The subject is introduced in the Shivaji University, Kolhapur at B.A. and B.A.B.Ed. Geography from June 2020 as per UGC guidelines. It contains four modules including - Perspectives on Health, Pressure on Environmental Quality and Health, Exposure and Health Risks, Health and Disease Patterns (In Environmental Context with special reference to India).

1. शिवाजी शवद्यापीठ, कोल्हापूर सुधारित अभ्यासक्रम काययशाळा
GEOGRAPHY OF HEALTH AND WELLBEING
( आिोग्य आणि कल्याि भूगोल )
बी.ए. आणि बी.ए. बी.एड. भूगोल भाग- III सेम- VI पेपि E232 / XII
डॉ. नामदेव व्ही . तेलोरे
भूगोल णिभाग, िाजा श्रीपतिाि भगिंतिाि महाणिद्यालय, औंध, सातािा
nvtelore@gmail.com https://vidwan.inflibnet.ac.in/profile/159877

2. आिोग्य आणि कल्याि भूगोल
आिोग्य आणि कल्याि भूगोल ही मानिी भूगोलाची उपशाखा आहे, जी लोक आणि पयायिििामधील पिस्पि संिादाशी संबंणधत आहे.
शिीिात कोित्याही प्रकािच्या आजािांचा अभाि म्हिजे आिोग्य होय.
Health is a state of complete physical, mental and social well being and merely the
absence of disease or infirmity. (WHO, 1946)
आिोग्य नव्हे ति त्यात संपूिय शारििीक, मानणसक आणि सामाणजक संतुष्टी असण्याची अिस्था म्हिजे आिोग्य होय. (WHO, 1946)
आिोग्य भूगोल म्हिजे आजािांचे अणभक्षेत्रीय णितिि, आिोग्य ि अनािोग्याशी संबंणधत यांचा क्रमबद्ध अभ्यास होय.

3. Module I: Perspectives on Health
आिोग्याबद्दल दृष्टीकोन
1.1 Definition, Nature and Scope व्याख्या, स्िरूप आणि व्याप्ती
1.2 Trends and Applications कल आणि उपयोग
1.3 Linkages with Environment and Development पयायिििाशी दुिा आणि णिकास
1.4 Health and Environmental Trends आिोग्य आणि पयायिििीय कल
: Population Dynamics, Urbanization, Poverty and Inequality
लोकसंख्या गणतकी, शहिीकिि, गिीबी आणि णिषमता

4. Module II: Pressure on Environmental Quality and
Health पर्ाावरणीर् गुणवत्तेवर दबाव आशण आरोग्र्
2.1 Human Activities and Environmental Pressure
मानिी णक्रया आणि पयायिििीय दबाि
2.2 Land use and Agricultural Development
जमीन िापि ि कृषी णिकास
2.3 Industrialization औद्योणगकीकिि
2.4 Transportation िाहतूक

5. Module III: Exposure and Health Risks
अनावरण आशण आरोग्र् जोखीम
3.1 Air and Water Pollution हिा आणि जल प्रदूषि
3.2 Household Wastes घिगुती कचिा
3.3 Housing गृहणनमायि
3.4 Workplace कामाची जागा

6. Module IV: Health and Disease Patterns आरोग्र्
आशण रोगाांचे आकृ शतबांध
(In Environmental Context with special reference to India)
पयायििि संदभय - भािताच्या णिशेष संदभायत
4.1 Communicable diseases and their regional pattern – AIDS and Dengue
संसगयजन्य िोग आणि त्यांचे प्रादेणशक आकृणतबंध - एड्स आणि डेंग्यू
4.2 Lifestyle related diseases and their regional pattern – Cancer and Diabetes
जीिनशैली संबंणधत िोग आणि त्यांचे प्रादेणशक आकृणतबंध- ककयिोग आणि मधुमेह
4.3 Climate change and human health
हिामान बदल आणि मानिी आिोग्य
4.4 Food production and nutrition
अन्न उत्पादन आणि पोषि

