Maurice Van Den Haute (Frans De Maegd) Marxistische Studies Nr 111 - 2015

1. Napoleon Bonaparte, revolutie en contrarevolutie
Marxistische Studies nr. 111
Auteur:
Maurice Van Den Haute
De militaire staatsgreep van Napoleon Bonaparte
Op 18 brumaire[1] van het jaar VIII (9 november 1799) organiseert de ambitieuze generaal
Bonaparte een militaire staatgreep. Hij verjaagt de regering (het Directoire) en maakt het
parlement monddood. Het is een kantelpunt in de Franse Revolutie. Vanaf die dag tot aan zijn val
in 1815 oefende Napoleon Bonaparte een militaire dictatuur uit. Hoe kon het zover komen?
Tien jaar Franse revolutie (1789-1799)
Voor het antwoord op die vraag moeten we terugkeren naar het begin van de Franse revolutie, tien
jaar eerder, in 1789.
In mei van dat jaar is koning Lodewijk XVI in Versailles verplicht de instelling van een
Grondwetgevende Vergadering, de ‘Constituante van 1789’, te aanvaarden. Die toegeving aan de
opkomende burgerij moet de Franse monarchie uit financiële problemen helpen. Maar in juni
besluiten de vertegenwoordigers van de burgerij alleen samen te komen en ze roepen zich uit tot
‘Nationale Vergadering’. De grondwet zal een einde stellen aan het Ancien Regime, aan het
absolutisme van de koning en de almacht van de adel. Ze moeten de politieke macht delen met de
nieuwe burgerij.
Barnave[2] zag het zo: “ (…) een nieuwe verdeling van rijkdommen leidt tot een nieuwe
verdeling van de macht. Net zoals het grondbezit de aristocratie machtig gemaakt heeft, zal de
industriële eigendom het volk (lees: de burgerij) machtig maken.”[3]
Het gerucht doet de ronde dat de koning van plan is een militaire staatsgreep te organiseren om
de grondwetgevende vergadering uiteen te drijven. Daarop mobiliseren de vertegenwoordigers van
de burgerij de bevolking van Parijs. Het volk komt in opstand, wapent zich en grijpt de macht in
Parijs. De val van de Bastille op 14 juli 1789 is het meest symbolische gebeuren in die
volksopstand. De koning onderwerpt zich aan de Constituante. Het volk wordt ontwapend. De
burgerij bereikt een compromis met een deel van de aristocratie. In augustus ziet ook de adel af
van zijn feodale rechten. Voortaan beheren ze hun gronden als ‘grootgrondbezitter’. Op die manier
vormt de adel zich om tot dat deel van de burgerij dat steunt op onroerend goed en deelt de macht
met de burgerij, in het bezit van roerend goed (bedrijven, banken, handelshuizen...).
Een deel van de adel ziet dit compromis niet zitten en wil terug naar het Ancien Regime. Samen
met andere feodale regimes in Europa (en de hulp van Engeland) trekt deze aristocratie ten strijde
tegen de Constitutionele monarchie.[4] Een burgeroorlog breekt uit. Het verraad van de koning en
zijn entourage leidt op 10 augustus 1792 tot een contrarevolutie. De koning wordt afgezet en de
Girondijnen, de grote handelsburgerij en de bankiers, komen aan de macht.

