Frans De Maegd Marxistische Studies nr 111 - 2015

1. Napoleon Bonaparte, revolutie en contrarevolutie
De Maegd Frans, juli 2015
(Verscheen in Marxistische Studies 111 onder de naam Maurice Van Den Haute )
De militaire staatsgreep van Napoleon Bonaparte
Op 18 brumaire[1] van het jaar VIII (9 november 1799) organiseert de ambitieuze
generaal Bonaparte een militaire staatgreep. Hij verjaagt de regering (het Directoire) en
maakt het parlement monddood. Het is een kantelpunt in de Franse Revolutie. Vanaf die
dag tot aan zijn val in 1815 oefende Napoleon Bonaparte een militaire dictatuur uit. Hoe
kon het zover komen?
Tien jaar Franse revolutie (1789-1799)
Voor het antwoord op die vraag moeten we terugkeren naar het begin van de Franse
revolutie, tien jaar eerder, in 1789.
In mei van dat jaar is koning Lodewijk XVI in Versailles verplicht de instelling van een
Grondwetgevende Vergadering, de ‘Constituante van 1789’, te aanvaarden. Die
toegeving aan de opkomende burgerij moet de Franse monarchie uit financiële
problemen helpen. Maar in juni besluiten de vertegenwoordigers van de burgerij alleen
samen te komen en ze roepen zich uit tot ‘Nationale Vergadering’. De grondwet zal een
einde stellen aan het Ancien Regime, aan het absolutisme van de koning en de almacht
van de adel. Ze moeten de politieke macht delen met de nieuwe burgerij.
Barnave[2] zag het zo: “ (…) een nieuwe verdeling van rijkdommen leidt tot een
nieuwe verdeling van de macht. Net zoals het grondbezit de aristocratie machtig gemaakt
heeft, zal de industriële eigendom het volk (lees: de burgerij) machtig maken.”[3]
Het gerucht doet de ronde dat de koning van plan is een militaire staatsgreep te
organiseren om de grondwetgevende vergadering uiteen te drijven. Daarop mobiliseren
de vertegenwoordigers van de burgerij de bevolking van Parijs. Het volk komt in opstand,
wapent zich en grijpt de macht in Parijs. De val van de Bastille op 14 juli 1789 is het
meest symbolische gebeuren in die volksopstand. De koning onderwerpt zich aan de
Constituante. Het volk wordt ontwapend. De burgerij bereikt een compromis met een deel
van de aristocratie. In augustus ziet ook de adel af van zijn feodale rechten. Voortaan
beheren ze hun gronden als ‘grootgrondbezitter’. Op die manier vormt de adel zich om tot
dat deel van de burgerij dat steunt op onroerend goed en deelt de macht met de burgerij,
in het bezit van roerend goed (bedrijven, banken, handelshuizen...).
Een deel van de adel ziet dit compromis niet zitten en wil terug naar het Ancien
Regime. Samen met andere feodale regimes in Europa (en de hulp van Engeland) trekt
deze aristocratie ten strijde tegen de Constitutionele monarchie.[4] Een burgeroorlog
breekt uit. Het verraad van de koning en zijn entourage leidt op 10 augustus 1792 tot een

2. contrarevolutie. De koning wordt afgezet en de Girondijnen, de grote handelsburgerij en
de bankiers, komen aan de macht.
Maar wanneer Frankrijk voor meer dan twee derde in handen is van de
contrarevolutie, capituleren de Girondijnen of ze lopen over naar de vijand. In juni 1793
schuift de radicale kleinburgerij (de middenstand en de kleine industriëlen zouden we
vandaag zeggen) de Girondijnen opzij en neemt de macht in handen. Om de vijand te
verslaan volgt de ‘Terreur van de Vrijheid tegen de Terreur van het Despotisme’. Het
gewoon volk, de sansculotten[5], gaan de vijand te lijf. Robespierre en de Jacobijnen[6]
verzekeren het welzijn[7] van de gewone mensen. (Dat betekent: zoveel mogelijk zorgen
voor de broodnodige voedingswaren, de rijkdom van de gevluchte contrarevolutionairen
onder het volk verdelen, een geleide oorlogseconomie, algemeen stemrecht, deelname
aan de macht via revolutionaire comités enz.)
Eenmaal de binnenlandse en buitenlandse vijand verslagen, is de verenigde burgerij
van oordeel dat de toegevingen aan het volk lang genoeg hebben geduurd. Robespierre
wilde van het welzijn van de mensen een systeem maken.[8] De burgerij zal hem samen
met zijn medestanders op 9 thermidor van het jaar II (27 juli 1794) uitschakelen.
Er komt in 1795 een Directoire met een regering, bestaande uit vijf Directeurs en twee
Kamers: de ‘Conseil des Cinq-Cents’ (de Vijfhonderd) en ‘de Conseil des Anciens’ (de
Ouderen). De sansculotten worden vervolgd en het volk raakt al zijn voordelen en
rechten weer kwijt. Het volk zint op wraak. Twee volksopstanden worden neergeslagen.
Maar ook de contrarevolutionaire adel doet opnieuw een greep naar de macht. Op
13 vendémiaire van het jaar IV (5 oktober 1795) leiden de royalisten een
contrarevolutionaire opstand in Parijs. Ze worden aan flarden geschoten door een
ambitieuze generaal: Napoleon Bonaparte.
Het risico op een nieuwe revolutie of contrarevolutie blijft echter bestaan. Het
parlementair systeem van de notabelen maakt ook mogelijk dat de royalisten via legale
weg opnieuw aan de macht komen.
Twee leden van het Directoire, Barras en Sieyès, plannen een staatsgreep. Ze willen
een dictatuur instellen en op die manier elke bedreiging van ‘links’ (de Jacobijnen) en van
‘rechts’ (de royalisten) uit te schakelen. Daarvoor hadden ze wel een ‘sabel’ nodig. Ze
denken dat ze de Corsicaanse avonturier Napoleon Bonaparte[9] voor de klus kunnen
gebruiken. Het lukt hun bovendien steun en geld (zowat 30 miljoen) los te krijgen van de
banken.
Die staatsgreep komt er, op 18 brumaire van het jaar VIII (9 november 1799) in Saint-
Cloud.[10] Door de weerstand van de Vijfhonderd (de Tweede Kamer) draait het
uiteindelijk uit op een gewapend optreden van Bonaparte. De soldaten volgen hem
blindelings: “Volg mij, ik ben de God van de dag”.

