16. D”P gva¨wgK cwimsL¨vb-cÖ_g cÎ
GKwU K¨vgweªqvb wWwRUvj cÖKvkbv
12
vi) ∑ ∑= =
=
n
i
n
i
ii xababx
1 1
vii) ncxbxacbxax
n
i
i
n
i
n
i
iii ++=++ ∑∑ ∑ == = 11 1
22
)(
viii) ncxbxacbxax
n
i
i
n
i
n
i
iii −−=−− ∑∑ ∑ == = 11 1
22
)(
ix) ∑∑ ∑ == =
+=+
n
i
i
n
i
n
i
iii yxyx
11 1
)(
x) ncybxacbyax
n
i
i
n
i
n
i
iii ++=++ ∑∑ ∑ == = 11 1
)(
xi) ∑∑ ∑ == =
+=+
n
i
i
n
i
n
i
iii ybxabyax
11 1
)(
xii) ∑∑ ∑∑ == ==
+=+
n
j
j
m
i
m
i
i
n
j
ji ymxnyx
11 11
)(
xiii) ∑∑ ∑∑ == ==
=
n
j
j
m
i
m
i
i
n
j
ji yxyx
11 11
)()(
xiv) ncxcx
n
i
n
i
ii −=−∑ ∑= =1 1
)(
xv) ∑∑ ∑ == =
+−=−
k
i
i
k
i
k
i
ii kbxabxabax
1
2
1 1
222
2)(
xvi) ∑=
−
k
i
ii cxf
1
2
)( = ∑ ∑= =
+−
k
i
k
i
iiii Ncxfcxf
1 1
22
2 ; †hLv‡b c aªæeK Ges ∑=
=
k
i
i Nf
1
xvii) ∑ ∑∑∑ = ≠=
+=
n
i i j
iii
n
i
i xxxx
1
2
2
1
Wants More Updated Bangla e-books(pdf): www.facebook.com/tanbir.ebooks
Any kind of e-book & Software : www.tanbircox.blogspot.com
w
w
w
.facebook.com
/tanbir.ebooks
17. cwimsL¨vb, PjK I wewfbœ cÖZx‡Ki aviYv
D”Pgva¨wgK cwimsL¨vb
13
i) ∑ ∑= =
=
n
i
n
i
ii xaax
1 1
• cÖgvY: g‡b Kwi, PjK-x Gi n msL¨K gvbmg~n x1, x2------- xn Ges a GKwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
L. H. S = ∑=
n
i
iax
1
= naxaxax +−−−−−−++ 21
= )( nxxxa +−−−−−−++ 21
= ∑=
n
i
ixa
1
= R.H.S
∴ ∑=
n
i
iax
1
= ∑=
n
i
ixa
1
(cÖgvwYZ)
(ii) ∑ ∑= =
+=+
n
i
n
i
ii nbxabax
1 1
)(
cÖgvY: g‡b Kwi , PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n x1, x2.............xn Ges a I b `yBwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
L.H.S = ∑=
n
i
iax
1
( +b)
= )(..............)()( baxbaxbax n ++++++ 21
= )..............().............( bbbaxaxax n +++++++ 21
= nbxxxa n ++++ )...................( 21
= ∑=
n
i
ixa
1
+ nb
= R.H.S
∴ ∑ ∑= =
+=+
n
i
n
i
ii nbxabax
1 1
)( (cÖgvwYZ)
18. D”P gva¨wgK cwimsL¨vb-cÖ_g cÎ
GKwU K¨vgweªqvb wWwRUvj cÖKvkbv
14
(iii) ∑ ∑= =
−=−
n
i
n
i
ii nbxabax
1 1
)(
cÖgvY: gwb Kwi, x GKwU PjK hvi n msL¨K gvbmg~n x1, x2 ---------xn Ges a I b `yBwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
L.H.S = ∑=
−
n
i
i bax
1
)(
= )(..............)()( baxbaxbax n −++−+− 21
= )..............().............( bbbaxaxax n +++−+++ 21
= nbxxxa n −+++ )...................( 21
= nbxa
n
i
i −∑=1
= R.H.S
∴ ∑=
−
n
i
i bax
1
)( = nbxa
n
i
i −∑=1
(cÖgvwYZ)
(iv) ∑=
++
n
i
i cbax
1
)( = ncnbxa
n
i
i ++∑=1
cÖgvY: g‡b Kwi, PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n nxxx ..................., 21 Ges a,b I c wZbwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
L.H.S = ∑=
++
n
i
i cbax
1
)(
= )(..............)()( cbaxcbaxcbax n +++++++++ 21
= )..........()..............().............( cccbbbaxaxax n +++++++++++ 21
= ncnbxxxa n +++++ )...................( 21
= ncnbxa
n
i
i ++∑=1
= R.H.S
∴ ∑=
++
n
i
i cbax
1
)( = ncnbxa
n
i
i ++∑=1
(cÖgvwYZ)
Wants More Updated Bangla e-books(pdf): www.facebook.com/tanbir.ebooks
Any kind of e-book & Software : www.tanbircox.blogspot.com