2. Maar wanneer Frankrijk voor meer dan twee derde in handen is van de contrarevolutie,
capituleren de Girondijnen of ze lopen over naar de vijand. In juni 1793 schuift de radicale
kleinburgerij (de middenstand en de kleine industriëlen zouden we vandaag zeggen) de
Girondijnen opzij en neemt de macht in handen. Om de vijand te verslaan volgt de ‘Terreur van de
Vrijheid tegen de Terreur van het Despotisme’. Het gewoon volk, de sansculotten[5], gaan de
vijand te lijf. Robespierre en de Jacobijnen[6] verzekeren het welzijn[7] van de gewone mensen.
(Dat betekent: zoveel mogelijk zorgen voor de broodnodige voedingswaren, de rijkdom van de
gevluchte contrarevolutionairen onder het volk verdelen, een geleide oorlogseconomie, algemeen
stemrecht, deelname aan de macht via revolutionaire comités enz.)
Eenmaal de binnenlandse en buitenlandse vijand verslagen, is de verenigde burgerij van
oordeel dat de toegevingen aan het volk lang genoeg hebben geduurd. Robespierre wilde van het
welzijn van de mensen een systeem maken.[8] De burgerij zal hem samen met zijn medestanders
op 9 thermidor van het jaar II (27 juli 1794) uitschakelen.
Er komt in 1795 een Directoire met een regering, bestaande uit vijf Directeurs en twee Kamers:
de ‘Conseil des Cinq-Cents’ (de Vijfhonderd) en ‘de Conseil des Anciens’ (de Ouderen). De
sansculotten worden vervolgd en het volk raakt al zijn voordelen en rechten weer kwijt. Het volk
zint op wraak. Twee volksopstanden worden neergeslagen. Maar ook de contrarevolutionaire adel
doet opnieuw een greep naar de macht. Op 13 vendémiaire van het jaar IV (5 oktober 1795) leiden
de royalisten een contrarevolutionaire opstand in Parijs. Ze worden aan flarden geschoten door een
ambitieuze generaal: Napoleon Bonaparte.
Het risico op een nieuwe revolutie of contrarevolutie blijft echter bestaan. Het parlementair
systeem van de notabelen maakt ook mogelijk dat de royalisten via legale weg opnieuw aan de
macht komen.
Twee leden van het Directoire, Barras en Sieyès, plannen een staatsgreep. Ze willen een
dictatuur instellen en op die manier elke bedreiging van ‘links’ (de Jacobijnen) en van ‘rechts’ (de
royalisten) uit te schakelen. Daarvoor hadden ze wel een ‘sabel’ nodig. Ze denken dat ze de
Corsicaanse avonturier Napoleon Bonaparte[9] voor de klus kunnen gebruiken. Het lukt hun
bovendien steun en geld (zowat 30 miljoen) los te krijgen van de banken.
Die staatsgreep komt er, op 18 brumaire van het jaar VIII (9 november 1799) in Saint-Cloud.
[10] Door de weerstand van de Vijfhonderd (de Tweede Kamer) draait het uiteindelijk uit op een
gewapend optreden van Bonaparte. De soldaten volgen hem blindelings: “Volg mij, ik ben de God
van de dag”.
Het Directoire wordt ontbonden en drie consuls verdelen de macht onder elkaar: Bonaparte,
Sieyès en Ducos. Bonaparte organiseert echter een staatsgreep binnen de staatsgreep. Al snel trekt
hij, als Eerste Consul, het laken naar zich toe.
Het consulaat
De notabelen zijn tevreden. De Zwitserse bankier Necker schrijft naar zijn dochter Germaine de
Staël: “Het nieuwe regime zal het recht en de kracht van de bezitters garanderen.”[11] De Banque

3. de France wordt de staatsbank. Deze staatsbank staat echter niet in dienst van de regering, maar
van de financiers. De bank weigert bijvoorbeeld de staat grote sommen geld te lenen om de oorlog
te financieren. Bonaparte zal permanent te kampen hebben met een gebrek aan geld. Terwijl
Engeland alle coalities tegen Napoleon Bonaparte kan financieren met leningen van Londense
banken.
Napoleon Bonaparte en de staat
De militaire dictatuur en alleenheerschappij
Bonaparte vestigt op zeer korte tijd een alleenheerschappij. Dankzij een militaire staatsgreep grijpt
hij de macht en dankzij de militairen kan hij aan de macht blijven. De grote burgerij verzaakt aan
de politieke macht en zal hem in al zijn avonturen blijven steunen zolang hij aan de winnende hand
is en de burgerij zich kan verrijken.
Boven de klassen en de klassenstrijd?
“Noch rode mutsen, noch rode hakken, ik behoor de Natie toe.”[12] Dat is het devies van
Bonaparte. Hij wil alle bezitters verenigen in de natie. In de eerste plaats de burgerij, maar ook de
boeren die nu landeigenaars zijn geworden. Uit angst dat ze bij een terugkeer van de adel en het
Ancien Regime hun gronden weer moeten afstaan, zullen die boeren trouw blijven aan Napoleon
Bonaparte. Gedurende gans zijn regime zal hij naar de stemming onder de boeren luisteren: “De
opinie van de salons en de praatjesmakers? Ik ken er maar één: die van de boeren!”[13]
De grondwet en de versterking van de uitvoerende macht
Om de nieuwe staatsmacht vorm te geven moet de nieuwe grondwet de uitvoerende macht
versterken. De nieuwe notabelen waren voorstander van de versterking van die macht.
Sieyès die ook aan de wieg van de grondwet van het Directoire stond, schrijft een ontwerp voor
de “Grondwet van het jaar VIII van de Republiek” (december 1799). Voor Bonaparte is het
allemaal te ingewikkeld en gaat het veel te traag. In een minimum van tijd drukt hij dan ook zijn
Grondwet met 70 artikelen erdoor. Hij slaagt erin een “korte en duistere”[14] grondwet uit te
vaardigen. Het absolute recht op particulier eigendom is de basis van de nieuwe grondwet. Marx
omschrijft deze grondwet als “het politieke omhulsel van de burgerlijke economische
heerschappij”.[15]
De consuls en op de eerste plaats de Eerste Consul (Bonaparte dus) vormen de kern van de
regering. Zij hebben het initiatiefrecht om wetten uit te vaardigen. Ze maken het parlement
monddood. In de ogen van Bonaparte zijn de idealen van de Franse Revolutie verwezenlijkt en
moet de Revolutie stoppen.
De rechterlijke macht valt onder het gezag van de regering. De staatskrant, Le Moniteur, is
duidelijk: “De rechterlijke macht moet onder het gezag van de regering staan.”
De moeder aller politiediensten