3. Het Directoire wordt ontbonden en drie consuls verdelen de macht onder elkaar:
Bonaparte, Sieyès en Ducos. Bonaparte organiseert echter een staatsgreep binnen de
staatsgreep. Al snel trekt hij, als Eerste Consul, het laken naar zich toe.
Het consulaat
De notabelen zijn tevreden. De Zwitserse bankier Necker schrijft naar zijn dochter
Germaine de Staël: “Het nieuwe regime zal het recht en de kracht van de bezitters
garanderen.”[11] De Banque de France wordt de staatsbank. Deze staatsbank staat
echter niet in dienst van de regering, maar van de financiers. De bank weigert
bijvoorbeeld de staat grote sommen geld te lenen om de oorlog te financieren. Bonaparte
zal permanent te kampen hebben met een gebrek aan geld. Terwijl Engeland alle
coalities tegen Napoleon Bonaparte kan financieren met leningen van Londense banken.
Napoleon Bonaparte en de staat
De militaire dictatuur en alleenheerschappij
Bonaparte vestigt op zeer korte tijd een alleenheerschappij. Dankzij een militaire
staatsgreep grijpt hij de macht en dankzij de militairen kan hij aan de macht blijven. De
grote burgerij verzaakt aan de politieke macht en zal hem in al zijn avonturen blijven
steunen zolang hij aan de winnende hand is en de burgerij zich kan verrijken.
Boven de klassen en de klassenstrijd?
“Noch rode mutsen, noch rode hakken, ik behoor de Natie toe.”[12] Dat is het devies van
Bonaparte. Hij wil alle bezitters verenigen in de natie. In de eerste plaats de burgerij,
maar ook de boeren die nu landeigenaars zijn geworden. Uit angst dat ze bij een
terugkeer van de adel en het Ancien Regime hun gronden weer moeten afstaan, zullen
die boeren trouw blijven aan Napoleon Bonaparte. Gedurende gans zijn regime zal hij
naar de stemming onder de boeren luisteren: “De opinie van de salons en de
praatjesmakers? Ik ken er maar één: die van de boeren!”[13]
De grondwet en de versterking van de uitvoerende macht
Om de nieuwe staatsmacht vorm te geven moet de nieuwe grondwet de uitvoerende
macht versterken. De nieuwe notabelen waren voorstander van de versterking van die
macht.
Sieyès die ook aan de wieg van de grondwet van het Directoire stond, schrijft een
ontwerp voor de “Grondwet van het jaar VIII van de Republiek” (december 1799). Voor
Bonaparte is het allemaal te ingewikkeld en gaat het veel te traag. In een minimum van
tijd drukt hij dan ook zijn Grondwet met 70 artikelen erdoor. Hij slaagt erin een “korte en
duistere”[14] grondwet uit te vaardigen. Het absolute recht op particulier eigendom is de
basis van de nieuwe grondwet. Marx omschrijft deze grondwet als “het politieke omhulsel
van de burgerlijke economische heerschappij”.[15]

4. De consuls en op de eerste plaats de Eerste Consul (Bonaparte dus) vormen de kern
van de regering. Zij hebben het initiatiefrecht om wetten uit te vaardigen. Ze maken het
parlement monddood. In de ogen van Bonaparte zijn de idealen van de Franse Revolutie
verwezenlijkt en moet de Revolutie stoppen.
De rechterlijke macht valt onder het gezag van de regering. De staatskrant, Le
Moniteur, is duidelijk: “De rechterlijke macht moet onder het gezag van de regering
staan.”
De moeder aller politiediensten
Bonaparte organiseert drie politiediensten die de bevolking en elkaar controleren.
De politie- en spionagedienst van Fouché wordt hét voorbeeld voor alle politiescholen
na Napoleon Bonaparte. Hij omspant de hele maatschappij als een kleverig web.
De vrije meningsuiting is sterk aan banden gelegd. Het aantal kranten dat in Parijs
nog mag verschijnen, is beperkt tot 13 (in plaats van 73) en later zelfs tot 9.[16] Voortaan
is Le Moniteur de staatskrant. De censuur wordt ingesteld en controlefreak Bonaparte
laat streng optreden tegen al wie op hem of zijn bewind kritiek levert.
Elke vorm van oppositie is op die manier onmogelijk. Bonaparte geeft Fouché
opdracht in de eerste plaats de Jacobijnen te vervolgen. De royalisten worden dan weer
aangemoedigd om terug te keren en krijgen uiteindelijk amnestie.
Sterke centralisatie
De administratie is alom aanwezig, centraal geleid vanuit Parijs. Ze bestaat uit
specialisten die enkel aan Bonaparte verantwoording zijn verschuldigd. Gezagdragers
van de staat in de departementen zijn de prefecten, aangeduid door de consuls. Ze
veranderen regelmatig van departement om te beletten dat ze zouden vastroesten of zich
vereenzelvigen met een departement. De regering duidt ook alle burgemeesters van de
gemeenten met meer dan 5.000 inwoners aan.
De Code civil of Code Napoléon
Een belangrijke bijdrage van Napoleon Bonaparte voor de vorming van de moderne
burgerlijke maatschappij is de Code civil (goedgekeurd op 21 maart 1804). Het is hét
monument van het burgerlijk recht en geldt voor een deel nog steeds in landen die door
de Fransen werden bezet (het huidige België, Nederland, het Rijngebied) en het noorden
van Italië. De Code civil maakte brandhout van feodale wetgevingen zoals het kerkelijk,
feodaal en plaatselijk recht.
Maar op vele punten is de Code Napoléon een stap achteruit, vergeleken met de
grondwet van het jaar I (1792-1793) van de Franse Revolutie. Vrouwen zien hun rechten
opnieuw beperkt. De vrouw is onderworpen aan haar man die het wettelijk hoofd van het

5. gezin is. Deze wet blijft in België tot het midden van de jaren zeventig van de 20e eeuw
gehandhaafd.
De Code civil en de latere Code pénal nemen de burgerrechten af van wie een
misdaad begaat. Lijfstraffen en zelfs brandmerken worden opnieuw ingevoerd.[17]
Toch blijft de Code civil een kwalitatieve breuk met het recht onder het Ancien Regime
met zijn middeleeuwse wetten.
De Code civil hecht veel belang aan het bezit en het behouden en verbeteren van het
privébezit. Sinds de Franse Revolutie veranderde een groot deel van de bezittingen
(vooral onroerende goederen) van eigenaar. De rijken wisten zich een groot deel van de
kerkelijke goederen en de gronden van de gevluchte adel toe te eigenen. Een groot deel
van de boeren werd eigenaar van het land dat ze bewerkten. Maar die (nieuwe)
bezittingen blijven bedreigd. En dat van twee kanten: enerzijds door de adel en de kerk
die hun eigendommen terug willen, aan de andere kant door het meest radicale deel van
de volksbeweging, dat een gelijke verdeling van de eigendommen eist. Het kadaster
moet het grondbezit nauwkeurig in kaart brengen.
Een van de belangrijkste vrijheden wordt de vrijheid van arbeid. Het staat een patroon
vrij arbeiders(ster) aan te werven en te ontslaan. Later krijgt dit wetboek een aanvulling
met het arbeidsrecht. Maar de rechten van de arbeiders worden steeds meer beknot. De
wet Le Chapelier[18] wordt bevestigd en richt zich tegen elke vereniging die de productie
hindert. Concreet viseert deze wet de arbeidersgroepen en -bewegingen die zich
organiseren om hun belangen te verdedigen (artikel 415). Alle arbeiders en arbeidsters
krijgen een “arbeidsboekje”.[19]
Weinigen weten dat Napoleon Bonaparte in 1802 de slavernij, afgeschaft in 1794 in
de periode van de Terreur (Robespierrre), opnieuw invoerde in de kolonies. Bonaparte
hoopte door die maatregel de Franse kolonies in Centraal- en Noord-Amerika (Louisiana)
economisch te versterken. Daar komt uiteindelijk niet veel van door een opstand in Saint-
Domingue (vandaag Haïti en San Domingo) van Toussaint Louverture en Dessalines en
een nieuwe oorlog met de Britten.
De perfectionering van de burgerlijke staatsmacht
De belangrijkste erfenis van Napoleon Bonaparte is dat hij onder zijn bewind de
burgerlijke staatsmacht perfectioneerde. De hele staatsmachine zoals Bonaparte die
uitbouwde, met haar sterke uitvoerende macht, haar repressieorganen (gerecht, politie
en leger) en bureaucratie, staat vanaf dan model voor alle moderne burgerlijke
staatsmachines.
Napoleon Bonaparte en de kerk
Van bij het begin van de revolutie is Frankrijk sterk verdeeld omwille van het schisma
binnen de Kerk. De traditionele Kerk van de paus veroordeelt de mensenrechten en