w
w
w
.facebook.com
/tanbir.ebooks
19. cwimsL¨vb, PjK I wewfbœ cÖZx‡Ki aviYv
D”Pgva¨wgK cwimsL¨vb
15
(v) ∑=
−−
n
i
i cbax
1
)( = )( cbnxa
n
i
i +−∑=1
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n nxxx ..................., 21 Ges a,b I c wZbwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
L.H.S = ∑=
−−
n
i
i cbax
1
)(
= )(..............)()( cbaxcbaxcbax n −−++−−+−− 21
= )..........()..............().............( cccbbbaxaxax n +++−+++−+++ 21
= ncnbxxxa n −−+++ )...................( 21
= )( cbnxa
n
i
i +−∑=1
= R.H.S
∑=
−−
n
i
i cbax
1
)( = )( cbnxa
n
i
i +−∑=1
(cÖgvwYZ)
(vi) ∑=
=
n
i
iabx
1
∑=
n
i
ixab
1
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n nxxx ..................., 21 Ges a I b `yBwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
L.H.S = ∑=
n
i
iabx
1
= nabxabxabx +++ ..............21
= ).......................( nxxxab +++ 21
= ∑=
n
i
ixab
1
= R.H.S
∴ ∑=
n
i
iabx
1
= ∑=
n
i
ixab
1
(cÖgvwYZ)
20. D”P gva¨wgK cwimsL¨vb-cÖ_g cÎ
GKwU K¨vgweªqvb wWwRUvj cÖKvkbv
16
(vii) ∑=
=++
n
i
ii cbxax
1
2
)( ∑ ∑= =
++
n
i
n
i
ii ncxbxa
1 1
2
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n h_vµ‡g nxxx ..................., 21 Ges a,b I
c wZbwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
222
2
2
1 ..........................
L.H.S =∑=
++
n
i
ii cbxax
1
2
)(
= )(........................)()( 2
2
2
21
2
1
cbxaxcbxaxcbxax nn +++++++++
= )............()..............()...........( 21
22
2
2
1
cccbxbxbxaxaxax nn +++++++++++
= ncxxxbxxxa nn ++++++++ )............()............( 21
22
2
2
1
= ∑ ∑= =
++
n
i
n
i
ii ncxbxa
1 1
2
= R.H.S
∴ ∑=
++
n
i
ii cbxax
1
2
)( = ∑ ∑= =
++
n
i
n
i
ii ncxbxa
1 1
2
(cÖgvwYZ)
(viii) ∑=
=−−
n
i
ii cbxax
1
2
)( ∑ ∑= =
−−
n
i
n
i
ii ncxbxa
1 1
2
cÖgvY: g‡b Kwi, ‡Kvb PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n h_vµ‡g nxxx ..................., 21 Ges a,b I c
wZbwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
222
2
2
1 ..........................
L.H.S = ∑=
−−
n
i
ii cbxax
1
2
)(
= )(......................)()(
2
2
2
21
2
1
cbxaxcbxaxcbxax nn −−++−−+−−
= )............()..............()...........( cccbxbxbxaxaxax nn +++−+++−+++ 21
22
2
2
1
Wants More Updated Bangla e-books(pdf): www.facebook.com/tanbir.ebooks
Any kind of e-book & Software : www.tanbircox.blogspot.com
w
w
w
.facebook.com
/tanbir.ebooks
21. cwimsL¨vb, PjK I wewfbœ cÖZx‡Ki aviYv
D”Pgva¨wgK cwimsL¨vb
17
= ncxxxbxxxa nn −+++−+++ )......()............( 21
22
2
2
1
= ∑ ∑= =
−−
n
i
n
i
ii ncxbxa
1 1
2
= R.H.S
∴ ∑=
−−
n
i
ii cbxax
1
2
)( = ∑ ∑= =
−−
n
i
n
i
ii ncxbxa
1 1
2
(cÖgvwYZ)
(ix) ∑=
+
n
i
ii yx
1
)( = ∑ ∑= =
+
n
i
n
i
ii yx
1 1
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n nxxx ..................., 21 Ges Aci PjK y-Gi
n msL¨K gvbmg~n nyyy ..................., 21
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
∑=
=+++∴
n
i
in yyyy
1
21 ..........................
