1. De commerciële mogelijkheden die internet
ondernemingen biedt, hebben de afgelopen jaren
tot een stormachtige omzetgroei van electronic-
commerce geleid; van praktisch nul in 1995 naar
$657 miljard in 2000 (www.forrester.com). Hier-
bij zijn veel nieuwe bedrijfsvormen ontstaan, zo-
als network providers, internet service providers
en content providers (De Jong, 2000). Deze nieu-
we bedrijfsvormen brengen echter ook nieuwe
risico’s met zich mee. Om deze nieuwe risico’s te
beheersen moeten aanpassingen worden gedaan
in de administratieve organisatie en interne con-
trole (ao/ic) van de onderneming; veel van deze
aanpassingen hebben betrekking op de beveili-
ging van de provisioning-systemen. Het onder-
schatten van deze aanpassingen kan de bedrijfs-
voering schaden of zelfs de continuïteit van de
onderneming in gevaar brengen. Dat blijkt over-
duidelijk uit een onderzoek onder een groep on-
dernemingen die aan ‘indirect e-commerce’
doen. ‘Indirect e-commerce’ is het verkopen van
(fysieke) producten en diensten via internet die
niet via internet kunnen worden afgeleverd.
NOODZAKELIJKE AANPASSINGEN
Het begrip ‘administratieve organisatie en
interne controle’ (ao/ic) is in de context van dit
2 8 M A N A G E M E N T & I N F O R M A T I E 2 0 0 2 / 6
ADMINISTRATIEVE
ORGANISATIE
E-COMMERCE BEDRIJVEN
ONDER DE MAAT
Dit artikel probeert antwoord te geven op vraag
welke aanpassingen in de administratieve
organisatie en de interne controle nodig zijn om
e-commerce-ondernemingen veilig en betrouwbaar
te kunnen laten functioneren. Uit onderzoek blijkt
dat veel voor verbetering vatbaar is.
Joost Stramrood

2. A D M I N I S T R A T I E V E O R G A N I S A T I E
artikel gedefinieerd als het stelsel van maatrege-
len dat een organisatie kan treffen voor het
waarborgen van de betrouwbaarheid van de in-
formatie op basis waarvan de onderneming
wordt bestuurd en op basis waarvan verant-
woording wordt afgelegd aan belanghebben-
den. Een onderneming die ‘indirect e-commer-
ce’ toepast moet twee type maatregelen treffen
om betrouwbaarheid van deze informatie te
kunnen waarborgen.
Allereerst zijn er de informatietechnologie-
onafhankelijke maatregelen. Bij iedere organisa-
tie vormen de kwantitatieve verbanden die in
de waardenkringloop van de onderneming aan-
getroffen kunnen worden, een belangrijk aan-
hechtingspunt voor de ao/ic. De kracht van dit
aanhechtingspunt is afhankelijk van de aard
van de bedrijfsactiviteiten. Een onderneming
die indirecte e-commerce gaat toepassen, kan op
basis van haar bedrijfsactiviteiten geclassifi-
ceerd worden als een handelsbedrijf die in
hoofdzaak op rekening levert. Door de sterke
kwantitatieve verbanden bij de waardenkring-
loop van dit soort handelsondernemingen, is de
waardenkringloop hier een belangrijk en sterk
aangrijpingspunt voor de interne controle.
Door via internet te handelen verandert er
veel in de wijze waarop de bedrijfsprocessen
worden gerealiseerd ten opzichte van een tradi-
tionele handelsonderneming. Zo wordt er veel
meer gesteund op de automatisering en valt de
fysieke documentatie weg. De veranderingen in
de bedrijfsprocessen en de nieuwe risico’s die
hierdoor ontstaan moeten dan ook, ten opzichte
van traditionele handelsondernemingen, leiden
tot aanpassingen in de inrichting van de admi-
nistratieve organisatie en de interne controle
van een onderneming die via internet handelt;
de ICT-onafhankelijke maatregelen.