6. weigert de nieuwe Franse staat te erkennen. Daarnaast is er de Kerk van de Franse staat
die de goederen van de Kerk van Rome heeft aangeslagen en priesters verplicht een eed
van trouw te zweren aan de Franse grondwet.
Het grootste deel van de Franse bevolking bestaat uit gelovige boeren. De Kerk
bepaalt hun dagelijkse leven. Uit hun midden rekruteren de royalisten die de oude macht
van de Kerk willen herstellen, contrarevolutionaire troepen voor een burgeroorlog tegen
de Republiek.
Maar Bonaparte zint op een middel om de contrarevolutie het wapen van het geloof uit
handen te slaan. Hij wil een einde stellen aan het schisma en zich verzoenen met de
paus. Juni 1800 begint de paus, voor wie Frankrijk ‘de oudste dochter van de Kerk is’,
onderhandelingen. Bonaparte is niet van plan het katholicisme te erkennen als
staatskerk, maar het komt hem goed uit als ‘het katholicisme het geloof is van de
meerderheid van de Fransen’. Op 26 messidor van het jaar IX (15 juli 1801) ondertekent
hij een verdrag met het Vaticaan, het Concordaat. De Kerk krijgt haar tegoeden niet
terug, maar de overheid betaalt voortaan priesters en bisschoppen en staat in voor het
onderhoud van de kerken (zie de kerkfabrieken). Van een echte scheiding tussen kerk en
staat is in wezen geen sprake.[20] Als Bonaparte een Conventielid naar zijn mening
vraagt over het akkoord, krijgt hij een verbitterd antwoord: “Eén miljoen mensen stierven
voor de afschaffing van wat u hebt hersteld.”[21]
Bonaparte gebruikt nu ‘zijn’ Kerk en zijn priesters om de Fransen nog beter in zijn
greep te houden: “Er is niets dat ik niet kan doen met mijn gendarmes en mijn
priesters.”[22]
Vanaf het Concordaat wordt de Kerk, naast het militair- en politieapparaat en de
administratie, een tak van de staatsmacht. Spotprenten zullen heel de 19e eeuw de
samenwerking van het repressieapparaat en de kerk afbeelden door een gendarme met
een sabel en een priester met een wijwaterkwast die samen de arbeiders bedreigen.
Keizer Napoleon I
Keizer en toch republikein?
Een mislukte aanslag op zijn leven in december 1800 en zijn actieve deelname aan
veldslagen waar hij in het vizier loopt, zijn tekenen dat het elk moment afgelopen kan zijn
met het beleid van de Eerste Consul. Om te vermijden dat het nieuwe Frankrijk, zoals hij
het op de rails zette, met hem zou verdwijnen, creëert Bonaparte een nieuwe dynastie. In
mei 1804 roept de Senaat hem uit tot keizer. Op 2 december 1804 zal hij zichzelf
luisterrijk tot keizer kronen, keizer Napoleon I.
In het begin probeert hij de betekenis van deze stap te relativeren om de kritiek van de
republikeinen te pareren: “Keizer? Ach, dat is maar een woord als een ander”, zegt de
nieuwe Keizer. Hij stelt het Keizerrijk voor als de natuurlijke voortzetting van de
Republiek. Ook in het Oude Rome, waar de Franse Revolutionairen graag naar

7. verwijzen, volgde het Keizerrijk op de Republiek. Allerlei symbolen moeten trouwens
bewijzen dat de Republiek blijft bestaan, het behoud van de Franse driekleur bijvoorbeeld
of de leuze op de nieuwe Franse munt: “Napoléon empereur - République Française”.
Maar die verwijzing naar het Oude Rome maakt dit plaatje toch niet helemaal volledig.
De kroning tot Napoleon I en de zalving door de Paus houden ook een verwijzing in naar
Karel De Grote (en zijn kroning in Rome in 800) en de Keizer van het Heilig Rijk der
Duitse Naties. Het keizerschap houdt niet enkel een boodschap in voor de Fransen. Het
is een signaal van de macht en de ambitie van Napoleon I voor alle Europese staten en
volkeren.
Het Keizerrijk wordt de triomf van het nepotisme en de corruptie
In 1808 vormt Napoleon een eigen adel. Hij verheft zijn familie en aangetrouwde
familieleden in de adelstand en zet ze in verschillende landen van Europa op de troon of
aan het hoofd van nieuwe door hem geschapen staten, zoals in het Noorden van Italië.
Zijn belangrijkste maarschalken en generaals zoals Fouché en Talleyrand, maar ook
medewerkers krijgen een adellijke titel. Murat, de zoon van een stalknecht, wordt
grootadmiraal en koning van Napels.
Zo ontstaat in het westen van Europa een keten van koninkrijken, graafschappen en
hertogdommen waarvan de leiders persoonlijk schatplichtig zijn aan Napoleon. Zo heeft
hij die staatjes in een ijzeren greep. Na zijn nederlaag zal die constructie met hem aan
diggelen vallen.
Een lijfspreuk van zijn moeder Laetitia was: Pourvu que ça dure (Laat ons hopen dat
het blijft duren). Maar dat zal onmogelijk blijken.
Napoleon verovert (bijna) Europa
De ambitie Europa te veroveren brengt hem ertoe voortdurend oorlog te voeren tegen
alle machten van het Oude Europa en de Britten. Zoals sinds 1792 tegen het Frankrijk
van de revolutie, organiseerden die keer op keer coalities tegen Napoleon. Napoleon was
in de ogen van de keizers en koningen van het Ancien Regime de vertegenwoordiger van
het revolutionaire Frankrijk die hen wilde onderwerpen. Engeland wilde kost wat kost de
ambitie fnuiken van Frankrijk om niet alleen een politieke maar ook een economische
wereldmacht te worden.
In de ogen van zijn tegenstanders was de Eerste Consul en latere keizer een parvenu
die geen enkel recht had om over een land als Frankrijk te regeren. Napoleon begreep
dat zeer goed: “Een Eerste Consul kun je niet vergelijken met die Koningen ‘bij de gratie
Gods’ wiens bedje is gespreid. Hij heeft nood aan spectaculaire acties en bijgevolg aan
oorlog.”[23] De Anciens Regimes konden inderdaad na elke verloren veldslag en oorlog
aan de macht blijven. Om niet ten onder te gaan, mocht Napoleon geen enkele veldslag
verliezen. Wat onvermijdelijk toch een keer gebeurt