7. AIDS
"अक्वायर्ड इम्यूनो डर्फिशियेंसी शसिंड्रोम" एच.आय.व्ही. विषाणूच्या संसर्ाामुळे
होणारी एक स्थिती आहे.
यात माणसाची नैसर्र्ाक रोर्प्रततकारक शक्ती तनकामी बनते. एड्स हा रोर्
नाही पण एक शारीररक स्थिती आहे. एड्स झालेल्या माणसाला इतर
संसर्ाजन्य रोर्ांची सहज लार्ण होऊ शकते.
एच.आय.व्ही. रक्तातील रोर्प्रततकारक पेशीं ललम्फोसाईट्सिर आक्रमण
करतात. एड्स पीडितांच्या शरीरातील रोर्प्रततकारक क्षमता हळूहळू कमी होत
र्ेल्याने सर्दी, खोकल्यासारखे साधे तसेच क्षयासारखे भयंकर रोर् होणे शक्य
असते.
तयांिर इलाज करणेही अिघि होते. एच.आय.व्ही. संसर्ाापासून एड्स
होईपयंत ८ ते १० िषांपेक्षाही अर्धक काळ लार्ू शकतो.
एच.आय.व्ही. ने ग्रथत व्यक्ती अनेक िषांपयंत काहीही लक्षणांलशिाय राहू
शकते

8. र्ेंग्यू ताप
र्ेंग्यू ताप ककं िा िेंर्ी ताप (हािमोिी ताप) हा एक विषाणूजन्य रोर् आहे.
हा ताप िेंग्यू (DENV) विषाणूंमुळे होतो. इडिस इस्जप्ती िासाच्या चािण्यामुळे तो प्रसाररत क
े ला जातो. हा एक तीव्र, फ्लूसारखा आजार आहे.
संक्रमणातमक िासाच्या चाव्यानंतर ५-६ दर्दिसानंतर मनुष्याला हा रोर् होतो.
ह्या रोर्ाचे र्दोन प्रकार आहेत. िेंग्यू ताप आणण िेंग्यू रक्तस्रािातमक ताप (िीएचएफ).
िेंग्यू रक्तस्रािातमक ताप हा एक अर्धक तीव्र थिरूपाचा आजार असून, तयामुळे मृतयू ओढिू शकतो.
भारतात १९६३ साली कलकत्त्यात िेंर्ीची पदहली मोठी साि आली.
तयानंतर बहुतांश महानर्रे, शहरे ि ग्रामीण भार्ांमधेही िेंग्यूचा उद्रेक झाल्याची िृत्ते येऊ लार्ली

9. मधुमेह
मधुमेह (िायबेदिस) या आजारात माणसाच्या शरीरातले थिार्दुवपंि पुरेसे इन्शुललन तयार करू शकत नाही (िाईप िन);
ककं िा शरीरातील तयार झालेल्या इन्शुललनला पेशींकिून पुरेसा प्रततसार्द लमळत नाही (िाईप िू).
या र्दोन्ही प्रकारात पेशींमध्ये ग्लूकोज शोषण्याच्या कक्रयेत अििळा येतो. मधुमेहाच्या रुग्णांमधे मूत्रविसजानास िारंिार
जािे लार्णे, िकिा, सतत तहान आणण भूक लार्णे, िजन कमी होणे अशी लक्षणे दर्दसतात.
यािर उपाय म्हणजे खाण्याच्या सियी बर्दलणे, तोंिाने घ्याियाची औषधे, आणण/ककं िा काहीं रुग्णामध्ये र्दररोज इन्शुललनचे
इंजेक्शन घेणे.यासोबतच र्दररोज व्यायाम करणे हा र्देखील एक महत्त्िपूणा उपचार आहे.
आपल्या ियानुसार ककं िा आपल्या जीिनशैली अनुसार व्यायामाचे प्रकार समजाऊन घेऊन व्यायाम क
े ला तर मधुमेह
बर्‍
याच प्रमाणात आिोक्यात ठेिला जाऊ शकतो.