Daarnaast zijn er ICT-afhankelijke maatrege-
len nodig om de technologie gerelateerde risi-
co’s te beheersen. Naast de risico’s die ontstaan
door de veranderingen in de bedrijfsprocessen,
staat een onderneming die via internet handelt,
door de grote afhankelijkheid van informatie en
informatietechnologie immers ook meer bloot
aan deze risico’s dan een traditionele handels-
onderneming. Om de kwaliteitsaspecten van de
informatievoorziening te waarborgen moet de
onderneming dan ook maatregelen implemen-
teren om deze bedreigingen te ondervangen –
met andere woorden, de onderneming moet bij
het inrichten van de ao/ic meer aandacht beste-
den aan maatregelen die wel worden samenge-
vat onder de noemer informatiebeveiliging.
ICT-ONAFHANKELIJKE
MAATREGELEN
Bij ondernemingen die ‘indirect e-commerce’
toepassen, zal een hoge mate van automatisering
plaatsvinden. Hierdoor vallen traditionele hand-
matige controles weg (en daarmee de menselijke
beoordeling). Om de betrouwbaarheid te waar-
borgen bij zo’n onderneming kan het vervallen
van deze traditionele handmatige controle opge-
vangen worden door geprogrammeerde contro-
les. Dat wil zeggen door in de programmatuur
opgenomen controles (Oonincx & Pruim, 1983,
p.140). Voorbeelden van geprogrammeerde con-
troles zijn bestaanbaarheidscontroles, waar-
schijnlijkheidscontroles, redelijkheidscontroles,
verbandscontroles en toetsing aan voortellingen
(Eversdijk, 2000, p.40).
Door de hoge mate van automatisering valt
tevens (een groot deel van) de fysieke documen-
tatie weg. Hierdoor is er nog maar één (elektro-
nische) informatiestroom te herkennen, wat het
vaststellen van een soll-positie lastig maakt. Om
deze verzwakking van de interne controle op te
vangen kan de mogelijkheid benut worden om
binnen de webomgeving alle informatiestro-
men op elkaar aan te sluiten (overkoepelende
verbandcontroles); inkoop = verkoop en bestel-
ling door klant = bijboeking bank = bestelling bij
leverancier = afgifte aan pakketservice = afgifte
aan klant (Bollen & Koopmans, 2000, p.404). De
kracht van deze maatregel is afhankelijk van de
kwaliteit van automatiseringsomgeving. Om
het risico verder in te perken kan de onder-
neming ook nog gebruik maken van een afzon-
derlijke niet-beïnvloedbare control-database. In
deze database vindt een niet-manipuleerbare en
onafhankelijke parallelle registratie van alle
transactiemutaties plaats, waardoor wel een
soll-positie is vast te stellen.
Er vindt tevens een verzwakking van de in-
terne controle plaats, wanneer de onderneming
M A N A G E M E N T & I N F O R M A T I E 2 0 0 2 / 6 2 9

3. de levering van producten direct aan de afne-
mers laat verzorgen door de leverancier (en een
pakketdienst) (De Jong, 1998). Dit leidt tot het
wegvallen van de fysieke voorraad en daarmee
een belangrijk steunpunt van de ao/ic. Er ont-
staat dan een risico dat de in- en verkooporgani-
satie buiten de organisatie om samenspannen.
Om dit risico te beheersen lijkt het zinvol om ex-
tra aandacht te besteden aan een goede functie-
scheiding tussen in- en verkoop (Bollen & Koop-
mans, 2000).
KWALITEIT VAN ICT-OMGEVING
De kracht van bovengenoemde maatregelen
is voor een groot deel afhankelijk van de kwali-
teit van de automatiseringsomgeving. Door
deze hoge afhankelijkheid is het belangrijk om
procedures en voorschriften (zoals back-uppro-
cedures en de omgang met paswoorden) in te
stellen en controle uit te oefenen op de naleving
hiervan. Op deze manier wordt getracht om wil-
lekeur en ongewenste handelingen uit te sluiten
of zoveel mogelijk te bemoeilijken, waardoor de
controleerbaarheid van de automatiseringsom-
geving wordt bevorderd (Starreveld et al, 1994a,
p.372).