8. Het militair genie van de Franse Revolutie
Tijdens de Franse Revolutie kwam een nieuw soort leger tot stand: het volksleger. In de
beginjaren van de Franse revolutie werd immers al snel duidelijk dat het beroepsleger
met haar aristocratische officieren totaal onbetrouwbaar was.
Aanvankelijk bestaat het nieuwe volksleger uit vrijwilligers die de Franse Republiek
met veel enthousiasme en moed verdedigen.
Als in de zomer van 1792 de Republiek in gevaar is, besluit de Conventie tot massale
oproeping. Het eerste Franse massaleger telt meer dan 800.000 soldaten. Een nooit
gezien aantal voor die tijd. Vanaf september 1798 komt er een algemene dienstplicht.
Alle jongeren vanaf 20 jaar dienen gedurende 5 jaar in het leger.
Het leger bestaat voor het overgrote deel uit boerenjongens. Voor hen staat de
Republiek gelijk aan het bezit van grond. De soldaten mogen voor een groot deel zelf hun
officieren kiezen en hen eventueel ook weer afzetten. De officieren delen lief en leed met
hun soldaten. Lijfstraffen zijn verboden. Misdraagt een soldaat zich, dan vellen zijn
kameraden een oordeel. Alle soldaten kunnen door moed en bekwaamheid officier of
zelfs generaal worden.
Landen als Oostenrijk, Pruisen of Rusland kunnen hier tegenover enkel
beroepssoldaten plaatsen. Jonge mannen die meestal gedwongen werden om in dienst
te treden. De officieren van die legers zijn aristocraten die hun soldaten enkel onder
dwang kunnen doen marcheren. Op het slagveld reageren die legers van het Ancien
Regime als robotten.
Alleen bij de Britten ging het er anders aan toe. Hoewel Wellington moest toegeven
dat zijn leger voor een groot deel uit ‘gespuis’ bestaat, zijn ze wel erg gedisciplineerd.
De voorwaarden voor het militair succes
Zolang er geld binnenkomt, blijft het leger van de Franse Republiek en Napoleon
onoverwinnelijk. Geld, meestal afkomstig van belastingen en grote schadevergoedingen,
opgelegd in ‘bevriende’ landen (België, het Rijnland, Italië, Saksen) en ‘verslagen’ landen
(Oostenrijk, Pruisen...). Zolang kan Frankrijk nieuwe lichtingen oproepen en kan de
industrie het leger blijven bevoorraden. Verder mag de bevolking van de bezette landen
niet in opstand komen en mogen zijn vijanden zijn manier van oorlog voeren niet
overnemen. Wat natuurlijk wel zal gebeuren.
Eén type oorlog kan Napoleon nooit winnen: de guerrilla (de kleine oorlog). In Spanje
voert het volk een slopende en permanente oorlog tegen de troepen van Napoleon.
Daarbij worden geen militaire regels gerespecteerd. Massa-executies en vernietigen van
dorpen en steden halen echter niets uit. Napoleon is verplicht permanent 180.000 tot
360.000 soldaten te stationeren in Spanje. Men vergeet vaak dat het in Spanje is dat de
Franse legers hun eerste nederlagen hebben opgelopen en werden verslagen.

9. Overwinningsbulletins
Napoleon zorgt ervoor dat de publieke opinie achter zijn oorlogen blijft staan. Hij beweert
steeds dat niet hij maar de vijand verantwoordelijk is voor een nieuwe oorlog. Bij elke
nieuwe oorlog belooft hij dat het ‘de laatste’ is. Hij besteedt veel aandacht aan
propaganda. Na elke veldslag zendt hij ter publicatie een bulletin naar Parijs. Bulletins die
al even kort en krachtig als leugenachtig zijn. Hij camoufleert zijn nederlagen. Tot hij na
de catastrofale campagne in Rusland de waarheid niet langer kan verbergen.
Napoleon en zijn soldaten
Hij blijft de ‘kleine korporaal’. “Ik ben geen koning, (…) ik ben een soldaat van het volk.”
Napoleon draagt een eenvoudig uniform en grijze cape. Het steekt fel af tegen de
protserige en weelderige uniformen van zijn maarschalken en generaals. Na elke
veldslag beloont hij de soldaten en officieren die bijdroegen tot de overwinning, met
bevorderingen, geld en medailles (die toch niets kosten). Napoleon zei: “Het Franse volk
heeft twee passies die allebei even sterk zijn. Ze lijken tegenstrijdig, maar komen voort uit
eenzelfde sentiment: de liefde voor gelijkheid en de liefde voor onderscheidingen.”
De strijd met Engeland voor de wereldheerschappij
De eerste oorlogen die het Frankrijk van de Revolutie van 1789 voert, zijn oorlogen ‘voor
natuurlijke grenzen’. Zo wil de burgerij haar interne markt vergroten tot aan de Rijn in het
oosten en het noorden.[24] Maar daar blijft het niet bij. Frankrijk wil Noord-Italië en het
Rijngebied omvormen tot vazalstaten om van daaruit zijn expansie verder te zetten.
Het doel van de oorlogen van Napoleon I is Europa veroveren, de Britten bekampen
en een wereldmacht vormen door de controle over het Euraziatische continent. De
Franse keizer beweert door de verovering van Europa een oude droom van de volkeren
van Europa te realiseren: “Nog te veel verschillen scheiden de volkeren van dit mooie
Europa, dat slechts één grote familie zou moeten vormen.”[25] Mooie woorden die de
overheersing van Frankrijk moeten camoufleren. Napoleon hertekent voortdurend de
kaart van Europa om de oude machten en de volkeren permanent onder controle te
houden.
Op het einde van de 17e eeuw was de burgerlijk-democratische revolutie in Groot-
Brittannië uitgedraaid uit op een compromis tussen de burgerij en de adel (The Glorious
Revolution, 1688). Na Spanje en de Nederlanden te hebben verslagen, werd Engeland
meester over de wereldzeeën. Engeland, de bakermat van het kapitalisme en de
moderne industrie, begrijpt snel dat de Franse Revolutie van 1789 krachten heeft
vrijgemaakt die haar hegemonie kunnen bedreigen. Daarom steunt het, van de
begindagen van de Revolutie tot de val van Napoleon Bonaparte, alle aristocratische en
reactionaire krachten in Europa die het Frankrijk van de revolutie op de knieën willen
dwingen.