10. कक
ड रोग
कक
ड रोग िा क
ॅ न्सर हा शरीरातील पेशींच्या अतनयंत्रत्रत िाढीमुळे उद्भिणारा रोर् आहे.
प्रतयक्षात क
ॅ न्सर म्हणजे एक रोर् नाही. र्दोनशेहून अर्धक प्रकारचे क
ॅ न्सर आज ठाऊक आहेत.
क
ॅ न्सर कोणतयाही पेशीमध्ये, कोणतयाही उतीमध्ये आणण अियिामध्ये होऊ शकतो. सिा क
ॅ न्सर
मधील समान र्दुिा म्हणजे अतनबंध पेशींची िाढ होय.
सामान्यपणे पेशी विभाजन क्रमाक्रमाने ि तनयंत्रत्रत पद्धतीने होते.
शरीराच्या आिश्यकतेनुसार नव्या पेशी जुन्या पेशींची जार्ा घेतात. पेशी विभाजनाची ही नेहमीची
पद्धत आहे.
कधी कधी पेशी विभाजन नव्या पेशींची आिशकता नसताना होत राहते. या अततररक्त पेशींचे
र्ाठोिे म्हणजे अबुार्द ककं िा ट्यूमर.

11. References
1. Akhtar Rais (Ed.), 1990:Environment and Health Themes in Medical Geography, Ashish Publishing
House,New Delhi.
2. Avon Joan L. and Jonathan A Patzed., 2001:Ecosystem Changes and Public Health, Baltimin, John
Hopling Unit Press(ed).
3. Bradley, D., 1977: Water, Wastes and Health in Hot Climates, John Wiley Chichester.
4. Brown T., S. McLafferty, and G. Moon. 2009. A companion to health and medical geography.
Chichester, UK: Wiley-Blackwell. DOI: 10.1002/9781444314762
5. Christaler George and Hristopoles Dionissios, 1998: Spatio Temporal Environment Health Modelling,
Boston Kluwer Academic Press.
6. Cliff, A.D. and Peter, H., 1988: Atlas of Disease Distributions, Blackwell Publishers, Oxford.
7. Emch, M., Root, E.D., Carrel, M., 2017, Health and Medical Geography, Fourth Edition Guilford
Publications
8. Gatrell, A., and Loytonen, 1998: GIS and Health, Taylor and Francis Ltd, London.
9. Gatrell A., and S. Elliott. 2009. Geographies of health. Chichester, UK: Wiley- Blackwell.
10. Gesler, W., and W. Kearns. 2002. Culture place and health. Critical Geographies. London: Routledge.
11. Hardham T. and Tannav M., (eds): Urban Health in Developing Countries; Progress, Projects, Earthgoan,
London.
12. Jones, K., and G. Moon. 1987. Health disease and society. London: Routledge.
13. Meade, M., and R. Earickson. 2000. Medical geography. New York: Guildford.
14. Murray,C. and A. Lopez, 1996: The Global Burden of Disease, Harvard University Press.

12. Websites
e-PG Pathshala: https://epgp.inflibnet.ac.in/
MOOCS - NPTEL: https://nptel.ac.in/
MOOCS - SWAYAM: https://swayam.gov.in/
National Digital Library of India: https://ndl.iitkgp.ac.in/
Shivaji University Library (E-Resources): http://www.unishivaji.ac.in/library/E-Resources
World Health Organization. https://www.who.int/

13. Thanks !
डॉ. नामदेि व्ही. तेलोिे
भूगोल णिभाग, िाजा
श्रीपतिाि भगिंतिाि महाणिद्यालय, औंध, सातािा
e-mail: nvtelore@gmail.com
https://vidwan.inflibnet.ac.in/profile/159877