Cryptografische technieken en
digitale handtekening nauwelijks
toegepast
Om een hoge kwaliteit te waarborgen kun-
nen daarnaast twee soorten functiescheidingen
in de automatiseringsomgeving toegepast wor-
den. Bij automatisering treedt een integratie van
de verschillende deelbewerkingen op, wat een
aantasting van de controletechnische functie-
scheiding kan betekenen (Oonincx & Pruim,
1983, p.21). Om hier toch een functiescheiding af
te dwingen kan gebruik gemaakt worden van
autorisatiecontrole. Met deze controle is het mo-
gelijk een functioneel gescheiden gegevensin-
voer af te dwingen, die – gecombineerd met
goede procedures en voorschriften – tot een
doelmatige functiescheiding leidt. Tevens is een
functiescheiding tussen systeemontwikkelings-,
verwerkings-, en gebruikersorganisatie ge-
wenst. Deze functiescheiding is nodig om de
mogelijkheden tot manipulatie binnen de ont-
wikkeling en het gebruik van het automatise-
ringssysteem, die kan ontstaan door ongewens-
te combinaties van functies, te minimaliseren.
RELATIE MET DERDEN
Eén van de kritieke succesfactoren is een
snelle en betrouwbare levering aan de klant.
Hiervoor is de onderneming afhankelijk van de
leverancier. Deze relatie wordt nog verder
doorgevoerd indien de leverancier (een deel
van) de levering direct aan de afnemers laat ver-
zorgen. Wegens deze grote afhankelijkheid
moet de onderneming goede afspraken maken
met de leveranciers (onder meer over de kwali-
teit van de diensten en beveiliging van de infor-
matiestromen). Daarnaast is de onderneming
ook vaak afhankelijk van een pakketdienst. Ook
hier is het zinvol om goede afspraken te maken,
zodat knelpunten in de logistiek kunnen wor-
den vermeden. Om tenslotte het hele proces van
een snelle en betrouwbare levering aan de afne-
mer te beheersen, kan de onderneming ook nog
een controle uitvoeren bij de afnemer (is er wel
geleverd en op tijd?).
Er kan ook relatie met een derde ontstaan als
onderneming de ontwikkeling en/of het beheer
van de webomgeving heeft uitbesteed aan een
IT-dienstverlener. Wegens het grote belang van
de IT-organisatie moeten goede afspraken ge-
maakt worden over de kwaliteit van de dienst-
verlening. Deze afspraken worden vaak vastge-
legd in service level agreements. Deze
afspraken moeten ook bewaakt en geëvalueerd
worden. Dit hele proces wordt service level ma-
nagement genoemd.
OVERIGE MAATREGELEN
Het succes van een e-business onderneming
is erg afhankelijk van een continue voortzetting
van de geautomatiseerde systemen. Vallen de
geautomatiseerde systemen immers uit door
een calamiteit, dan is de onderneming niet meer
aanwezig op internet en kan zij geen verkoop-
transacties tot stand brengen (Van Egten &
Laane, 1999, p.231). Om te zorgen dat de onder-
3 0 M A N A G E M E N T & I N F O R M A T I E 2 0 0 2 / 6

4. A D M I N I S T R A T I E V E O R G A N I S A T I E
neming 24 uur per dag ‘open’ is, moet veel aan-
dacht besteed zijn aan de back-up van de gege-
vens, uitwijkmogelijkheden en andere continuï-
teitsmaatregelen, zoals herstelprocedures en
redundantie in de apparatuur.
Tenslotte lijkt het nuttig extra aandacht te be-
steden aan de ao/ic rond de betalingen voor de
producten. Vaak wordt een veelheid aan be-
talingswijzen aangeboden, elk met specifieke ri-
sico’s. Om deze risico’s af te dekken, moet de
onderneming toezicht houden op de volledig-
heid van de opbrengstverantwoording. Het
besteden van veel aandacht aan de administra-
tieve organisatie en interne controle rond de in-
terne afhandeling van de verschillende beta-
lingsprocedures lijkt dan ook van groot belang
(Bollen & Koopmans, 2000).