10. Bonaparte trekt naar Egypte (1798-1799) en het Midden-Oosten om de invloed van de
Britten te counteren. Deze poging mislukt. In 1805 plant hij een waanzinnige poging tot
invasie van Engeland vanuit Boulogne. De nieuwe oorlog met Oostenrijk en Rusland en
de vernietiging van de Franse vloot in de slag bij Trafalgar in oktober 1805 gooien roet in
het eten. De Keizer moet het over een andere boeg gooien.
Het continentaal stelsel of de economische blokkade, een tweesnijdend zwaard
Napoleon wil Groot-Brittannië nu economisch wurgen. Hij vaardigt een blokkade uit voor
alle Britse producten en verbiedt handel met Groot-Brittannië. Men noemt dit het
‘continentaal stelsel’. Op 21 november 1806 vaardigt Napoleon het uit bij decreet. Maar
producten blokkeren die de Britten verhandelen, kan alleen door de toegang tot het
continent te verhinderen. De goederen raken in 1807 en 1808 nog altijd via Portugal,
Spanje en Rusland continentaal Europa binnen. Dat vormt een ernstig probleem. Die
landen moeten, goedschiks of kwaadschiks, de door Napoleon opgelegde blokkade
aanvaarden. Vandaar zijn oorlogen tegen Portugal, Spanje en Rusland om het Europees
continent hermetisch te sluiten. Het zijn die oorlogen die Napoleon fataal zullen worden.
Portugal wordt veroverd in november 1807. In Spanje wordt het decadent koningshuis
gevangen genomen en het land bezet. Daarop barst in mei 1808 een opstand los. De
Fransen kunnen het land nog nauwelijks controleren. Rusland respecteert de blokkade
niet, ondanks de afspraken die in Tilsit tussen keizer Napoleon en tsaar Alexander I
werden gemaakt. Rusland kan dat niet, omdat zijn economie voor een groot deel leeft
van de export van granen, ijzererts en hout naar Groot-Brittannië. De tsaar wil niet naar
de waarschuwingen van Napoleon luisteren. Een oorlog wordt onvermijdelijk.
Tot 1808 is de blokkade voor de Britten een groot probleem, maar daarna veel
minder. Ze veroveren nieuwe markten in Latijns-Amerika en Noord-Amerika en dringen
via smokkel toch het continent binnen.
Maar Frankrijk verliest markten: Groot-Brittannië, de overzeese gebieden en Amerika
(omdat de Britten alle Fransen schepen aanvallen). Franse luxegoederen en wijn
geraken moeilijk verkocht aan goede prijzen. Grondstoffen worden zeldzaam. Katoen is
nauwelijks nog te vinden en het gebruik van wol maakt kleding duurder.
Vervangproducten als suikerbieten en cichorei worden weinig geapprecieerd. De Franse
manufacturen draaien slecht. Bedrijven gaan failliet en de banken krijgen het moeilijk. Er
is werkloosheid in de grote steden en in de havens.
Napoleon onderschat de financiële macht van Groot-Brittannië
De Britten financieren de oorlogen van de Russen, de Oostenrijkers en de Pruisen. Er
worden steeds nieuwe coalities tegen Frankrijk gevormd. Ze slagen erin de Fransen te
isoleren in een steeds kleiner wordend Frans Europa. De ondergang van Napoleon zit
eraan te komen.
Triomf en teloorgang

11. De discussie wie verantwoordelijk is voor de permanente oorlogen is een welles-nietes
verhaal. Feit is dat de Anciens Regimes in Europa de overwinning en de uitbreiding van
de Franse Revolutie nooit aanvaardden en
Anderzijds draagt Napoleon minstens een even grote verantwoordelijkheid omdat hij
zijn doel, de verovering van Europa, niet kon realiseren zonder oorlog. Oorlog diende ook
de binnenlandse vrede in Frankrijk. Napoleon Bonaparte “verving de permanente
revolutie door de permanente oorlog”, schrijft Friedrich Engels.
Tot 1811 verslaat Napoleon zijn vijanden. Net zoals de Franse Republiek voor hem,
beweert Napoleon bij elke verovering en bezetting “de volkeren te bevrijden”.
Robespierre had nochtans gewaarschuwd voor “gewapende missionarissen” die de
idealen van de Franse Revolutie zouden willen opleggen aan de volkeren van Europa.
Maar de schoenen van de soldaten verspreiden ook de zaden van de idealen van de
Franse Revolutie, met haar hang naar vrijheid en gelijkheid onder de burgers. Het
nationalisme en de “natie”-idee van de Fransen brengt bij de onderdrukte volkeren een
nationaal gevoel teweeg. In verschillende Duitse staten wordt de Franse bezetting
aanvankelijk goed onthaald. Zoals in het Groothertogdom Berg (Düsseldorf) waar 16
kleine staten worden samengevoegd en een stap naar eenmaking wordt gezet. Men zal
er in 1808 de lijfeigenschap en in 1809 de feodaliteit afschaffen.
In Westfalen wordt de Code Napoléon van kracht. Koning Jérôme, een broer van
Napoleon, is er een tijd erg populair.
Ook in Pruisen is de overheersing en invloed van de Fransen globaal positief. Na de
nederlaag van Pruisen in 1806 voert koning Frederik Willem III onder impuls van zijn
ministers hervormingen door. Hij schaft de lijfeigenschap af, maar de feodaliteit blijft
bestaan. Het leger wordt naar het Franse voorbeeld hervormd.[26]
Maar de plunderingen, belastingen en opeising van steeds meer Duitse soldaten doen
in verschillende Duitse staten de stemming overslaan.
Vanaf 1809 leidt de herbergier Andreas Hofer in Tirol[27] tot driemaal toe een
boerenopstand. Hofer wordt in 1810 geëxecuteerd, maar in heel Duitsland hij wordt een
volksheld.
In Pruisen organiseren jongeren (studenten en soldaten) zich in de Tugendbund
(Bond van de deugdelijkheid) die het liberalisme verdedigt en Pruisen wil bevrijden van
de Franse hegemonie. Ze vormen in het geheim gewapende vrijkorpsen[28] die de
Franse troepen aanvallen.
In alle Duitstalige staten komt een nationaal gevoel tot stand. De oorlog in Duitsland
van 1813 tot 1814, waarbij de Fransen definitief werden verdreven, ging de geschiedenis
in als ‘een Duitse bevrijdingsoorlog’.

