûã àëáàíû ñóóö ãýíý. Ýðõýëæ áàéñàí
àæèë, àëáàí òóøààëààñàà áîëüñîí ¿åä íü îðîí
ñóóöûã ýðõ á¿õèé ýòãýýä áóöààí àâàõ ýðõòýé.
Îðîí ñóóö õºëñë¿¿ëýã÷ íü çàñâàð õèéõäýý õºëñëºã÷èä
óðüä÷èëàí ìýäýãäýõ ¸ñòîé.
4.8. Ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí ãýðýý
Ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí ãýðýýã èõýíõäýý
“ëèçèíãèéí ãýðýý” ãýæ íýðëýäýã. Óã ãýðýýãýýð
ò¿ðýýñë¿¿ëýã÷ íü òîäîðõîé õóãàöààãààð
ýä õºðºíãºº àøèãëóóëàõààð ò¿ðýýñëýã÷èä
øèëæ¿¿ëýõ, ò¿ðýýñëýã÷ íü òîãòìîë õóãàöààíä
òºëáºð òºëºõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã.
- 54 -

Ãýðýýíä õóãàöàà äóóññàíû äàðàà ò¿ðýýñëýñýí
ýä õºðºíãèéã ò¿ðýýñëýã÷ õóäàëäàí àâàõààð, ýñâýë
¿ðãýëæë¿¿ëýí ò¿ðýýñëýõ òàëààð òóñãàæ áîëíî.
Ãýðýýãýý çààâàë áè÷ãýýð õèéõ øààðäëàãàòàé
áºãººä àìààð áàéãóóëñàí ëèçèíãèéí ãýðýý õ¿÷èí
òºãºëäºð áóñ áàéíà. Ãýðýýíä ¿íý, òºëáºð, ò¿¿íèéã
òºëºõ æóðàì, õóãàöààíû òàëààð òóñãàõ õýðýãòýé.
Ëèçèíãèéí ãýðýýãýýð ýä õºðºíãº ò¿ðýýñëýí àâ÷ áîëíî.
4.9. Àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý
Èðãýíèé õóóëèéí 343-ð ç¿éëä çààñíààð
àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýýãýýð àæèë ã¿éöýòãýã÷ íü
çàõèàëàã÷èéí áóþó ººðèéí ìàòåðèàëààð ãýðýýíä
çààñàí àæèë ã¿éöýòãýõ, çàõèàëàã÷ íü óã àæëûí ¿ð
ä¿íã õ¿ëýýí àâ÷, õýëýëöýí òîõèðñîí õºëñ òºëºõ
¿¿ðãèéã òóñ òóñ õ¿ëýýíý.
- 55 -

- 56 -
Èðãýäèéí äóíä àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýýãýýð
çîõèöóóëàãäàõ õàðèëöààã õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð
çîõèöóóëäàã õºäºëìºðèéí õàðèëöààíààñ
ÿëãàõã¿é áàéõ ¿çýãäýë áàéäàã. Õºäºëìºðèéí
ãýðýý íü àæèë÷èí, àëáàí õààã÷ áîëîí òóõàéí
áàéãóóëëàãûí çàõèðãàà ãýñýí òîãòâîðòîé òàëóóäûí
õîîðîíä áàéãóóëàãääàã. Õàðèí àæèë ã¿éöýòãýõ
ãýðýýã òîãòîîñîí õóãàöààíû äîòîð òîäîðõîé íýãýí
àæëûã õèéõ àæèë ã¿éöýòãýã÷ áîëîí çàõèàëàã÷
ãýñýí òàëóóä áàéãóóëäàã.
Àæëûí õºëñíèé õýìæýý, òºëºõ àðãà õýëáýð,
õóãàöààã ãýðýý áàéãóóëæ áàéãàà òàëóóä
õàðèëöàí òîõèðîëöîæ òîãòîîíî. Õýðâýý õºëñºº
óðüä÷èëàí òîõèðîëöîîã¿é áîë òóõàéí òºðëèéí
àæëûã ã¿éöýòãýõýä ìºðääºã æèøèã ¿íýëãýýíèé
æàãñààëòàä òóñãàñàí ¿íýýð, ýñâýë òóõàéí ¿åèéí
çàõ çýýëèéí äóíäàæ ¿íýëãýýãýýð áîäîæ õºëñèéã
òºëíº. Õºÿñèéã çàõèàëñàí àæëûã á¿ðýí äóóñãàæ,
õ¿ëýýëãýí ºãñíººð òºëíº. Ãýõäýý ¿¿íýýñ ººðººð
òîõèðîëöîõ ýðõ íü òàëóóäàä ÷ºëººòýé áèé.
Àæèë ã¿éöýòãýã÷èéí ã¿éöýòãýñýí àæèë íü
÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é, äîãîëäîëòîé
áàéâàë çàõèàëàã÷ íü àæèë õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø
á ñàðûí äîòîð ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî. Øóóä èëýð÷
ìýäýãäýõ áîëîìæã¿é äóòàãäàë áàéñàí áîë 1
æèëèéí äîòîð ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé. Áàéøèí
áàðèëãûí òàëààðõ ãîìäëûã 3 æèëèéí äîòîð
ãàðãàíà.

