Open educational resource useful for learners. It is prepared as per syllabus of BA -II, Resource Geography, Module II - Major Resources of Shivaji University, Kolhapur and other Universities of Maharashtra in Marathi.

1. प्रमुख संसाधने
Major Resources
साधनसंऩत्ती भूगोऱ (RESOURCE GEOGRAPHY) DSE– IV
शऴळाजी वळद्याऩीठ, कोल्हाऩूर
बी.ए. भाग २ सेशमस्टर ४ (सी.बी.सी.एस ऩॅटनन) सुधाररत अभ्यासक्रम २०१९- २०२०
डॉ. नामदेळ व्ही. तेऱोरे
ऩदव्युत्तर भूगोऱऴास्र वळभाग
राजा श्रीऩतराळ भगळंतराळ महावळद्याऱय, औंध, जज. सातारा
ई-मेऱ : nvtelore@gmail.com
Major Resources by Dr Namdev V Telore is licensed
under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-
NoDerivatives 4.0 International License.

2. मॉड्यूऱ II: प्रमुख साधनसंऩत्ती
 जऱसंऩदा: वळतरण, उऩयोजन आणण समस्या
 ऩाणी म्शणजे जीलन शोम.
 जीलालयण, भृदा ननर्भिती, अयण्म, ऩृष्ठबागालयीर ताऩभान ननमॊत्रण, ऩृष्ठबागालयीर
ल बूऩृष्ठाखारीर ननवगिचक्र मा वलाांवाठी जर वाधनवॊऩत्ती गयजेची आशे.
 ऩृथीलय एकू ण षेत्रपऱाच्मा ७१ % बाग ऩाण्माने व्माऩरा आशे.
 र्वॊधू, भेवोऩोटेर्भमा, इॊका, ग्रीक मा प्राचीन वॊस्कृ त्माॊचा वलकाव जराळमाच्मा
ठठकाणीच झारा.
 ऩृथ्लीलय नद्मा, तराल, बूर्भगत जरवॊचम, वभुद्र ठश जर वॊवाधने भशत्लाची अवून
अनेक प्रदेळात ती वलवलध कायणाॊभुऱे तणालाखारी आशेत.
 भानलारा वऩण्मावाठी, स्लच्छता, ळेतीवाठी आणण उद्मोगावाठी ऩाणी आलश्मक
आशे. उद्मोग ल घयगुती लाऩयाभुऱे ऩाणी दूवऴत फनत चाररे आशे.

3. जऱ साधनसंऩत्तीचे प्रकार
i) भूऩृष्ठीय जऱ साधनसंऩत्ती
ओढे- नारे, नद्मा, वयोलय, भशावागय, ध्रुलीम प्रदेळात
गोठरेल्मा स्लरूऩातीर ऩाणी इ बूऩृष्ठीम जर वाधनवॊऩत्ती
ii) भूजऱ साधनसंऩत्ती
बूगबाित अवरेल्मा वाधनवॊऩत्तीरा बूजर
वाधनवॊऩत्ती अवे म्शणतात. ऩजिन्म छामेच्मा प्रदेळात ल
लाऱलॊटी

4. जऱ साधनसंऩत्तीचे वळतरण
 ऩृथ्लीच्मा एकू ण षेत्रपऱाऩैकी ७१% षेत्रपऱालय ऩाणीवाठा म्शणजेच जर वाधनवॊऩत्ती
आशे.
 ऩृथ्लीलय उऩरब्ध अवरेल्मा ऩाण्माचे वलतयण (%) ऩुढीरप्रभाणे - भशावागय ९७.६%,
ठशभनद्मा ल ठशभप्रदेळ १.८६८०, बूर्भगत ऩाणी ०.५०६०, जर्भनीतीर ओराव्माच्मा
स्लरूऩात अवरेरे ऩाणी ०.०१०८, गोड्मा ऩाण्माची वयोलये ०.००९४, खऱ्मा ऩाण्माची वयोलये
०.००७६, नद्मा ल खॊडाॊतगित वभुद्र ०.०००१,लातालयण ०.०००१
 खारे ऩाणी (Saline Water): वागयी ऩाण्माची वयावयी षायता ३.५ % अवून ते वऩण्माव
अमोग्म आशे. ऩृथ्लीलय उऩरब्ध अवरेल्मा खाऱ्मा ऩाण्माचे वलतयण (%) ऩुढीरप्रभाणे -
ऩॅर्वफपक भशावागय ४९.६, अटराॊठटक भशावागय २२.४, ठशॊदी भशावागय १९.५, दक्षषण
भशावागय ५.३१, आर्क्टिक भशावागय १.३९
 इतर जऱाऴय: ऩृथ्लीलय उऩरब्ध अवरेल्मा इतय जराळमातीर ऩाण्माचे वलतयण (%)
ऩुढीरप्रभाणे - बूजर ०. ९५, वयोलये ०. ००६३, कॅ र्कस्ऩमन वभुद्र ०. ००५८, इतय वयोलये ०.
०००५३
 गोडे ऩाणी (Fresh Water): ज्मा ऩाण्मात वभुद्राच्मा ऩाण्माच्मा १ % ऩेषा कभी षायतेचे
प्रभाण अवते त्माव गोडे ऩाणी अवे म्शणतात.