12. De tragiek van Napoleon is dat hij geloofde dat de gekroonde hoofden van Europa en
de aristocraten hem uiteindelijk zullen aanvaarden. Meer nog, hem zullen gehoorzamen.
De meest tragische vergissing was zijn poging de feodale adel en het Ancien Regime te
verzoenen met het nieuwe regime van de burgerij en het kapitalisme. Op het einde van
zijn leven stelt hij vast: “Ik heb heden en verleden willen verenigen, de middeleeuwse
vooroordelen en de instellingen van onze eeuw; ik heb me vergist en vandaag zie ik de
volle draagwijdte in van mijn fout. Dat kost me misschien de troon, maar ik zal de wereld
begraven onder zijn puinhopen.”[29]
In totaal zullen de vijanden van Frankrijk vanaf de overwinning van de Franse
Revolutie zeven coalities vormen tegen Frankrijk. Drie hiervan zal Napoleon verslaan.
Voor twee coalities moet hij de duimen leggen.
De Russische nachtmerrie[30]
De Russische adel verplicht de Tsaar de blokkade tegen Engeland niet te respecteren.
Napoleon trekt ten aanval: in juni 1812 steken zowat 600.000 soldaten de rivier de Memel
over.[31] Het komt tot een confrontatie in Borodino, op zowat honderd kilometer van
Moskou, op 7 september 1812. De verliezen aan beide zijden zijn enorm. Aanvankelijk
bezet Napoleon Moskou. Een aangestoken brand die de stad grotendeels vernietigt,
verplicht hem echter zich terug te trekken bij gebrek aan bevoorrading en omdat er geen
enkel signaal komt van Tsaar Alexander over eventuele onderhandelingen. De terugkeer
is vreselijk. De Fransen ontsnappen eind november 1812 in de slag aan de Berezina, een
bijrivier van de Dniepr, op het nippertje aan volledige vernietiging. Uiteindelijk bereiken
slechts 60.000 soldaten de Poolse grens. Napoleon keerde al eerder terug, nadat in
Parijs een staatsgreep werd gepleegd. Het waren zijn naaste medewerkers die hem
hadden verraden.
De zware nederlaag in Rusland is voor zijn vijanden het signaal om weer in de aanval
te gaan. Napoleon rukt op naar Duitsland waar hij in het voorjaar van 1813 de Pruisen
verslaat. Clemens von Metternich doet hem eind juni in Dresden zeer mooie
vredesvoorstellen. ‘De natuurlijke grenzen’ tot aan de Rijn blijven verzekerd en Napoleon
kan aan de macht blijven. Napoleon wil niet ingaan op deze vredesvoorstellen. Opnieuw
breekt de oorlog los, nu tegen een nieuwe coalitie van Pruisen, Russen en Oostenrijkers,
gesteund door de Britten.
In de slag van Leipzig van 16 tot 19 oktober 1813 staan 180.000 Fransen en Polen
tegenover 300.000 soldaten van de ‘Zesde coalitie’ (Rusland, Oostenrijk, Pruisen en
Zweden). De nederlaag van Napoleon is onvermijdelijk en het Franse leger verlaat het
strijdtoneel in complete chaos. Ten slotte valt in 1814 de ‘Heilige Alliantie’ van Britten,
Ieren, Russen, Pruisen en Oostenrijkers Frankrijk binnen. Ondanks de weerstand van
Napoleon in het noorden van Frankrijk bezetten de Russen Parijs in maart 1814.
Kamer en Senaat schuiven Napoleon opzij ten voordele van Lodewijk XVIII. Op 6 april
1814 dwingen zijn maarschalken hem tot troonsafstand. Hij wordt verbannen naar het
eiland Elba, maar mag zijn titel van keizer behouden. Men belooft hem een jaarlijks

13. pensioen van 2 miljoen Franse frank. Op 1 november 1814 start het Congres van Wenen
waar de overwinnaars de kaart van Europa hertekenen. De Verenigde Nederlanden
worden onder Willem I een bufferstaat tegen Frankrijk. Pruisen verwerft het Rijngebied en
staat nu pal tegenover Frankrijk.
Honderd nutteloze dagen
Napoleon is echter niet van plan te vegeteren op het kleine Elba, vlak voor de Italiaanse
kust. Hij is erg ontevreden: naar de beloofde 2 miljoen jaarlijks pensioen kan hij fluiten.
Zijn vrouw en zoon mogen hem niet vervoegen op het eiland.
Hij verneemt dat er onrust heerst in Frankrijk. De Fransen verachten de nieuwe
vadsige koning. De terugkeer van de witte vlag van het Franse koninkrijk is voor de
Fransen een belediging en velen aanvaarden niet dat het katholicisme opnieuw de
staatsgodsdienst wordt.
In het leger heerst het meest verzet: de hogere rangen in het leger worden opnieuw
toevertrouwd aan leden van de aristocratie. Duizenden officieren krijgen maar de helft
van hun vroegere soldij[32] en tienduizenden beroepssoldaten worden ontslagen. In het
noorden van Frankrijk plannen republikeins gezinde officieren een staatsgreep.[33]
Op 1 maart 1815 verlaat Napoleon stiekem Elba en landt bij Juan-les-Pins. Vrij
gemakkelijk slaagt hij erin op te rukken naar Parijs (via de Franse Alpen). De legers,
uitgestuurd om hem tot staan te brengen en gevangen te nemen, lopen over. In Lyon
ontvangen de arbeiders hem in triomf: “Weg met de koning, leve de Keizer”.
Op 20 maart zit Napoleon opnieuw op de troon dankzij de militairen. De notabelen zijn
weinig enthousiast, maar Napoleon belooft zich te onderwerpen aan de grondwet en de
parlementaire democratie te respecteren.
Ondertussen rukken 800.000 soldaten vanuit het Noorden, het Oosten en het Zuiden
op tegen Frankrijk. Napoleon kan maar 125.000 soldaten verzamelen.
De eindstrijd speelt zich op 18 juni 1815 af in de Slag bij Waterloo. 70.000 Fransen
vechten tegen 67.000 Britten en Nederlanders onder leiding van Wellington.[34] Enkele
tienduizenden Pruisen die in twee colonnes aankomen op het slagveld, maken de
overwinning van de geallieerden compleet.
Frankrijk capituleert. Napoleon doet voor de tweede maal troonsafstand en vlucht
opnieuw. Ten slotte geeft hij zich over aan de Britten die hem ditmaal verbannen naar het
eiland Sint Helena. Hij komt aan op een ‘onherbergzaam’ eiland op 16 oktober 1815. De
volgende zes jaar zal hij zijn memoires, vol zelfverheerlijking en zelfbeklag, dicteren en
zijn lotgenoten en bewakers de duvel aandoen. Hij sterft op 5 mei 1821 aan maagkanker.
Napoleon is dood, de mythe leeft tot op vandaag verder.
Napoleon, tussen mythe en werkelijkheid

14. De personencultus
De personencultus rond Napoleon is wellicht de grootste die Europa ooit heeft gekend.
Dit vormt een grote mistbank waar doorheen het moeilijk kijken is.
Napoleon zelf heeft die mythe al in het leven geroepen. Zo wilde hij de Fransen ervan
overtuigen dat een meteoor boven Corsica zijn geboorte aankondigde. Hij wist niet alleen
zijn overwinningen te gebruiken voor zijn cultus maar ook zijn nederlagen, door ze om te
toveren tot overwinningen. “De perceptie is belangrijker dan de feiten zelf.”[35] Hij
beschouwde zichzelf als een genie dat zijn “historische opdracht” moest volgen: “Een
geniaal iemand is als een meteoor, bestemd om op te branden om zijn eeuw te
verlichten.”
Sinds Louis Philippe[36] drijven de machthebbers in Frankrijk de mythe verder op. Het
Frankrijk van de 19e eeuw had veel aan macht en prestige ingeboet. De terugkeer van
het stoffelijk overschot van Napoleon naar Frankrijk en het praalgraf in de Dôme des
Invalides moesten de glorie van Frankrijk herstellen. Straten, lanen en bruggen kregen
namen die aan de heldendaden van Napoleon en de Fransen moesten herinneren.[37]
Vandaag maakt men nog steeds gebruik van deze mythe. Volgens de Franse
journalist Alain Duhamel[38] betekent Napoleon en zijn mythe “een sprankeltje hoop
tegen het huidige pessimisme bij de Franse bevolking. De Napoleonverering werkt als
een wondermiddel tegen neerslachtigheid. Hij roept ‘het glorierijke Frankrijk’ op met zijn
130 departementen van Rome tot Holland.”
Hoe Napoleon beoordelen?
Zeker, Napoleon was een schurk en een moordenaar. Maar dit vaststellen helpt ons niet
vooruit bij het begrijpen van de historische betekenis van Napoleon Bonaparte.
In linkse middens maakt men soms een vergelijking tussen Hitler en Napoleon.[39]
Dergelijke vergelijking houdt geen rekening met de omstandigheden, noch met de
verschillende doelstellingen van beide personages. Al zijn ze beiden verantwoordelijk
voor miljoenen doden.
Karl Marx kon zich eraan ergeren dat men Napoleon Bonaparte steevast een
“massamoordenaar” noemde. Volgens hem leidde het begin en midden 19e eeuw tot het
verdedigen van een terugkeer van het Ancien Regime en het verheerlijken van de triomf
van de contrarevoluties. “Napoleon de Grote, deze ‘moordenaar’ van zoveel miljoenen
mensen, met zijn snelle, kordate en vernietigende wijze van oorlog voeren was een
toonbeeld van humanisme vergeleken met de besluiteloze en trage ‘staatslieden’ die de
leiding hadden in deze Russische oorlog (de Krimoorlog van 1853 tot 1856, nvdr).”[40]
Napoleon verzekerde de definitieve doorbraak van het kapitalisme