ICT-AFHANKELIJKE MAATREGELEN
Aangezien informatietechnologie vatbaar is
voor velerlei bedreigingen (zowel menselijke als
niet-menselijke), staat een onderneming die via
internet handelt nog meer bloot aan technolo-
giegerelateerde risico’s dan een traditionele
handelsonderneming (Roos Lindgreen & Vaas-
sen, 2000). Een onderneming die via internet
handelt moet dan ook maatregelen treffen om
deze risico’s te beheersen. Dit is het terrein van
de informatiebeveiliging; het implementeren
van een pakket maatregelen om de kwaliteitsas-
pecten van de informatievoorziening te waar-
borgen. Deze kwaliteitsaspecten zijn beschik-
baarheid, integriteit, vertrouwelijkheid en
authenticiteit (Breed et al, 1994). Om een effec-
tieve beveiliging te waarborgen moet de onder-
neming informatiebeveiliging als een iteratief
proces behandelen.
VEILIGE KOPPELING MET INTERNET
Door te gaan handelen via internet wordt het
informatiesysteem van de onderneming gekop-
peld aan een open netwerk (externe integratie).
Tussen deze netwerken vinden verschillende
informatiestromen plaats. Bij een geslaagde
aanval van buitenaf op het beveiligingssysteem,
kan toegang tot het interne netwerk worden
verkregen. Deze koppeling brengt dan ook een
aantal potentiële dreigingen met zich mee (Bol-
len en Koopmans, 2000, p.401). Om deze risico’s
te ondervangen kan de onderneming een goede
firewall architectuur doorvoeren.1
Een goede fi-
rewall architectuur ontstaat bijvoorbeeld door
de diensten, die de onderneming aan de buiten-
wereld wil laten zien, in een ‘demilitarized
zone’ te plaatsen, waarbij internet afgeschermd
wordt met een eenvoudige, snelle firewall en
het interne netwerk met een geavanceerde, vei-
lige firewall.
Daarnaast kan de firewall uitgebreid worden
met een audit-functie. Met deze functie kunnen
afwijkende patronen in het gebruik van de
infrastructuur gedetecteerd worden (en leiden
tot maatregelen!) en kan al het inkomende en
uitgaande verkeer in logbestanden bewaard
worden. (Breed et al, 1994, p.42-43 en Greenstein
& Feinman, 2000, p.279).
BEVEILIGING VERKEERSSTROMEN
Bij indirecte e-commerce maakt de papieren
documentatie plaats voor elektronische berich-
tenuitwisseling. Deze elektronische berichten-
uitwisseling staat bloot aan een aantal dreigin-
gen, waardoor minder zekerheid bestaat over
de herkomst en echtheid van deze documenten.
Om deze betrouwbaarheid wel te kunnen waar-
borgen moet de onderneming het gegevens-
transport beveiligen. Hierbij kan gebruik ge-
maakt worden van cryptografische technieken.
Encryptie (vercijferen) is één van de belangrijk-
ste aspecten van cryptografie. Encryptie kan
omschreven worden als de transformatie van
data (de ‘cleartext’ of ‘plaintext’), met behulp
van een cryptografisch, mathematisch proces
(het algoritme), in een vorm (de ‘cipher text’) die
voor iedereen die de bijpassende geheime sleu-
tel niet heeft, onleesbaar is (Greenstein & Fein-
man, 2000, p.232). Voor het transformeren van
de onleesbare cipher text in de originele leesba-
re cleartext (decryptie) is de bijpassende gehei-
me sleutel nodig.
Er zijn twee verschillende encryptiesyste-
men: symmetrische en asymmetrische metho-
des. Door de verschillende karakteristieken van
M A N A G E M E N T & I N F O R M A T I E 2 0 0 2 / 6 3 1

5. deze methodes te benutten kan de vertrouwe-
lijkheid van de berichten gewaarborgd worden.
Om ook de overige kwaliteitsaspecten van
de beveiliging van de berichtenuitwisseling te
waarborgen kan gebruik gemaakt worden van
andere cryptografische methodes, zoals de digi-
tale handtekening (Mancham, 1999) en de hash-
functie (Greenstein & Feinman, 2000).
Daarnaast heeft de onderneming een Public
Key Infrastructure nodig om de elektronische
distributie van sleutels bij asymmetrische en-
cryptie betrouwbaar toe te kunnen passen.
Bij de betaling van de verkooptransacties
met de credit card, wordt ook gebruik gemaakt
van cryptografische technieken. Dit is nodig om
het risico weg te nemen, dat bij de betaling het
nummer van de creditcard wordt afgeluisterd.