5.  नद्या: एकू ण लृष्टीच्मा वुभाये ३०% ऩाणी नदीच्मा रूऩाने लाशते. नदीच्मा ऩाण्माची खॊडालय
वलबागणी (जगाच्मा %): आर्ळमा (भध्म ऩूलि लगऱून) ३०.६, दक्षषण अभेरयका २७.६, उत्तय
अभेरयका १७.९, वागयी बूखॊड १४.९, उऩ वशाया ९.२, मुयोऩ ६.९, ऑस्रेर्रमा १, भध्मऩूलि ल
उत्तय आफिका ०.३
 जगातीऱ प्रमुख नद्या ळ त्यामधीऱ ऩाणी: जगातीर वलाित अधधक ऩाणी (१८%) दक्षषण ल
आग्नेम अश्मातीर नद्माॊभध्मे आशे. दक्षषण अभेरयके तीर अभेझॉन ल ओरयनोको (१५%),
कॅ नडातीर भॅके न्झी ल मुकॉन नदी खोऱ्मात १० % तय वैफेरयमातीर नद्माॊभध्मे ५% ऩाणी
आढऱते.
 तली ळ सरोळरे : गोड्मा ऩाण्माची वयोलये, खाऱ्मा ऩाण्माची वयोलये

6.  भूशमगत ऩाणी: बुऩृष्ठालय ऩडरेरे ऩालवाचे ऩाणी बूगबाित णझयऩून आतीर अर्कच्छद्र
खडकालय वाठू न याशते. बुऩृष्ठाखारी वाचून याठशरेल्मा ऩाण्माव बूर्भगत ऩाणी.
 बूर्भगत ऩाणी र्भऱवलण्माच्मा ऩद्धती
 ऩाण्याचे वळतरण: अधधकतभ ऩाण्माचे प्रदेळ, न्मूनतभ ऩाण्माचे प्रदेळ
 जऱ उऩयोजन
 समस्या: भशावागय ल वभुद्राभध्मे खूऩ ऩाणी अवरे तयी ते वऩण्माव मोग्म नाशी. गोड्मा
ऩाण्माचे जगात वलित्र वाभान वलतयण आढऱून मेत नाशी. उद्मोगधॊदे ल
नागयीकयणाभुऱे जरवॊऩदेलय तान मेत आशे. जर प्रदूऴण ठश बमालश वभस्मा.

7. ळन संसाधने :
वळतरण, उऩयोजन आणण समस्या
जगाभध्मे जॊगराॊची वलबागणी ऩुढीरप्रभाणे झारी आशे - दक्षषण अभेरयका ४०%, उत्तय अभेरयका ३६%,
यर्ळमा ३५%, मुयोऩ २८%, आफिका २७%, आर्ळमा २०%, फेटे १०%
जंगऱांचे प्रकार ळ त्यांचे वळतरण
१. उष्ण कटटबंधीय जंगऱे: वलऴुललृत्तीम वदाशरयत जॊगरे: प्रदेळ, बौगोर्रक र्कस्थती, लैर्ळष््मे, जॊगरातीर
लृषाॊच्मा जाती, आधथिक भशत्ल
२. मोसमी ऩानझडी जंगऱे: एकू ण जॊगराखारीर षेत्राच्मा १६% बागात शे जॊगर आढऱते. लृषाॊच्मा जाती -
वाग, ननरधगयी, र्ळके काई, जाॊबूऱ इ. बौगोर्रक र्कस्थती, लैर्ळष््मे, भशत्ल
३. समऴीतोष्ण कटटबंधीय जंगऱ
वूधचऩणि नयभ राकडाच्मा लृषाच्मा जाती.
भध्म कठटफॊधीम टणक राकडाच्मा लृषाॊची ऩानझडी जॊगरे
बूभध्म वागयी जॊगरे: मुयोऩ, कॅ र्रपोननिमा, इ. गुण लैर्ळष््मे जाती, बौगोर्रक ऩरयर्कस्थती, आधथिक भशत्ल