Èðãýíèé õóóëüä àæèë ã¿éöýòãýã÷ áîëîí
çàõèàëàã÷èéí õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã çààñàí áàéäàã. Àæèë
ã¿éöýòãýã÷ äàðààõü ¿¿ðýãòýé:
àæëûã õóãàöààíä íü ã¿éöýòãýõ;
çàõèàëàã÷ààñ îëãîñîí ýä õºðºíãèéí á¿ðýí
á¿òýí áàéäëûã õàíãàõ òàëààð çîõèõ àðãà
õýìæýý àâàõ;
çàõèàëàã÷èéí ìàòåðèàëûã àðâèëàí
õýìíýëòòýé àøèãëàæ, õýðõýí çàðöóóëñàí
òóõàéãàà òàéëàãíàõ, ¿ëäýãäýë ìàòåðèàëûã
áóöààí ºãºõ;
àæëûã ÷àíàðòàé, äîãîëäîëã¿é ã¿éöýòãýí
õ¿ëýýëãýí ºãºõ;
ººðèéí áóðóóãààñ ¿¿ññýí ãýìòýë,
äîãîëäëûã àðèëãàõ çàðäëûã õàðèóöàõ;
ººðèéí ìàòåðèàëààð àæèë ã¿éöýòãýõ áîë
çîõèõ ÷àíàðûí ìàòåðèàëààð ã¿éöýòãýõ;
çàõèàëàã÷èéí íèéë¿¿ëñýí ìàòåðèàë íü
àæëûí øààðäëàãà, ÷àíàðò òýíöýõã¿é áîë
ýñâýë àæèëä ìóóãààð íºëººëºõ íºõöºë
áàéäàë áèé áîëñîí áîë çàõèàëàã÷èä öàã
òóõàéä íü äàðóé ìýäýãäýõ.
- 57 -
Çàõèàëàã÷ íü:
õºëñèéã õóãàöààíä íü òºëºõ;
çàõèàëñàí àæëàà õóãàöààíä íü õ¿ëýýí
àâàõ;
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.
2.

- 58 -
ººðºº íèéë¿¿ëñýí øààðäëàãà õàíãàõã¿é
ìàòåðèàëàà ñîëüæ ºãºõ çýðýã ¿¿ðãèéã
õ¿ëýýíý.
Òàëóóä ãýðýý áàéãóóëàõäàà õóóëüä çààñíààñ
ãàäíà áóñàä íàðèéâ÷èëñàí ýðõ, ¿¿ðãèéí òàëààð
òóñãàæ áîëíî.
Àæèë ã¿éöýòãýã÷ íü àæëûã ÷àíàðòàé äîãîëäîëã¿é
ã¿éöýòãýí õ¿ëýýëãýí ºãºõ ¿¿ðýãòýé.
3.

