2. Poezia e Agollit (komente)
Poezia e Agollit krijoi një model të ri vjershërimi në problematikë, në shqetësime dhe në mjeshtërinë
letrare.Dyzet vjet më parë, duke botuar vëllimin e parë poetik "Në rrugë dola" (1958), ai huajti për
titull pjesën e parë të një dyvargëshi të mirënjohur të poetit skocez Bërns: "Në rrugë dola / Pas meje
porta u mbyll". Rruga e rritjes së tij poetike shprehet dhe në titujt e librave poetikë: Hapat e mia në
asfalt (1961), Shtigje malesh dhe trotuare (1965), Devoll-Devoll (1964), Mesditë (1968), Baballarët
(1969), Nënë Shqipëri (1974), Fjala gdhend gurin (1977), Udhëtoj i menduar (1985), Pelegrini i
vonuar (1993), Lypësi i kohës (1995), Fletorkat e mesnatës (1999) e libra të tjerë. Me poezinë e tij
Dritëro Agolli e shkatrroi vjershërimin e traditës dhe njëherësh krijoi një traditë të re, e çliroi poezinë
shqipe nga një frymë monumentalizmi të gënjeshtërt, nga deklarativizmi dhe ngurtësia, duke kërkuar
madhështi poetike jo vetëm prej luftës dhe heroizmit të jashtëm, por edhe prej përjetimeve të "heroit
të dobësisë"; duke zgjeruar shumëfish hapësirën e realitetit në poezi dhe duke i ndryshuar
rrënjësisht raportet ndërmjet tyre. Agolli krijoi një poezi me motive të përditshmërisë së jetës.Poezia
e Agollit ka ndikime të drejtpërdrejta prej poezisë popullore, prej artit të Naim Frashërit e të
Lasgushit, prej Bërnsit e autorëve rusë të fillimit të shekullit të 20-të. Kjo poezi emancipoi në tërësi
mendimin letrar në Shqipëri dhe futi frymën e konkurrencës për ide të reja dhe cilësi në art.
Gjithashtu krijimtaria poetike e Dritëro Agollit mund të cilësohet si liriko-epike. Kjo ishte një shmangie
e madhe nga tradita, e cila mbahej kryesisht në lavdinë epike. Në kohën kur u botuan librat e parë
poetikë të tij, botën e sundonte slogani "t'i ktheimë armët në plugje".Në këtë kohë Agolli shkroi poezi
që përshkohen nga kulti i vendlindjes, i tokës, i bukës, i parmendës, i familjes, i prindit, babait. Ishte
një prurie e re në letërsinë shqipe pretendimi i tij për të qenë një "unë" i identifikuar në letërsi. Kjo u
shpreh qartë, fillimisht në poemat "Devoll-Devoll", dhe "Poemë për babanë dhe për veten".Nga ana
tjetër në tërësinë e vet poezia e Dritëro Agollit sundohet nga bota e gjallë, shpirtëzimi i mjedisit,
shenjtërimi i natyrës, i arës dhe i bagëtisë. Në këtë tipar të poezisë së tij rishfaqen panteizmi i Naimit
dhe gjurmë të botëkuptimit bektashian.Në mënyrën e vet Dritëro Agolli krijoi "një Shqipëri alterna-
tive", që mbështetej në një ideal romantik. Kjo është një marrëdhënie e zakonshme poetike me
realitetin, e njohur në traditën shqiptare dhe atë të huaj.Dritëro Agolli që nga fillimet e deri më sot
mbeti një poet i trishtimeve "të vogla" për një zog të vrarë apo një qen të shtypur dhe poeti i
dhimbjeve të mëdha për udhëkryqin e historisë shqiptare. Asnjë poet më shumë se Agolli nuk e ka
të shprehur kaq me sinqeritet dobësinë e vet njerëzore. Kjo dallohet qarte ne keto vargje:
Më ndodh sikur s'jetoj në vendin tim,
Por në një vend të huaj dhe të largët...
(Sikur s'jetoi në vendin tim)
... Dhe gishtat I kërcas si kokrra arrash të forta
Është koha kur mblidhem shuk nën peshën e natës
Dhe pres i friksuar kusarët të vijnë te porta
(Është koha)
Po iki me trishtim i zhgënjyer nga miqtë,
E mbylla dhe derën që rrinte e hapur...
... Diku në një skaj të largët do prehem
Me qafën e futur në jakën gri të xhaketës...
( Trishtimi)
3. Shpallja e pavarsisë
28 nëntor 1912, u kthye me bashkëpunëtorët e tij në Shqipëri nga Trieste për në
Durrës e më tej për në Vlorë. Në Vlorë kryesoi mbledhjen e Kuvendit Kombëtar
që shpalli Pavarësinë e Shqipërisë më 28 Nëntor 1912, ku ndër Burrat e fortë
erdhën Isa Boletini, Mehmet Pashë Deralla, Dedë Gjo Luli dhe Sali Butka. U
caktua kryetar i Qeverisë së Përkohshme.
Në politikën e brendshme dhe të jashtme të qeverisë kombëtare u tregua i prirur
për kompromise me çifligarët, për të përfituar nga ndikimi që gëzonin këta në
shtresat e pasura e të mesme, por edhe i vendosur për demokratizimin e jetës
së vendit. Qeveria e kryesuar nga Ismail Qemali, ndonëse në kushte shumë të
vështira të brendshme e të jashtme, mori një varg masash në fushën e
ekonomisë, të ndërtimit shtetëror dhe të kulturës kombëtare që hapnin rrugën e
zhvillimit demokratik të atdheut. Mbrojti pranë Komisionit Ndërkombëtar të
Kontrollit dhe pranë kancelarive të Fuqive të Mëdha të drejtat e ligjshme të
popullit shqiptar, tërësinë territoriale të vendit. Me politikën e tij ngjalli
kundërshtimin e rretheve konservatore e reaksionare, ku gjeti përplasje edhe
nga bejlerë brënda familjes së tij.
Por munguan përfaqsues nga Çamëria e nga Labëria. Nga tërheqja e trupave në
mënyrë spontane nga fronti mes Meçovës e Bezhanit me urdhër të oficerëve, çoj
në masakrimin e 4,500 trupave shqiptare. Nga ky ekzekutim i dezertorëve me
urdhër të Xhavit Pashës, u humb një pjesë e madhe e djalërisë së jugut me një
manovër të çuditshme e njëkohësisht fodulle, që ushqehet me idenë se mes
mbretit Jorgji e Ismail Qemali kishte një plan, nga i cili andartet greke do
merrnin gjithë jugun.
Me vendim të këtij Kuvendi u emërua kryeministri i parë i Shqipërisë, dhe ushtroi
pushtet simbolik në një pjesë të vogël të vendit pasi pjesa më e madhe ishte
pushtuar nga hordhitë serbe;malazeze dhe greke. Dha dorëheqjen më 22 janar
1914 pas të ashtuquajturit komplot të Beqir Grebenesë dhe pushtetin ia
"dorëzoi" Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit. Pas kësaj u largua nga
Shqipëria për në Nicë të Francës, për t`u kthyer disa muaj më pas e për t'u
larguar sërish në Itali. Vdes në rrethana të dyshimta në Peruxhia të Italisë më 24
janar 1919.