8. भारतातीऱ जंगऱांचे प्रमाण ळ ळगीकरण
i) सदाहररत जंगऱ:
२०० वेभी ऩेषा जास्त ऩजिन्माच्मा प्रदेळात. षेत्र: भशायाष्र, गोला, कनािटक, के यऱ
मा याज्माॊचा ऩचॊभीकडे फकनायी प्रदेळ. तार्भऱनाडू, र्व्कीभ, ऩ. फॊगार, आवाभ, भेघारम,
र्भझोयाभ, भणणऩूय, त्रत्रऩुया. लेत, नायऱ, ऩोपऱी, र्ळवल, नायऱ, ननरधगयी, देलदाय इ.
ii) ऩानझडी जंगऱे:
वुभाये १००-२०० वेभी ऩजिन्माच्मा प्रदेळात, प्राभुख्माने ळुष्क उन्शाऱा अवरेल्मा
प्रदेळाभध्मे. षेत्र: बायताच्मा प्रजन्मछामेच्मा प्रदेळात, भध्मप्रदेळ, भशायाष्र, कनािटक,
ओरयवा, त्रफशाय, झायखॊड, गुजयात मा याज्मात. वाग, वार, र्ळवल, चॊदन, आॊफा, धचॊच,
फाबूऱ, जाॊबुऱ इ.

9. iii) ऩळनतीय जंगऱ:
ठशभारम ल जास्त उॊचीच्मा ल ऩजिन्माचा प्रदेळात. जास्त उॊचीलय वुचऩणी
लने ल कभी उॊचीलय ऩानझडी लने आढऱतात.
iv) त्ररभूज प्रदेऴातीऱ जंगऱ:
वुॊद्री लने, बायताच्मा ऩूलि फकनायऩट्टीलयीर, वुॊदयफन, भशानदी, गोदालयी,
कृ ष्णा, कालेयी नद्माॊच्मा त्रत्रबूज प्रदेळात
 ळन उऩयोजन: पऱे, कॊ द, भध, डडॊक, येळीभ, यफय, राकू ड इ.
 समस्या: जॊगराॊचे वलऴभ वलतयण, फेकामदेळीय लृषतोड, लाशतुकीच्मा वाधनाॊचा
अबाल

10. ऊजान संसाधने:
वळतरण, उऩयोजन आणण समस्या
 दगडी कोलसा
 महत्ळ: औद्मोधगकयण ननशमनती: स्तरयत खडकाचा प्रकाय
 प्रकार: अॉथ्रावाईट, त्रफ्मूर्भनव, र्रग्नाईट, वऩट, कॅ नर
 जागनतक वळतरण
 संयुक्त संस्थाने: जगाच्मा ३५ % वाठा. अऩारेर्ळमन, भध्म ल यॉकी ऩलितीम
प्रदेळात
 कॅ नडा: न्मू पॉऊॊ डरॅंड फेट, नोव्शास्कोळीमा, रॅब्रोडोय इ.
 युरोऩ: जमननी: ऱ्शुय (जभिनीच्मा ९५%), वाय, अचेन, वॅ्वनी
 फ्ांस ळ बेजल्जयम: वेफयभुव, भॉस्मु, रॉयेन, भार्वप