Met behulp van deze technieken is enkele jaren
geleden het protocol Secure Electronic Transac-
tion (SET) ontwikkeld, dat zowel de vertrouwe-
lijkheid en integriteit van de gegevens, als de
authenticiteit van de betrokken partijen garan-
deert. In de praktijk kiezen ondernemingen ech-
ter vaker voor het minder veilige, maar goed-
kopere Secure Socket Layer (SSL) protocol. SET
is inmiddels opgeheven.
DE PRAKTIJK
Om te onderzoeken of ondernemingen die
via internet gaan handelen zich in de praktijk
niet blindstaren op de voordelen van internet en
de aanpassingen die nodig zijn in de adminis-
tratieve organisatie en de interne controle on-
derschatten, is een praktijkonderzoek verricht
onder controllers van Nederlandse onderne-
mingen die indirecte e-commerce toepassen. Dit
onderzoek vond plaats in de vorm van een en-
quête, waarbij de nodig geachte aanpassingen,
die in de vorige paragraven behandeld zijn, ge-
formuleerd werden in zeventien stellingen. Per
stelling werden twee vragen aan de controllers
gesteld: In hoeverre ze het eens zijn met de stel-
ling en in hoeverre de stelling van toepassing is
in hun onderneming. Voor deze enquête zijn 36
ondernemingen benaderd. Van deze groep heb-
ben zeven ondernemingen de enquête volledig
ingevuld teruggestuurd en gaven zes onderne-
mingen aan niet mee te willen werken, waarbij
tijdsgebrek als belangrijkste reden werd opge-
geven. De overige ondernemingen gaven geen
reactie.
De lage respons is een grote beperking van
dit onderzoek, aangezien de non-respondenten
de uitkomsten kunnen vertekenen. De non-re-
spons kan bijvoorbeeld een groep ondernemin-
gen bevatten die niet mee willen werken, omdat
hun administratieve organisatie en interne con-
trole slecht ingericht zijn. Indien ondernemin-
gen zich blindstaren op de voordelen van inter-
net, is deze situatie niet ondenkbaar. Er wordt
dan ook vermoed dat de verkregen informatie
nog een te positief beeld geeft. Verder onder-
zoek onder de non-respondenten zal dit uit
moeten wijzen.
Een andere beperking van het onderzoek is
het technische karakter van de IT-afhankelijke
stellingen, waardoor deze buiten het kennisge-
bied van de controller kunnen vallen. Hoewel
getracht is dit probleem in te perken door te
technische stellingen buiten de enquête te laten,
is uit de verkregen resultaten op te merken dat
de controllers moeite hebben sommige IT-af-
hankelijke stellingen te beantwoorden. In onge-
veer een kwart van de gevallen geven de re-
spondenten aan geen idee of geen mening te
hebben over de IT-afhankelijke stellingen. De
verkregen resultaten geven dan ook misschien
een verkeerd beeld. Verder onderzoek zal ook
dit moeten uitwijzen.
RESULTATEN EN ANALYSE
Uit de resultaten blijkt dat de respondenten
het over het algemeen eens waren met de IT-on-
afhankelijke stellingen. Twee op de drie respon-
denten gaven aan het met een stelling eens of
zeer eens te zijn. Alleen over het belang van het
schenken van extra aandacht aan de functie-
scheiding tussen in- en verkoop bij het wegval-
len van de fysieke voorraad en de functieschei-
dingen in de automatiseringsomgeving heerste
verdeeldheid. Daarnaast leek het belang van ge-
3 2 M A N A G E M E N T & I N F O R M A T I E 2 0 0 2 / 6

6. A D M I N I S T R A T I E V E O R G A N I S A T I E
programmeerde controles niet onderkend te
worden door merendeels van de respondenten.