L.H.S = ∑=
+
n
i
ii yx
1
)(
= )(......................)()( nn yxyxyx ++++++ 2211
= )..............()...........( nn yyyxxx +++++++ 2121
= ∑ ∑= =
+
n
i
n
i
ii yx
1 1
= R.H.S
∴ ∑=
+
n
i
ii yx
1
)( = ∑ ∑= =
+
n
i
n
i
ii yx
1 1
(cÖgvwYZ)
22. D”P gva¨wgK cwimsL¨vb-cÖ_g cÎ
GKwU K¨vgweªqvb wWwRUvj cÖKvkbv
18
(x) ∑=
++
n
i
ii cbyax
1
)( = ncybxa
n
i
n
i
ii ++∑ ∑= =1 1
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n nxxx ..................., 21 Ges Aci PjK
y-Gi n msL¨K gvbmg~n nyyy ..................., 21 Ges a, b, I c wZbwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
∑=
=+++∴
n
i
in yyyy
1
21 ..........................
L.H.S = ∑=
++
n
i
ii cbyax
1
)(
= )(......................)()( cbyaxcbyaxcbyax nn +++++++++ 2211
= )..........()..............()...........( cccbybybyaxaxax nn +++++++++++ 2121
= ncyyybxxxa nn ++++++++ )..............()...........( 2121
= ncybxa
n
i
n
i
ii ++∑ ∑= =1 1
= R.H.S
∴ ∑=
++
n
i
ii cbyax
1
)( = ncybxa
n
i
n
i
ii ++∑ ∑= =1 1
(cÖgvwYZ)
(xi) ∑=
+
n
i
ii byax
1
)( = ∑ ∑= =
+
n
i
n
i
ii ybxa
1 1
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n nxxx ..................., 21 Aci PjK y-Gi n
msL¨K gvbmg~n nyyy ..................., 21 Ges a I b `ywU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
∑=
=+++∴
n
i
in yyyy
1
21 ..........................
Wants More Updated Bangla e-books(pdf): www.facebook.com/tanbir.ebooks
Any kind of e-book & Software : www.tanbircox.blogspot.com
w
w
w
.facebook.com
/tanbir.ebooks
23. cwimsL¨vb, PjK I wewfbœ cÖZx‡Ki aviYv
D”Pgva¨wgK cwimsL¨vb
19
L.H.S = ∑=
+
n
i
ii byax
1
)(
= )(......................)()( nn byaxbyaxbyax ++++++ 2211
= )..............()...........( nn bybybyaxaxax +++++++ 2121
= )..............()...........( nn yyybxxxa +++++++ 2121
= ∑ ∑= =
+
n
i
n
i
ii ybxa
1 1
= R.H.S
∴ ∑=
+
n
i
ii byax
1
)( = ∑ ∑= =
+
n
i
n
i
ii ybxa
1 1
(cÖgvwYZ)
(xii) ∑∑ ∑∑= = ==
+=+
m
i
n
j
n
j
j
m
i
iji ymxnyx
1 1 11
)(
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x Gi m msL¨K gvbmg~n mxxx ..............., 21 Ges Aci PjK y
Gi n msL¨K gvbmg~n nyyy ....................., 21
∴ ∑=
=+++
m
i
im xxxx
1
21 ............................
∴ ∑=
=+++
n
j
jn yyyy
1
21 ............................
=... SHL ∑∑= =
+
m
i
n
j
ji yx
1 1
)(
= { }∑=
++++++
m
i
niii yxyxyx
1
21 )(................)()(
= { }∑=
+++++++
m
i
niii yyyxxx
1
21 )..............()...............(
= ∑ ∑= =
+
m
i
n
j
ji ynx
1 1
=
+++
++
+ ∑∑∑ ===
n
j
jm
n
j
j
n
j
j ynxynxynx
11
2
1
1 ...................
=
+++++++ ∑∑∑ ===
n
j
j
n
j
j
n
j
jm yyynxnxnx
111
21 ..........)......................(
24. D”P gva¨wgK cwimsL¨vb-cÖ_g cÎ
GKwU K¨vgweªqvb wWwRUvj cÖKvkbv
20
= ∑=
++++
n
j
jm ymxxxn
1
21 )......................(
= ∑ ∑= =
+
m
i
n
j
ji ymxn
1 1
= SHR ..