15. De belangrijkste bijdrage van Napoleon is dat hij Frankrijk en Europa op een brutale
manier de nieuwe moderne tijden in katapulteerde.
Het voorbeeld van de Zuidelijke Nederlanden (het huidige België) maakt dit duidelijk.
Vanaf 1794 maken de Zuidelijke Nederlanden en het prinsbisdom Luik deel uit van de
Franse Republiek en vanaf juni 1804 van het Keizerrijk van Napoleon I. De Fransen
verdwijnen in januari 1814. In België krijgen we ‘ de Franse Revolutie’ van buitenaf
opgelegd. Niet meteen ideaal, maar wel een historische vooruitgang in een land, niet in
staat de feodaliteit van zich af te schudden.[41]
In onze gewesten vervangt het Franse gecentraliseerde staatsmodel het
provincialisme. Wat later de vorming van de unitaire staat België mogelijk maakt. Het land
wordt verdeeld in negen departementen, een verdeling die geen rekening houdt met de
taalgrens.
De rationalisering van het bestuur komt in de plaats van de ingewikkelde en achterlijke
maatschappelijke structuur van het Ancien Regime.[42] Het Frans wordt de officiële taal,
ten nadele van de plaatselijke dialecten: het Vlaams, het Waals, het Picardisch, het
Limburgs, het Brabants...
De Code civil doet zijn intrede en ruimt de feodale wetten, het gewoonterecht en de
kerkelijke wetten en rechtspraak op. Op de Burgerlijke Stand noteert men geboorte,
huwelijk, scheiding en overlijden. De Belgen worden ‘nieuwe’ Fransen en zijn gelijk voor
de wet. Ons huidig gerechtsapparaat stamt nog grotendeels uit de periode van de
Fransen.
De zeer machtige en rijke Kerk die het leven en denken van de mensen beheerst,
krijgt rake klappen. Ze verliest een groot deel van haar bezittingen ten voordele van de
burgerij. Kloosters worden manufacturen en bedrijven. Voor het eerst is er een echte
godsdienst en filosofische vrijheid. Al zal het Concordaat van 1801 hier de schade voor
de kerk wel beperken.
Het kadaster brengt het grondbezit in kaart. De handels- en economische beperkingen
worden tenietgedaan. De tolbarrières worden opgeheven. Er is geen grens meer met
Frankrijk. De wet Le Chapelier maakt brandhout van alle regels en bescherming van
oude gilden. Deze wet zal worden gebruikt om de eerste syndicale organisaties van de
arbeidersklasse te breken en de stakingen te onderdrukken.
Het metrisch stelsel maakt een einde aan de vele verschillende maten en gewichten in
het land. Dit is van levensbelang voor de industriële productie, de handel en de
technische ontwikkeling. De nieuwe staat geeft de burgerij hier de kans om het
kapitalisme te ontwikkelen. Het Continentaal Stelsel (de blokkade) zal een beslissende
invloed hebben op de economie in onze regio. De concurrentie van de Britten is
uitgeschakeld. De immense West-Europese markt ligt open.

16. De haven van Antwerpen, “het pistool gericht op het hart van Engeland”[43], wordt
gemoderniseerd maar kan zich niet ontwikkelen omwille van de blokkade en de dreiging
van de Britten aan de Scheldemonding. In Verviers en Gent bloeit de textielindustrie. In
Gent wordt de productie gemechaniseerd (stoommachines, moderne weefgetouwen... ).
Vooral het Luikse bekken vaart wel bij de Franse periode. Industrieën (steenkool[44],
metaal, glas, wapenindustrie) komen tot bloei.
De industrie kan ook rekenen op een talrijke en jonge bevolking. De veralgemening
van het lager onderwijs zorgt voor enige scholing van de werkers.
Napoleon hecht veel belang aan België. In 1803 en 1810 brengt hij er twee belangrijke
werkbezoeken.
Als de nederlagen van Napoleon zich beginnen op te stapelen, gaat het snel achteruit
met de economie in onze regio’s. Napoleon was er steeds van overtuigd dat de Britten
nooit de aanhechting van België bij Frankrijk zouden aanvaarden. En hij krijgt gelijk. Eind
1813 verjagen de Nederlanders en de Britten de Fransen.
Het nieuwe Hollandse regime van Willem I, de koning-koopman, bouwt wel voort op
de dynamiek die het Franse bewind op gang had bracht. Zo wordt België het meest
moderne geïndustrialiseerde land op het Europese continent. De arbeidersbeweging kent
in België een grote ontwikkeling vanaf de tweede helft van de 19e eeuw. De doodgraver
van het kapitalisme komt in beweging.[45]
[1] De Franse revolutie voerde een eigen kalender in. De scheiding van Kerk en Staat
werd doorgetrokken en de tijd werd niet langer gerekend vanaf de geboorte van Christus,
maar vanaf 22 september 1792, de geboorte van de Eerste Franse Republiek. De
maanden kregen andere namen, de weken telden 10 dagen (decades).
[2] Antoine Barnave is één van de leiders van het begin van de revolutie (samen met
bijvoorbeeld Lafayette en Mirabeau).
[3] Albert Soboul, De Franse revolutie, deel 1, Van Gennep, Amsterdam, 1979, p. 39.
[4] Constitutionele monarchie: de rechten van de koning en de adel worden beperkt
door een grondwet.
[5] Sansculotten waren handwerkslieden, kleine handelaren en winkeliers. Hun kleding
ligt aan de basis van hun naam. Ze droegen geen kniebroeken zoals de adel maar lange
werkmansbroeken met daarboven een jas. Ze dragen vaak ook rode mutsen.
[6] De Jakobijnen vormden tijdens de Franse Revolutie van 1789 tot 1794 een de
meest radicale groep van hervormers. Zij kwamen op voor meer sociale rechtvaardigheid,