- 59 -
5. ÃÝÌ ÕÎÐ
¯ð ä¿í
ãýì õîðûí òàëààðõ îéëãîëòûã
òîäîðõîéëîõ;
ãýì õîðîîñ ¿¿äñýí õîõèðîë, õîõèðîã÷èéí
òàëààð òàéëáàðëàõ;
ãýì õîðûí òºðëèéã òîãòîîõ;
áóñäàä ó÷èðñàí ãýì õîðûã õýí, õýðõýí
õàðèóöàí àðèëãàõ òàëààð òàéëáàðëàõ.
1.
2.
3.
4.
5.1. Ãýì õîð ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ
ÈÐÃÝÍÈÈ ÕÓÓËÈÀÑ
497.1. Áóñäûí ýðõ, àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë
õýðãèéí íýð õ¿íä, ýä õºðºíãºä õóóëü áóñààð ñàíààòàé áóþó áîëãîîìæã¿é
¿éëäýë /ýñ ¿éëäýõ¿é/- ýýð ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ýòãýýä óã ãýì õîðûã õàðèóöàí
àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé.
Ãýì õîð íü áóñäûã äîðîìæëîí ãóòààõ,
ýä õºðºíãèéã ãýìòýýõ, óñòãàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã
áóñíèóëàõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí èäýâõòýé áà èäýâõã¿é
¿éëäëýýð áèé áîëäîã.
Ãýì õîðûã àðèëãàõ íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí
õàðèóöëàãûí íýã òºðºë þì. Ãýì õîð ó÷ðóóëñàí
ýòãýýä íü óã ãýì õîðûã àðèëãàõäàà çàñàæ ÿíçëàõ,

ñýðãýýõ çýðãýýð ãýì õîð ó÷ðóóëàõààñ ºìíºõ
áàéäàëä íü îðóóëæ, ýñâýë õîõèðëûã ýä õºðºíãº,
ìºíãººð òºëíº. Ýä õºðºíãºä ó÷ðóóëñàí áîäèò
õîõèðîë áîëîí îëîõ ¸ñòîé áàéñàí îðëîãûã
íºõºí òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Æèøýý íü: èðãýí
À ãýã÷ àâòî ìàøèíä äàéðóóëñíû óëìààñ 2 ñàð
ýìíýëýãò õýâòýí 300 ìÿíãàí òºãðºãèéí çàðäàë,
ìºí àâàõ áàéñàí 200 ìÿíãàí òºãðºãèéí öàëèíãàà
àâ÷ ÷àäààã¿é áîë áóðóóòàé ýòãýýä íü ýð¿¿ãèéí
õàðèóöëàãà õ¿ëýýõèéí ñàöóó äýýðõ 500 ìÿíãàí
òºãðºãèéí õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ ¸ñòîé.
5.2. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ó÷ðóóëñàí ãýì
- 60 -
õîð
Áèä Õóóëèéí ýòãýýä ãýæ þó âý? ãýñýí á¿ëãýýð
õóóëèéí ýòãýýä íü ººðèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãººðºº
¿¿ðýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã òóõàé ¿çñýí áèëýý.
¯¿íýýñ ¿¿äýí õóóëèéí ýòãýýä íü áóñàä õóóëèéí
ýòãýýäýä áîëîí òºð, èðãýíä ãýì õîð ó÷ðóóëâàë
ó÷ðóóëñàí ãýì õîðîî õàðèóöàí àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé,
íºãºº òàëààñ ººðò íü ãýì õîð ó÷èðñàí ãýæ ¿çâýë
õîõèðëîî áóðóóòàé ýòãýýäýýñ íýõýìæëýõ ýðõòýé.
Õóóëèéí ýòãýýäèéí áóñäàä ó÷ðóóëñàí ãýì õîð
ãýäýãò òóõàéí áàéãóóëëàãà ººðºº ÷àíàðã¿é
áàðàà õóäàëäààëàí õýðýãëýã÷èéã õîõèðîîñîí,
áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëñàí çýðýã áóðóóòàé ¿éë
àæèëëàãààíû óëìààñ ¿¿ññýí ãýì õîðîîñ ãàäíà
òóõàéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí ó÷ðóóëñàí ãýì

