2. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va ularning
turkumlanishi
O‘zgaruvchan va doimiy xarajatlar
O‘rtacha va chekli xarajatlar
Mahsulot tannarxini hisoblash usullari.
REJA
3. 1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va
ularning turkumlanishi
Ishlab chiqarish xarajatlari - deganda
tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va
iste’molchilarga yetkazib berishga qilinadigan
barcha sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish
sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va
yordamchi materiallar, yonilg’i va energiya
uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital
amortizatsiyasi, ish haqi, foiz to’lovlari va
boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga
qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi
ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi.
4. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har
qanday korxonani asosiy maqsadi
foyda olishdir. Ammo ushbu
maqsadni amalga oshirish, unga
erishish, ishlab chiqarish
xarajatlarini miqdori va korxona
ishlab chiqaradigan mahsulotga
bo`lgan talab bilan chegaralan-
gandir.
Ishlab chiqarish xarajatlari
foydani asosiy chegaralovchisi va
shu vaqtni ichida taklif hajmiga
ta’sir etuvchi asosiy omil
hisoblanadi.
6. Xarajatlar klassifikatsiyasi (mikroiqtisodiy)
Umumiy xarajatlar (TC)
O’rtacha xarajatlar
(ATC)
Chekli xarajatlar
(MC)
O’zgarmas xarajatlar va
o’zgaruvchi xarajatlar
yig’indisi
O’zgarmas
xarajatlar
(FC)
O’zgaruvchan
xarajatlar
(VC)
TC=FC+VC
O’rtacha
o’zgarmas
xarajatlar
(AFC)
O’rtacha
O’zgaruvchan
xarajatlar
(AVC)
ATC=AFC+AVC=
=(FC+VC)/Q
Qo’shimcha bir birlik
mahsulot ishlab chiqarish
uchun sarflangan
qo’shimcha umumiy xarajat
MC=TC/Q
8. 2. O‘zgaruvchan va doimiy xarajatlar
Korxonalarni yalpi xarajatlari doimiy (o`zgarmas) va o`zgaruvchan
xarajatlardan iborat bo`ladi.
O`zgarmas xarajatlar (TFC - fixed costs)- mahsulot ishlab chiqarish hajmi
oshganda ham, kamayganda ham o`zgarmaydigan xarajatlardir. O`zgarmas
xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan
foydalanish bilan bog`liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta′mirlash, ma′muriy
xarajatlar kiradi.
9. O`zgaruvchan xarajatlar(varaible cost =TVC) — Bevosita
ishlab chiqarish hajmi bilan bog’liq harajatlardir, ya’ni xom
ashyo, materiallar, yoqilg`i, elektr energiya, ish haqi va shunga
o`xshashlardan iboratdir.
*O`zgaruvchan xarajatlarning grafik ko’rinishi:
10. Umumiy xarajatlar (TC - Total Cost) - qisqa muddatli orliqda ma’lum miqdorda mahsulot ishlab
chiqarish uchun sarflangan o‘zgarmas va o‘zgaruvchan xarajatlarning yig‘indisiga teng:
TC=TFC+TVC
Bu yerda: TFC - o‘zgarmas xarajat, TVC - o‘zgaruvchan xarajat.
Umumiy xarajatlar egri chizig‘i
O‘rtacha umumiy xarajatlarni umumiy
xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga
bo‘lish yo‘li bilan aniqlash mumkin:
ATC=TC/Q
yoki o‘rtacha o‘zgarmas (AFC) va o‘rtacha
o‘zgaruvchan (AVC) xarajatlarni qo‘shish yo‘li
bilan aniqlanadi:
ATC=AFC+AVC=(FC+VC)/Q
11. O’rtacha o’zgarmas harajatlar(AFC)-bir birlik mahsulotga
to’g’ri keladigan o’zgarmas xarajat bo’lib,u quyidagicha
hisoblanadi;
AFC=FC/Q
Q
TFC, AFC
TFC
AFC
12. Oʼrtacha oʼzgaruvchan xarajatlar (AVC - Average Variable Cost)
- bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotga toʼgʼri keladigan
oʼzgaruvchan xarajat boʼlib, u oʼzgaruvchan xarajat miqdorini ishlab
chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi .
AVC
Q
TVC
x
X=optimal ishlab
chiqarish hajmi
.
13. O’rtacha umumiy xarajatlarni umumiy xarajatni ishlab chiqarilgan
mahsulot miqdoriga bo’lish yo’li bilan topiladi.O`rtacha umumiy xarajatlar
firma faoliyatini tahlil qilishda asosiy ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi.
O`rtacha umumiy xarajatlar bilan narx o`rtasidagi farq orqali firmaning
olayotgan foydasi yoki zarari aniqlanadi.
Q
TC
ATC
Q
VC
FC
AVC
AFC
ATC
)
(
ATC
AVC
AFC
Q
C
14. Chekli xarajat (MC-Marginal Cost) - ishlab chiqarish hajmini kichik
miqdorga (odatda bir birlikka) oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha
umumiy xarajatdir:
MVC - chekli o`zgaruvchan xarajat bo`lib, mahsulotni
qo`shimcha bir birlikka (Q) oshirgandagi o`zgaruvchan
xarajatning o`sgan qismi TVC ga teng.