∴ ∑ ∑∑∑ = == =
+=+
m
i
n
j
ji
m
i
n
j
ji ymxnyx
1 11 1
)( (cÖgvwYZ)
(xiii) ∑ ∑∑∑= ===
=
m
i
n
j
j
m
i
i
n
j
ji yxyx
1 111
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x Gi m msL¨K gvbmg~n mxxx ................, 21 Ges Aci PjK
y Gi n msL¨K gvbmg~n
nyyy ..............., 21
∴ ∑=
=+++
m
i
im xxxx
1
21 ...................
∴ ∑=
=+++
n
j
jn yyyy
1
21 ...................
=... SHL ∑∑= =
m
i
n
j
ji yx
1 1
= { }∑=
+++
m
i
niii yxyxyx
1
21
)(...............)()(
= { }∑=
+++
m
i
ni yyyx
1
21 ).................(
= ∑ ∑= =
m
i
n
j
ji yx
1 1
=
++
+
∑∑∑ ===
n
j
jm
n
j
j
n
j
j yxyxyx
11
2
1
1 .................
= ( )∑=
+++
n
j
jm yxxx
1
21 ..................
=
∑∑ ==
n
j
j
m
i
i yx
11
= SHR ..
∴ ∑ ∑∑∑= ===
=
m
i
n
j
j
m
i
i
n
j
ji yxyx
1 111
(cÖgvwYZ)
Wants More Updated Bangla e-books(pdf): www.facebook.com/tanbir.ebooks
Any kind of e-book & Software : www.tanbircox.blogspot.com
w
w
w
.facebook.com
/tanbir.ebooks
25. cwimsL¨vb, PjK I wewfbœ cÖZx‡Ki aviYv
D”Pgva¨wgK cwimsL¨vb
21
(xiv) ∑=
−
n
i
i cx
1
)( = ∑=
−
n
i
i ncx
1
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n nxxx ..................., 21 Ges c GKwU aªæeK|
∑=
=+++∴
n
i
in xxxx
1
21 ..........................
L.H.S = ∑=
−
n
i
i cx
1
)(
= )(......................)()( cxcxcx n −++−+− 21
= )..............()...........( cccxxx n +++−+++ 21
= ∑=
−
n
i
i ncxa
1
= R.H.S
∴ ∑=
−
n
i
i cx
1
)( = ∑=
−
n
i
i ncxa
1
(cÖgvwYZ)
(xv) ∑=
−
k
i
i bax
1
2
)( = ∑ ∑= =
+−
k
i
k
i
ii kbxabxa
1 1
222
2
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi k msL¨K gvbmg~n kxxx ..................., 21 Ges a I b `ywU aªæeK|
∑=
=+++∴
k
i
ik xxxx
1
21 ..........................
∑=
=+++∴
k
i
ik xxxx
1
22
2
2
1
2
..........................
L.H.S = ∑=
−
k
i
i bax
1
2
)(
= )( 22
1
2
2 babxxa ii
k
i
+−∑=
= )(.....................)()( 2222
2
2
2
22
1
2
1
2
222 babxxababxxababxxa kk +−+++−++−
= )...............()..........()...............( 222
21
222
2
22
1
2
2 bbbxxxabxaxaxa kk +++++++−+++
= 2
1
22
2
2
1
2
2 kbxabxxxa
k
i
ik +−+++ ∑=
).............(
= 2
11
22
2 kbxabxa
k
i
i
k
i
i +− ∑∑ ==
∴ ∑=
−
k
i
i bax
1
2
)( = 2
11
22
2 kbxabxa
k
i
i
k
i
i +− ∑∑ ==
(cÖgvwYZ)
26. D”P gva¨wgK cwimsL¨vb-cÖ_g cÎ
GKwU K¨vgweªqvb wWwRUvj cÖKvkbv
22
∑ ∑∑= ≠
−
+=
+++++++
+++++++=
++++
+
++++
+++=
n
i i j
iii
nnnnn
nn
nnn
n
n
xxx
xxxxxxxx
xxxxxxxxx
xxxxx
xxxxx
xxxxx
1
2
1212
12121
22
2
2
1
2
21
2
2
212
121
2
1
).................................
........().................(
............
............................................
..............
..............