11.  ग्रेट त्रिटन: नॉथिम्फयरॉड, डयशॅभ, नॉठटॊगशॅभ, डब्री, उ लेल्व, स्कॉटरॊड
 रशऴया ळ संबंधधत देऴ: जगाच्मा २४%. डोनेट, कु झनेट, भॉस्को, कायागॊदा
 चीन: जगाच्मा २०%. ळान्वी, ळेन्वी, ऩेफकॊ ग, ळॉटुॊग, भाॊचुरयमा, येड फेर्वन इ
 जऩान: ्मूळू, शोकामडो मा दोन फेटालय देळाच्मा ९०%
 भारत: जगाच्मा १.८६ %. अ) गोंडळाना प्रदेऴ: झायखॊड, ऩ फॊगार, ओरयवा, भध्म प्रदेळ,
भशायाष्र, तार्भऱनाडू, आॊध्रप्रदेळ. झायखॊडभध्मे देळाच्मा ५०% ब) टऴनरी प्रदेऴ: आवाभ,
जम्भू काश्भीय ल रडाख मा कें द्रळार्वत प्रदेळात, याजस्थान
 व्याऩार: ननयानत: ग्रेट त्रब्रटन, जभिनी, वॊमु्त वॊस्थाने, ऩोरॊड, नेतेयरॉड, बायत, चीन
 आयात: िाॊव, इटरी, श्रीरॊका इ
 उऩयोजन: और्कष्णक ऊजाि, डाॊफय, यॊग, अभोननमा, फेन्झीन, यावामननक खते, औऴधे
 समस्या: लाशतुकीव जास्त खचि, कभी उष्णता, शला ल जर्भनीचे प्रदूऴण

12. खननज तेऱ
 महत्ळ: इंधन
 ननशमनती: बूऩृष्ठाखारी लनस्ऩती-प्राणी गाडल्मा जाऊन त्मालय प्रचॊड दाफ
ऩडल्माभुऱे
 जागनतक वळतरण: वॊमु्त वॊस्थाने (जगाच्मा ७.४%), भेर्क्वको, व्शेनेझुएरा,
कोरॊत्रफमा, यर्ळमा, भध्म ऩूलेतीर देळ: i. वौदी अयेत्रफमा (जगाच्मा ७.४%), इयाण
(जगाच्मा ९%), इयाक (जगाच्मा ९%), कु लेत (जगाच्मा १६%), बायत- आवाभ,
गुजयात, bombey शाम इ.
 आग्नेय आशऴयातीऱ देऴ: म्मानभाय, इॊडोनेर्ळमा,
 व्याऩार: ननयानत: भेर्क्वको, व्शेनेझुएरा, कोरॊत्रफमा, अयेत्रफमा, इयाण, इयाक, कु लेत
 आयात: ग्रेट त्रब्रटन, इटरी, जऩान, बायत, ऑस्रेर्रमा, चीन इ
 उऩयोजन: ४५% तेर लाशनात इॊधन म्शणून, ४२ % कायखान्मात, ३% लॊगण
म्शणून, २% इतय काभावाठी
 समस्या: अळुद्ध, जास्त खोरीलय, तेर गऱती, प्रदूऴण

13. २.३.३ जऱवळद्युत
२.३.४ अणुऊजान
२.३.५ अऩारंऩररक ऊजान: वौयऊजाि, ऩलनऊजाि: उऩमोग,प्रकाय, उत्ऩादक देळ

14. मानळी संसाधने:
वळतरण, उऩयोजन आणण समस्या
 ऱोकसंख्या वळतरण
 भोगोशऱक घटक: बूयचना, ऩाणीऩुयलठा, शलाभान, भृदा प्रकाय
 आधथनक घटक: लाशतुकीच्मा वोई, खननजाॊचे उत्खनन, औद्मोधगक वलकाव, जरर्वॊचनाच्मा
वोई
 ऱोकसंख्येच्या वळतरणाळर ऩररणाम करणारे घटक
 i) कमी घनतेचे प्रदेऴ: दय चौ.फक.भी. रा १० ऩेषा कभी रोक. उ कॅ नडा, ग्रीनरॉड,
ब्राझीरभधीर अभेझॉन नदी खोये, आफिके तीर कॉ ॊगो खोये, आर्ळमातीर इॊडोनेर्ळमा,
भरेर्ळमा, ऑर्कस्रमामा ल भॊगोर्रमा
 कमी घनतेची कारणे: प्रनतकू र ऩरयर्कस्थती, नाऩीक जभीन, उऩजीवलके च्मा वाधनाॊचा अबाल
 मानळ संसाधनाची जस्थती: कभी, अवलकर्वत, दभट ल योगट शलाभान - अभेझॉन, लाऱलॊटी
प्रदेळ, भागावरेरी र्कस्थती

