1. Pelegrini
Pelegrinët janë njerëzit e besimeve të forta, të cilët shtyhen të kapluar nga dashuria e nderimi i thellë
- drejt vendeve të shenjta. Një shtegtim ditë dhe natë, në vite e shekuj, jo pa sakrifica, e për më
tepër, pa llogaritur për vete kurrfarë shpërblimi imediat. Metafora e pelegrinit është dhe titull i një
libri të Dritëro Agollit, botuar në fund të shekullit të kaluar, por kjo gjetje stilistike është më shumë
se vetëm kaq, ajo shënjohet si megametafora e këtij poeti, pra, e tërë krijimtarisë së tij, i cili, në
harkun e mbi gjysmë shekulli, i është falur e përkushtuar me devocionin e besimtarit shtegtimit, apo
udhës, drejt botës shqiptare. Shtegtimi i këtij pelegrini të palodhur shfaqet i pandalur në kohë dhe
në hapësirë: në histori dhe aktualitet, tek fshatari dhe intelektuali, tek realiteti dhe të shenjtat që
flenë nën dhê, tek virtyti dhe veset, tek e bukura dhe e shëmtuara, të figurave të historisë sonë, tek
qëndresat dhe pasojat e humbjeve… Përballë gjithë këtij universi shumëdimensional të botës dhe
shpirtit shqiptar, është ndjerë ligjërimi i një pene, jo vetëm prej mjeshtri të palodhur, por dhe e
spërkatur me dashurinë dhe magjepsjen e sinqertë, derdhur e feksur në çdo faqe libri. Udhëtimi i
poetit ka qenë i pandalur nëpër epokat historike, të kaluara e aktuale, si dhe në lëvrimin e gjinive të
shumta letrare. Vështruar integralisht, krijimtaria e tij përfshin një pasuri të çmuar me vjersha e
poema, tregime, novela e romane, drama e përkthime, publicistikë dhe ese, fabula dhe mbledhje e
përpunime këngësh antologjike popullore. Pa e tepruar, mund të themi se tashmë kjo vepër ka
arritur të jetë bërë një bibliotekë e tërë, e cila, përveç kohës së madhe e mundonjëse të shkrimit,
vazhdon të transmetojë kënaqësi të madhe leximi.
Duke e vështruar tërë këtë krijimtari tejet të pasur dhe me larmi idesh e zhanresh letrare, mund të
formulohen e të bëhen shumë qasje interpretimi, çka e sugjerojnë veprat me kualitete të larta. Këto
qasje mund të ishin mbi argumente të tilla si p.sh: Shqipëria naimiane e pelegrinit Agolli, Ideali dhe
zhgënjim, Shkrimtari i dhimbjes njerëzore, Një Shqipëri e ëndërrt dhe njerëzit e krisur të Agollit,
Atdheu si dashuria sublime dhe si pesha e kryqit të pengut të përgjegjësisë …, e mund të
vazhdohej më tej me argumente të tjera vijuese, që i çliron pafundësisht kjo vepër, e cila, mbart
energji të brendshme artistike, nxitëse dhe provokuese për modelet dhe referencat e ofruara - duke
krijuar përherë komunikime aktive me lexuesin e saj.