Ook de IT-afhankelijke maatregelen leken
door groot deel van de respondenten te worden
bevestigd. Het percentage van de gevallen
waarin de respondenten het niet met de stelling
eens zijn, wordt voor een groot deel veroorzaakt
door de verdeelde meningen over het gebruik
van cryptografische technieken (het belang van
het gebruik van digitale handtekeningen lijkt
helemaal niet ingezien te worden). Een deel van
de controllers lijkt dus geen groot belang hech-
ten aan het gebruik van cryptografische technie-
ken. Aangezien het belang van geprogrammeer-
de controles en functiescheidingen in de
automatiseringsomgeving ook al tot verdeelde
meningen leidde, lijkt het erop dat het belang
van de kwaliteit van de automatiseringsomge-
ving onderschat wordt.
Wat als eerste opvalt bij de resultaten van de
vraag in hoeverre de maatregelen in hun onder-
nemingen waren doorgevoerd, is het feit dat de
toepassing van de maatregelen vaak achterblijft
bij de norm van de respondenten (zie figuur 1 en
2). Daarnaast blijkt uit de resultaten dat de uit-
voering van de maatregelen niet al te best is. Al-
leen de toepassing van een niet-beïnvloedbare
control-database, aandacht voor continuïteits-
maatregelen, goede afspraken met leveranciers,
beheersing van het hele proces en toepassing
van service level management zijn redelijk
doorgevoerd. Bij de toepassing van de overige
maatregelen variëren de resultaten enorm en de
toepassing van geprogrammeerde controles en
functiescheidingen in de automatiseringsomge-
ving zijn zelfs slecht.Ook bij de IT-afhankelijke
maatregelen is de toepassing in de ondernemin-
gen slecht. Dat komt grotendeels door de slech-
te toepassing van de cryptografische technieken
en de digitale handtekening.
Een groot deel van de respondenten gaf al
aan het belang van de cryptografische technie-
ken, digitale handtekeningen, geprogrammeer-
de controles en functiescheidingen in de auto-
matiseringsomgeving niet in te zien. In
navolging hierop is de toepassing van deze
maatregelen ook slecht te noemen. Dit geeft
geen al te rooskleurig beeld over de kwaliteit
M A N A G E M E N T & I N F O R M A T I E 2 0 0 2 / 6 3 3
Figuur 1: Gemiddelde norm en toepassing ICT-afhankelijke
maatregelen
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
firewall
architectuur
audit-functie
firewall
cryptografische
technieken
digitale
handtekening
SET-protocol
inform.beveiliging
iteratiefproces
norm
toepassing
Figuur 2: Gemiddelde norm en toepassing ICT-onafhankelijke maatregelen
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
functiescheiding
inkoop/verkoop
control-database
geprogrammeerde
controles
aansluiten
informatiestromen
functiescheiding
aut.omgeving
proceduresen
voorschriften
continuïteitsmaatregelen
afsprakenleveranciers
beheersingheleproces
toezichtop
betaalmethodes
servicelevel
management
norm
toepassing

7. van de automatiseringsomgeving (zowel de or-
ganisatorische, als de technische invulling), ter-
wijl dit toch één van de belangrijkste elementen
is van de ao/ic bij ‘indirect electronic commer-
ce’.
CONCLUSIE
Over het algemeen geven de resultaten van
dit onderzoek geen rooskleurig beeld van de
kwaliteit van de administratieve organisatie en
de interne controle bij ondernemingen die ‘indi-
rect electronic commerce’ toepassen. Allereerst
is het opzienbarend dat zo’n groot deel van de
respondenten aangeeft, dat de toepassing van
merendeels van de maatregelen beneden hun
eigen norm is. Daarnaast lijkt het feit, dat de
kwaliteit van de automatiseringsvoorziening te
wensen over laat, ook zorgwekkend, aangezien
de automatiseringsvoorziening essentieel is
voor succes van dit soort ondernemingen. Ook
de toepassing van de rest van de maatregelen
laat te wensen over. Indien blijkt dat de situatie
bij de non-respondenten inderdaad nog slechter
is, lijkt de bewering gerechtvaardigd, dat onder-
nemingen die via internet gaan handelen de
aanpassingen die nodig zijn in de administratie-
ve organisatie en de interne controle in hoge
mate onderschatten.
Over de auteur
Joost Stramrood is werkzaam bij BDO Accountants &Adviseurs.
Noot
1. Een firewall is een systeem of groep van systemen, dat een beleid
van toegangsbeheersing afdwingt tussen twee netwerken.