õîð îðíî. Ãýõäýý àæèëòàí õ¿ëýýñýí àæèë ¿¿ðãýý
ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà ãýì õîð áóñäàä ó÷ðóóëñàí áîë
ýíä õàìààðíà. Ýíý òîõèîëäîëä àæèë îëãîã÷
áàéãóóëëàãà õîõèðëûã àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé áàéíà.
Òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí õààã÷ àëáàíû
àæëàà õèéõ ¿åäýý áóðóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàí
áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëáàë àæèëëàäàã áàéãóóëëàãà
áîëîí òºð ãýì õîðûã õàðèóöíà.
Õóóëü áóñààð ÿëëàãäàã÷ààð òàòàãäñàí, ÿë
øèéòã¿¿ëñýí, áàðèâ÷ëàãäñàí, ñààòóóëàãäñàí
áóþó ãàäàãø ÿâàõã¿é ãýñýí áàòàëãàà ºãñºí,
çàõèðãààíû æóðìààð áàðèâ÷ëàãäñàí ýòãýýäèéí
çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýñýí òîõèîëäîëä ò¿¿íä
ó÷èðñàí õîõèðëûã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí
áàéöààã÷,ïðîêóðîð áîëîí ø¿¿ã÷èéí áóðóóòàé
ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí òºð õàðèóöàí àðèëãàíà.
Äýýð äóðüäñàí õîõèðîëä õîðèãäîí
ñààòóóëàãäàõ õóãàöààíäàà àâààã¿é öàëèí õºëñ,
òýòãýâýð òýòãýìæ, õóðààñàí áèò¿¿ìæèëñýí ýä
õºðºíãº, òºëáºð òîðãóóëü, ºìãººëºã÷èéí õºëñ
çýðãèéã îðóóëàí òîîöîæ áîëîõ þì.
5.3. Àìüòíû ó÷ðóóëñàí ãýì õîð
Õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä àìüòàí ãýì
õîð ó÷ðóóëñàí áîë õîõèðëûã ò¿¿íèéã ºì÷ëºã÷,
ýçýìøèã÷ õàðèóöàí àðèëãàíà. Æèøýý íü: ãýðèéí
íîõîéä õàçóóëñàí õ¿íèé õîõèðëûã òóõàéí íîõîéíû
- 61 -

ýçýí õàðèóöàõ áîëíî. Ãýðèéí òýæýýâýð àìüòàí
áîëîí ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàäàã
àìüòíû /öàãäààãèéí íîõîé, öèðêèéí àìüòàí ãýõ
ìýò/ ó÷ðóóëñàí ãýì õîð íü ò¿¿íèé ýçíèé ñàíààòàé
áóþó èëò áîëãîîìæã¿é ¿éëäýëòýé õîëáîîã¿é áîë
ãýì õîðûã õàðèóöàõã¿é. Òîäðóóëáàë, ãýíýòèéí
áóþó äàâàãäàøã¿é õ¿÷íèé øèíæòýé íºõöºë
áàéäëûí ¿åä, ýñâýë õîõèðîã÷èéí ñàíààòàé áîëîí
õýòýðõèé áîëãîîìæã¿é ¿éëäëèéí óëìààñ ãýì õîð
áèé áîëñîí áîë ãýì õîðûã õàðèóöàí àðèëãàõã¿é
áàéæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí àìüòíû ýçýí íü
àíõààðóóëãà, ñàíóóëãà ºãºõ, õàðàà õÿíàëòàà
ñàéæðóóëàõ çýðãýýð áóñäûí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ áàéõ õýðýãòýé.
5.4. Áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä
ó÷èðñàí ãýì õîð
Õ¿íèé áèå ìàõáîäèéã ãýìòýýõ, òàõèð äóòóó
áîëãîõ, çîâèóð øàíàëãàà ¿¿ñãýõ çýðýã ÿíç
á¿ðèéí õýëáýðýýð áóñäûí ýð¿¿ë ìýíäýä íü ãýì
õîð ó÷ðóóëñàí áóðóóòàé ýòãýýä íü õîõèðîã÷èéí
õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ ¸ñòîé. Ãýì õîðûí óëìààñ
õîõèðîã÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàí äóòóó
àâñàí öàëèí õºëñ, áóñàä îðëîãî, ò¿¿í÷ëýí
íýìýãäýë õîîë õýðýãëýõ, õèéìýë ýðõòýí õèéëãýõ,
ñóâèëëûí ãàçàð ñóâèëóóëàõ çýðýã ýì÷ë¿¿ëýõýä
ãàðñàí á¿õ çàðäëûã ãýì õîð ó÷ðóóëàã÷ õàðèóöíà.
Õîõèðîã÷ íü õîëáîãäîõ çàðäëûã íýõýìæëýõ
- 62 -

Irgenii erh zui

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Irgenii erh zui