Bu yerda chekli o‘zgarmas xarajat FC/Q=0 bo‘lgani uchun,
chekli xarajat chekli o‘zgaruvchan xarajat MVC ga teng.
(MC=MVC).
15.
16. Qisqa muddatli davr oralig‘ida alohida firmaning umumiy va o‘rtacha
xarajatlari dinamikasi
Umumiy xarajat ko‘rsatkichlari O‘rtacha xarajat ko‘rsatkichlari
Ishlab
chiqarilgan
mahsulot
birlikda(Q)
Doimiy
xarajatlar
summasi
(TFC)
O‘zgaruvchan
xarajatlar
summasi
(ТVC)
Umumiy
xarajat
summasi
(ТC)
O‘rtacha
doimiy
xarajatlar
(АFC)
O‘rtacha
o‘zgaruvchan
xarajatlar
(АVC)
O‘rtacha
umumjy
xarajatlar
(АТС)
Pirovard xarajatlar
(МC) ТC o`zg.;
МC=Q ni o`zg.
1 2=4-3 3=4-2 4=2+3 5=2:1 6=3:1 7=4:1 8=4ни ўзг: лўзг.
0 100 0 100 100,00 90,00 190.00 100-190=90
1 100 90 190 50.00 85,00 135,0 190-270=80
2 100 170 270 33,33 80,00 113,33 70
3 100 240 340 25,00 75,00 100,00 60
4 100 300 400 20,00 74,00 94,00 70
5 100 370 470 16,67 75.00 91,00 80
6 100 450 550 14.29 77,14 91,43 90
7 100 540 640 12,50 81,25 93,75 110
8 100 650 750 11,11 86,67 97,78 130
9 100 780 880 10,00 93,00 103,00 150
10 100 930 1030
17. 3.Mahsulot tannarxini hisoblash usullari.
Tannarx, mahsulot tannarxi — korxonaning maqsulot ishlab chiqarish va
uni sotish hamda ishlar bajarish yoki xizmatlar koʻrsatish uchun qilgan jami
joriy xarajatlarining pul shaklidagi ifodasi. Tovar ishlab chiqarish.da T.ning
muxim elementlari — chetdan olinadigan xom ashyo, asosiy materiallar,
elektr energiya resurslari chiqimlari; asosiy va qo’shimcha ish haqi; ijtimoiy
sugʻurta ajratmalari; amortizatsiya ajratmalari va boshqa sarf-xarajatlar.
18. Mahsulоt tannarxi bir turdagi mahsulоtni bеvоsita va bilvоsita ishlab
chiqarish xarajatlarini shu mahsulоt miqdоriga bo`lish оrqali tоpiladi:
bu yеrda:
MT - mahsulоt tannarxi, so`m;
MX - ishlab chiqarishning mоddiy xarajatlari, so`m;
IX - ishlab chiqarish xususiyatidagi mеhnatga haq to`lash xarajatlari, so`m;
ST - ishlab chiqarishga tеgishli bo`lgan ijtimоiy sug`urta to`lоvlari, so`m;
A - asоsiy vоsitalar amortizatsiyasi, so`m;
BIX - bоshqa ishlab chiqarish xarajatlari, so`m;
M - mahsulоt miqdоri, sеntnеr, dоna, kg, tоnna va hakоzо.
19. Firmaning ishlab chiqarish, operatsion, moliyaviy va boshqa faoliyati
natijasida yuzaga kеladigan хarajatlar O`zbеkiston Rеspublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fеvraldagi 54-sonli qarori bilan
tasdiqlangan ―Mahsulotlar (ishlar, хizmatlar)ni ishlab chiqarish va
sotish хarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish
tartibi to`g`risidagi Nizom‖ga muvofiq quyidagicha turkumlanadi:
1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarхini hosil qiluvchi хarajatlar
ularning iqtisodiy mazmuniga ko`ra quyidagi elеmеntlar bo`yicha
ajratiladi:
- ishlab chiqarishning moddiy хarajatlari;
- ishlab chiqarish хususiyatiga ega bo`lgan mеhnatga haq to`lash
хarajatlari;
- ishlab chiqarishga tеgishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar;
- asosiy fondlar amortizatsiyasi;
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa хarajatlar.
20. 2. Ishlab chiqarish tannarхiga kiritilmaydigan, biroq asosiy
faoliyatdan olingan foydani aniqlashda hisobga olinadigan
davr хarajatlari elеmеntlari:
- boshqaruv хarajatlari;
- mahsulotni sotish хarajatlari;
- boshqa operatsion хarajatlar.
3. Firmaning umumхo`jalik faoliyatidan olingan foydasini
aniqlashda hisobga olinadigan moliyaviy faoliyat bo`yicha
хarajatlar:
- foizlar bo`yicha to`lovlar;
- mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga (lizingga) olish to`lovlari;
- хorijiy valuta bilan operatsiya bo`yicha salbiy kurs
tafovutlari;
- qimmatli qog`ozlarga qo`yilgan mablag`larni qayta baholash;
- moliyaviy faoliyatga oid boshqa хarajatlar.