15.  ii) माध्यम घनतेचे प्रदेऴ: दय चौ.फक.भी.रा १०-२० रोक तय काशी ठठकाणी दय चौ.फक.भी. रा
४० ऩमांत रोक याशतात. वॊमु्त वॊस्थानाचा भध्म बाग, द कॅ नडा, ऩूलि मूयोऩीम देळ, यर्ळमाचा
नैऋत्म बाग, ऩूलि मूयोऩीम देळ, बायतीम र्कव्दऩकल्ऩ, भध्म चीन, आग्नेम आर्ळमा
 माध्यम घनतेची कारणे: अनुकू र शलाभान, वुऩीक जभीन, ळेती, प्राथर्भक व्मलवामाॊचा
वलकाव, लाशतुकीच्मा वाधनाॊची प्रगती, औद्मोधगक प्रगती भध्मभ
 मानळ संसाधनाची जस्थती: मेथीर भानल वॊवाधनाची फयीच प्रगती झारी आशे. जुनी करा -
कौळल्म ठटकू न आशेत उदा. बायतातीर वलणकाभ, नषीकाभ, र्ळल्ऩकरा, यॊगकाभ इ.
र्ळषण, प्रर्ळषण, आधुननक जरर्वॊचनाची वाधने माभुऱे भानल वॊवाधनाची र्कस्थती चाॊगरी.
वॊमु्त वॊस्थाने, कॅ नडा मेथे माॊत्रत्रकी ऩद्धतीने ळेती, ऩोरॊड, ऑर्कस्रमा, शॊगेयी,रूभाननमा,
फल्गेरयमा मेथे औद्माधगक तॊत्राचा वलकाव, द भेर्क्वको, ईळान्म ब्राझीर, बायत, भध्म चीन,
थामरॊड, इ देळात औद्माधगक तॊत्राचा वलकाव आढऱतो. आधुननक ऩद्धतीने भावेभायी इ.

16. जास्त घनतेचे प्रदेऴ:
 भौगोशऱक घटक अनुकू ऱ, आधथनक वळकास झाल्यामुले जास्त घनता
 अ) ऴेतीदृष््या प्रगत देऴ: दय चौ.फक.भी.रा > ८० रोक तय काशी बागात दय चौ.फक.भी.रा
१००-२००० रोक. चीन, बायतीम द्लीऩकल्ऩ, ऩाफकस्तान, फाॊगरादेळ, श्रीरॊका, नाईर नदी
खोये, इॊडोनेर्ळमा.
 जास्त घनतेची करणे: वुऩीक जभीन, ऩाण्माची उऩरब्धता, खननजाॊभुऱे खाणकाभ वलकाव,
कृ वऴआधारयत उद्मोगधॊदे
 मानळ संसाधनाची जस्थती: कृ ऴी ल औद्मोधगक तॊत्राच्मा वलकाव, र्ळषण ल ताॊत्रत्रक र्ळषण
माभुऱे मेथीर भानल वॊवाधनाची प्रगती झारी आशे. जास्त रोकवॊख्मेभुऱे जास्त भानल
वॊवाधन.
 ब) औद्योधगक दृष््या प्रगत देऴ: मुयोवऩमन देळ, जऩान, वॊमु्त वॊस्थाॊनचा ईळान्म बाग.
दय चौ.फक.भी.रा १६०-४०० रोक तय काशी बागात दय चौ.फक.भी.रा २००-५००.
 जास्त घनतेची करणे: रोशखननज ल दगडी कोऱळाचे उत्ऩादन, जरवलद्मात वलकाव,
लाशतूक ल दऱणलऱण वाधनाॊचा वलकाव, ताॊत्रत्रक सान, बाॊडलर ऩुयलठा इ.
 मानळ संसाधनाची जस्थती: र्ळषण, प्रर्ळषण, ताॊत्रत्रक सान, उद्मोगप्रधान देळ, नैवगीक
वाधनवॊऩत्तीचा मोग्म लाऩय, अलकाळ वॊळोधन इ.