Literatuur
Blonk, S. van der (1999). Het managen van interactie: het succes van
electronic commerce. Management & Informatie, maart, p.36-44.
Bollen, L.H.H. en Koopmans, A.G.J. (2000). Vertrouwde AO/IC in
een nieuwe wereld. Tijdschrift voor bedrijfsadministratie, november,
p.400-406.
Breed, N.F., Out, D.J. en Tettero, O. (1994). Informatiebeveiliging.
Onderzoeksprogramma telematica gidsprojecten, Samsom
bedrijfsinformatie, Alphen aan den Rijn/Diegem.
Cooke, S., Henry, D., Montes, S. (1998). The emerging digital economy.
United States department of commerce, Washington.
Egten, C.A. van en Laane, R.N.A.M. (1999). Informatietechnologie
en bestuurlijke informatieverzorging een ‘heilige twee-eenheid’? De
accountant, december, p.228-233.
Eversdijk, W.A.B. (2000). E-commerce: Valkuilen voor ondernemers
en accountants (deel2); Beheersingsmaatregelen essentieel voor
succes. Accountant-adviseur, januari/februari, p.37-41.
Feinman, T.M. en Greenstein, M. (2000). Electronic commerce;
Security, Risk Management and Control. McGraw-Hill, Londen.
Jans, E.O.J. (1994). Grondslagen administratieve organisatie. Samsom
bedrijfsadministratie, Alphen aan den rijn.
Jong, P.L. de (1998). Internet electronic commerce: de controle op de
volledigheid van de opbrengstverantwoording. Stichting Moret Fonds,
deel 30.
Kamermans, M.C. (1995). Administratieve organisatie: vernieuwing
van een vak. Uitgeverij Tutein Nolthenius, ’s-Hertogenbosch.
Mancham, P.J. (1999). De controle van internet-transacties. De
accountant, januari, p.335-339.
Oonincx, J.A.M. en Pruijm, R.A.M. (1983). Interne controle bij
systemen voor automatische informatieverzorging. Samsom uitgeverij,
Alphen aan den Rijn.
Organisation for Economic Co-operation and Development
(O.E.C.D.) (1997). The economic and social impacts of electronic
commerce. http://www.oecd.org.
Oosterhaven, J.A. (1999). Het is niet alleen goud wat er blinkt...
Management & informatie, maart, p.4-13.
Overbeek, P., Roos Lindgreen, E. en Spruit, M. (2000).
Informatiebeveiliging onder controle. Pearson education uitgeverij
B.V., Amsterdam.
Overbeek, P. en Sipman, W. (1999). Informatiebeveiliging. Uitgeverij
Tutein Nolthenius, ’s-Hertogenbosch, 2e druk.
Roos Lindgreen, E. en Vaassen, E.H.J. (2000). Informatiecontrole en
e-business. Tijdschrift voor bedrijfsadministratie, november, p.407-412.
Soeting, R., Koning, W.F. de, Leeuwen, O.C. van, Nimwegen, H.
van, Veldhuizen, E. (1997). Interne controle en informatiecontrole.
Kluwer/Limperg Instituut reeks, Kluwer
bedrijfsinformatie/Limperg Instituut.
Starreveld, R.W., De Mare, H.B. en Joëls, E.J. (1994a). Bestuurlijke
informatieverzorging (deel 1); algemene grondslagen. Samsom
bedrijfsinformatie, Alphen aan den Rijn/Zaventem, 4e druk.
Starreveld, R.W., De Mare, H.B. en Joëls, E.J. (1994b). Bestuurlijke
informatieverzorging (deel 2A). Toepassingen; Fasen van de
waardenkringloop. Samsom bedrijfsinformatie, Alphen aan den
Rijn/Zaventem, 4e druk.
Starreveld, R.W., De Mare, H.B. en Joëls, E.J. (1994c). Bestuurlijke
informatieverzorging (deel 2B). Toepassingen; Typologie van de
bedrijfshuishoudingen. Samsom bedrijfsinformatie, Alphen aan den
Rijn/Zaventem, 4e druk.
www.forrester.com
3 4 M A N A G E M E N T & I N F O R M A T I E 2 0 0 2 / 6