17. volkssoevereiniteit en de ondeelbaarheid van de Franse Republiek. Robespierre was hun
radicale vertegenwoordiger.
[7] In de Jacobijnse grondwet van het jaar II heeft “het recht op bestaan” voor het eerst
voorrang op “het recht op bezit”. Het is duidelijk dat dit voor de burgerij die pas aan haar
opgang begint, onaanvaardbaar is.
[8] Het welzijn betekent, volgens Robespierre, dat de mensen moeten kunnen leven en
gelukkig zijn dankzij de vruchten van hun arbeid en hun klein bezit. Het bezit moet
beperkt worden. Niemand mag zich verrijken ten koste van een ander.
[9] Napoleon Bonaparte (1769-1821). Hij werd op Corsica geboren uit ouders van
adellijke Genuese afkomst. In de jaren voor de Franse Revolutie werd hij in Frankrijk tot
artillerieofficier opgeleid. Zijn militaire successen in Egypte hadden hem een zekere faam
bezorgd.
[10] Beide Kamers zetelen buiten Parijs omdat Napoleon beweert dat een Jacobijnse
staatsgreep nakende is en de volksvertegenwoordigers en de regering bescherming
nodig hebben.
[11] Henri Guillemin, Napoléon (5), Brumaire, Radio Télévision Suisse francophone,
RTS, 13 maart 1968. Zie: http://www.rts.ch/archives/dossiers/henri-guillemin/3477989-
napoleon.html.
[12] De Jacobijnen droegen een rode Frygische muts, het symbool van de bevrijde
slaven in het Oude Rome, en de elegant geklede edele droeg in het Ancien Regime hoge
rode hakken. Bertaud Jean-Paul, Bonaparte prend le pouvoir, Éditions Complexe, 1987,
Brussel, p. 11.
[13] Ludwig Emil, Napoleon, deel II, Uitgeverij het Spectrum (Prisma boeken),
Antwerpen, 1960, p. 24.
[14] Cf. “courte et obscure” in: Albert Manfred, Napoléon Bonaparte, Éditions du
Progrès, Moskou, 1980, p. 270.
[15] Yevgeny Tarle, Napoleon, Uitgeverij Progres, Moskou, 1970, p. 94.
[16] Georges Lefebvre, Napoléon, Presse universitaire de France, Parijs, 1969, p. 90.
[17] Yevgeny Tarle, op. cit., p. 141.
[18] Deze wet van juni 1791 was oorspronkelijk positief. Ze brak het monopolie van de
gilden en coöperatieven die de vrijheid van arbeid en productie beperkten.
[19] In dit boekje noteerde de werkgever de aanwerving van de werknemer(ster) en ook
zijn ontslag (met de redenen waarom). Dit maakte de controle op de arbeidersklasse zeer
groot en beperkte in grote mate de klassenstrijd.

18. [20] De scheiding tussen kerk en staat in Frankrijk wordt pas een feit in 1905. Het
Concordaat is nog altijd grotendeels van toepassing in België.
[21] Jacques Presser, Napoleon, historie en legende, Uitgeverij de arbeiderspers,
Amsterdam, 1946, heruitgave 1968, p. 374.
[22] Jacques Presser, Idem, p. 374.
[23] Jean Burnat, Le dossier Napoléon, Marabout Université, Parijs, 1962, p. 337-338.
[24] ‘Natuurlijke grenzen’ zijn een zeer rekbaar begrip en meestal een excuus voor
expansionisme.
[25] Olivier Coquard, Napoléon ou le rêve européen, in het tijdschrift Napoléon, le héros
absolu, Le Vif- L’Express, Hors Série, 24 april 2015, p. 60.
[26] Tudesq en Rudel, 1789-1848, Collection d’histoire - Louis Girard, Bordas, 1964,
p. 293-294.
[27] Tirol was toen een deel van Beieren.
[28] Ludwig Emil, Napoleon, deel II, Uitgeverij het Spectrum (Prisma boeken),
Antwerpen, 1960, p. 25.
[29] Revue des Deux Mondes, deel 36; “Prince de Metternich, La coalition européenne
en 1813 et 1814”, Parijs, 1879, p. 491.
[30] Het boek van Johan Opdebeeck, De nachtmerrie van Napoleon is een uitstekend
relaas van de Russische invasie en terugtocht (EPO, Berchem, 2012)
[31] De Memel (in het Pools: Niemen en het Russisch: Neman) stroomt door Wit-
Rusland en Litouwen en vormt ook een stuk van de grens met Rusland.
[32] Jean Tulard (redactie), L’ABCdaire de Napoléon et de l’empire, Flammarion, Parijs,
1998.
[33] Georges Lefebvre, Napoléon, Presse universitaire de France, Parijs, 1969, p. 573.
[34] Luc De Vos, Het einde van Napoleon, Waterloo 1815, p. 100-103.
[35] Christophe Barbier, Dominique de Villepin “La France se nourrit d’imaginaire”, in
het tijdschrift Napoléon, le héros absolu, Le Vif- L’Express, Hors Série, 24 april 2015,
p. 57.
[36] Louis Philippe I (Lodewijk Filips I) was koning van Frankrijk van 1830 tot 1848. Men
noemt deze periode de ulimonarchie. Hij vertegenwoordigde (na de val de Restauratie)
de wereld van de bankiers.

19. [37] Quai d’Austerlitz, Pont de Iena, rue de Rivoli, avenue de la Grande Armée, avenue
de Friedland, rue d’Ulm, Pont Napoléon...
[38] Vanessa Scheider, Napoléon, le superman français, Le Magazine du Monde,
Paris, 23 augustus 2014.
[39] In het artikel “Le Napoléon de G. Lefebvre appliqué à l’Europe de la première
moitié du XXe siècle” gaat G. Devleeshouwer dieper in op deze vergelijking. Annales
Historiques de la Révolution Française, Nr. 253, 1983, p. 446-453. Maar hij keert zich
tegen diegenen die Napoleon en Hitler vergelijken buiten elke historisch, sociale en
economische context. Als marxistische historicus beklemtoont hij dat Hitler zich steunde
op de krachten van de reactie en dat Napoleon precies deze krachten bevocht.
[40] Yevgeny Tarle. Napoleon, Uitgeverij Progres, Moskou, 1970, p. 466.
[41] De Brabantse poging om zich te bevrijden van de Oostenrijkse Habsburgers. Maar
deze revolutie mislukte door de verdeeldheid tussen de revolutionairen (de Vonckisten)
en de reactionairen (de Statisten).
[42] Pierre Delsaerdt, Bastille, Boerenkrijg en Tricolore, deel 2, De politieke aspecten,
Davidsfonds, Leuven, 1989, p. 68.
[43] Deze uitspraak wordt toegeschreven aan Napoleon.
[44] Het was belangrijk dat de ondergrond niet langer het eigendom was van de
eigenaar van de grond, maar van de staat die de ondergrond in concessie gaf aan de
mijnindustrie.
[45] Marx en Engels, Het Communistisch Manifest, Marxistische Studies, nr. 41,
Brussel, 1998, p. 111.