17. भारतातीऱ मानळ संसाधने ळ
ऱोकसंख्येचे वळतरण
 २०११ च्मा जॊगणनेनुवाय १२१ कोटी रोकवॊख्मा, जगात र्कव्दतीम स्थानी. मोग्म शलाभान,
प्राकृ नतक यचना, लाशतूक ल दऱणलऱण माॊच्मा वोई इ चा ऩरयणाभ
 अ) अधधक घनतेचा प्रदेऴ: वतरज-गॊगा-ब्रह्भऩुत्रेचा भैदानी प्रदेळ, भशायाष्र, आॊध्रप्रदेळ,
तेरॊगणा, तार्भऱनाडू, कनािटक, गुजयात, ओरयवा. दय चौ.फक.भी. ३५० रोक तय काशी
बागात दय चौ.फक.भी.रा ५००-१००० घनता. वुऩीक जभीन, मोग्म शलाभान, ळेती-
उद्मोगधॊद्माॊचा वलकाव इ भुऱे जास्त घनता.
 मानळ संसाधनाची जस्थती: जास्त वलकाव, ळेती-उद्मोगधॊदे प्रगत, र्ळषण-तॊत्रसानात
प्रगती, भानल वॊवाधन वलकावारा चारना देणाये उऩक्रभ. त्माभुऱे प्रगत.

18. ब) कमी घनतेचा प्रदेऴ:
 याजस्थान, ठशभाचर, जम्भू-काश्भीय ल रडाख कें द्रळार्वत प्रदेळ, ईळान्मेकडीर याज्मे.
दय चौ.फक.भी. रा < २५ रोक तय काशी बागात दय चौ.फक.भी. रा ५० घनता.
 मानळ संसाधनाची जस्थती: लाऱलॊटी प्रदेळ, उॊचवखर, प्रनतकू र शलाभान,वलयऱ ल
घनदाट जॊगर माभुऱे कभी घनता
 मानळ संसाधन उऩयोजन: भानलाची षभता, सान, करा, कौळल्म, अनुबल, र्ळषण,
तॊत्रसान माभुऱे वलकाव वलवलध षेत्रात प्रगती. व्माऩाय, उद्मागधॊदे, ळेती, ऊजाि,
खाणकाभ, लैद्मकीम षेत्र, फाॊधकाभ, भाके ठटॊग अळा फशुवलध षेत्रात प्रगती. अवे
कोणतेशी षेत्र नाशी फक जेथे भानल वॊवाधनाॊचा उऩमोग नाशी.
 समस्या:
 कभी रोकवॊख्मा तेथे कभी भानल वॊवाधनचा वलकाव
 अऩुऱ्मा र्ळषण-तॊत्रर्ळषण वॊस्था तेथे कभी वलकाव,
 भानल वॊवाधने आशेत भात्र नैवधगिक वॊवाधने नाशीत तेथे कभी वलकाव

19. संदभनग्रंथ
 Cutter S.N., Renwick W.H. (2003). Exploitation Conservation
Preservation: A Geographical Perspective on Natural Resources Use. 4th
Ed., John Wiley and Sons, New York.
 Husain M. (2003). Resource Geography. Anmol Pub., 1-446.
 Gautam A. (2017) Geography of Resources: Exploitation Conservation
and Management, Sharda Pustak Bhavan, Allahabad.
 Encyclopedia Britannica.
 कु रवधचल, र्ळलाजी वलद्माऩीठ कोल्शाऩूय (२००८). वलसान तॊत्रसान आणण प्रगती,
फी.ए. बाग -१, दूय र्ळषण कें द्र, र्ळलाजी वलद्माऩीठ कोल्शाऩूय.
 भयाठी वलश्लकोळ http://www.marathivishwakosh.maharashtra.gov.in/
 ऩाटीर एव., वूमिलॊळी आय., ऩाचायणे एव., चौधय, अ. (२०१४). आधथिक बूगोर, अथलि
प्रकाळन, ऩुणे ऩा. ७-१३९.
 दैननक रोकवत्ता (२०१७). ‘जरनीती’म्शणजे नेभकॊ काम.
https://www.loksatta.com/vishesh-news/water-management-marathi-
articles-1463352/ ३०.०४.२०१७

20. धन्मलाद !!!
Major Resources by Dr Namdev V Telore is licensed
under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-
NoDerivatives 4.0 International License.