∑ ∑∑∑ = ≠=
+=
∴
n
i i j
iii
n
i
i xxxx
1
2
2
1
(xvi) cÖgvY Ki †h, ∑=
−
k
i
ii cxf
1
2
)( = ∑ ∑= =
+−
k
i
k
i
iiii Ncxfcxf
1 1
22
2 ;
†hLv‡b c aªæeK Ges ∑=
=
k
i
i Nf
1
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi k msL¨K gvbmg~n kxxx ..................., 21 hv‡`i MYmsL¨v
h_vµ‡g kfff .........................,, 21 †hLv‡b, ∑=
=
k
i
i Nf
1
Ges c GKwU aªæeK|
L.H.S = ∑=
−
k
i
ii cxf
1
2
)(
)2(
1
22
∑=
+−=
k
i
iii ccxxf
∑=
+−=
k
i
iiiii fcxcfxf
1
22
)2(
)2(........)2()2( 22
2
2
22
2
221
2
11
2
11 kkkkk fcxcfxffcxcfxffcxcfxf +−+++−++−=
)........()........(2)..................( 21
2
2211
22
22
2
11 kkkkk fffcxfxfxfcxfxfxf +++++++−+++=
∑ ∑ ∑= = =
+−=
k
i
k
i
k
i
iiiii fcxfcxf
1 1 1
22
2
∑ ∑= =
+−=
k
i
k
i
iiii Ncxfcxf
1 1
22
2
= R.H.S. (cÖgvwYZ)
(xvii) cÖgvY Ki †h, ∑ ∑∑∑ = ≠=
+=
n
i i j
iii
n
i
i xxxx
1
2
2
1
cÖgvY: g‡b Kwi, †Kvb PjK x-Gi n msL¨K gvbmg~n nxxx ..................., 21
GLb, 2
21
2
1
)...............( n
n
i
i xxxx +++=
∑=
).............)(..............( 2121 nn xxxxxx ++++++=
(cÖgvwYZ)
Wants More Updated Bangla e-books(pdf): www.facebook.com/tanbir.ebooks
Any kind of e-book & Software : www.tanbircox.blogspot.com
w
w
w
.facebook.com
/tanbir.ebooks
57. †K›`ªxq cÖeYZv
GKwU K¨vgweªqvb wWwRUvj cÖKvkbv
53
A‡kªYxK…Z Z‡_¨i †ÿ‡Î: g‡b Kwi, †Kvb PjK x Gi n msL¨K Aïb¨ abvZ¥K gvbmg~n x1, x2--- xn
Ges Dnv‡`i R¨vwgwZK Mo GM n‡j,
GM = n
nxxx ................ 21
n
nxxx
1
21 )...............(=
†kªwYK…Z Z‡_¨i †ÿ‡Î: g‡b Kwi, †Kvb PjK x Gi n msL¨K Aïb¨ abvZ¥K gvbmg~n x1, x2---- xn
Ges Dnv‡`i MYmsL¨v h_vµ‡g f1, f2 ........................ fn †hLv‡b ∑=
=
n
1i
i
Nf , R¨vwgwZK Mo
GM n‡j,
GM = N f
n
ff n
xxx )................( 21
21
= Nf
n
ff n
xxx
1
21 )................( 21
D`vniY: 1,2 I 3 Gi R¨vwgwZK Mo, GM = )321( ×× 3
1
=1.82
iii) Zi½ Mo (Harmonic mean): †Kvb Z_¨mvwi‡Z hZ¸‡jv Aïb¨ gvb _v‡K Zv‡`i
Dëvgv‡bi MvwYwZK M‡oi Dëvgvb‡K Zi½ Mo e‡j| Bnv‡K HM Øviv cÖKvk Kiv nq|
A‡kªYxK…Z Z‡_¨i †ÿ‡Î: g‡b Kwi, †Kvb PjK x Gi n msL¨K Aïb¨ gvbmg~n x1, x2---------- xn
Ges Dnv‡`i Zi½ Mo HM n‡j,
HM =
nxxx
n
1
.................
11
21
+++
∑=
= n
i ix
n
1
1
†kªwYK…Z Z‡_¨i †ÿ‡Î: g‡b Kwi, †Kvb PjK x Gi n msL¨K Aïb¨ gvbmg~n nxxx ........, 21 Ges
Dnv‡`i MYmsL¨v h_vµ‡g f1, f2---fn †hLv‡b∑=
=
n
1i
i Nf Ges Zi½ Mo HM n‡j,
HM =
n
n
x
f
x
f
x
f
N
+++ ....................
2
2
1
1
∑=
= n
i i
i
x
f
N
1
D`vniY: 1, 2 Ges 3 Gi Zi½ Mo, HM =
3
1
2
1
1
1
3
++
= 1.64