4. Bonaparte organiseert drie politiediensten die de bevolking en elkaar controleren.
De politie- en spionagedienst van Fouché wordt hét voorbeeld voor alle politiescholen na
Napoleon Bonaparte. Hij omspant de hele maatschappij als een kleverig web.
De vrije meningsuiting is sterk aan banden gelegd. Het aantal kranten dat in Parijs nog mag
verschijnen, is beperkt tot 13 (in plaats van 73) en later zelfs tot 9.[16] Voortaan is Le Moniteur de
staatskrant. De censuur wordt ingesteld en controlefreak Bonaparte laat streng optreden tegen al
wie op hem of zijn bewind kritiek levert.
Elke vorm van oppositie is op die manier onmogelijk. Bonaparte geeft Fouché opdracht in de
eerste plaats de Jacobijnen te vervolgen. De royalisten worden dan weer aangemoedigd om terug
te keren en krijgen uiteindelijk amnestie.
Sterke centralisatie
De administratie is alom aanwezig, centraal geleid vanuit Parijs. Ze bestaat uit specialisten die
enkel aan Bonaparte verantwoording zijn verschuldigd. Gezagdragers van de staat in de
departementen zijn de prefecten, aangeduid door de consuls. Ze veranderen regelmatig van
departement om te beletten dat ze zouden vastroesten of zich vereenzelvigen met een departement.
De regering duidt ook alle burgemeesters van de gemeenten met meer dan 5.000 inwoners aan.
De Code civil of Code Napoléon
Een belangrijke bijdrage van Napoleon Bonaparte voor de vorming van de moderne burgerlijke
maatschappij is de Code civil (goedgekeurd op 21 maart 1804). Het is hét monument van het
burgerlijk recht en geldt voor een deel nog steeds in landen die door de Fransen werden bezet (het
huidige België, Nederland, het Rijngebied) en het noorden van Italië. De Code civil maakte
brandhout van feodale wetgevingen zoals het kerkelijk, feodaal en plaatselijk recht.
Maar op vele punten is de Code Napoléon een stap achteruit, vergeleken met de grondwet van
het jaar I (1792-1793) van de Franse Revolutie. Vrouwen zien hun rechten opnieuw beperkt. De
vrouw is onderworpen aan haar man die het wettelijk hoofd van het gezin is. Deze wet blijft in
België tot het midden van de jaren zeventig van de 20e
eeuw gehandhaafd.
De Code civil en de latere Code pénal nemen de burgerrechten af van wie een misdaad begaat.
Lijfstraffen en zelfs brandmerken worden opnieuw ingevoerd.[17]
Toch blijft de Code civil een kwalitatieve breuk met het recht onder het Ancien Regime met
zijn middeleeuwse wetten.
De Code civil hecht veel belang aan het bezit en het behouden en verbeteren van het privébezit.
Sinds de Franse Revolutie veranderde een groot deel van de bezittingen (vooral onroerende
goederen) van eigenaar. De rijken wisten zich een groot deel van de kerkelijke goederen en de
gronden van de gevluchte adel toe te eigenen. Een groot deel van de boeren werd eigenaar van het
land dat ze bewerkten. Maar die (nieuwe) bezittingen blijven bedreigd. En dat van twee kanten:

5. enerzijds door de adel en de kerk die hun eigendommen terug willen, aan de andere kant door het
meest radicale deel van de volksbeweging, dat een gelijke verdeling van de eigendommen eist. Het
kadaster moet het grondbezit nauwkeurig in kaart brengen.
Een van de belangrijkste vrijheden wordt de vrijheid van arbeid. Het staat een patroon vrij
arbeiders(ster) aan te werven en te ontslaan. Later krijgt dit wetboek een aanvulling met het
arbeidsrecht. Maar de rechten van de arbeiders worden steeds meer beknot. De wet Le
Chapelier[18] wordt bevestigd en richt zich tegen elke vereniging die de productie hindert.
Concreet viseert deze wet de arbeidersgroepen en -bewegingen die zich organiseren om hun
belangen te verdedigen (artikel 415). Alle arbeiders en arbeidsters krijgen een “arbeidsboekje”.
[19]
Weinigen weten dat Napoleon Bonaparte in 1802 de slavernij, afgeschaft in 1794 in de periode
van de Terreur (Robespierrre), opnieuw invoerde in de kolonies. Bonaparte hoopte door die
maatregel de Franse kolonies in Centraal- en Noord-Amerika (Louisiana) economisch te
versterken. Daar komt uiteindelijk niet veel van door een opstand in Saint-Domingue (vandaag
Haïti en San Domingo) van Toussaint Louverture en Dessalines en een nieuwe oorlog met de
Britten.
De perfectionering van de burgerlijke staatsmacht
De belangrijkste erfenis van Napoleon Bonaparte is dat hij onder zijn bewind de burgerlijke
staatsmacht perfectioneerde. De hele staatsmachine zoals Bonaparte die uitbouwde, met haar
sterke uitvoerende macht, haar repressieorganen (gerecht, politie en leger) en bureaucratie, staat
vanaf dan model voor alle moderne burgerlijke staatsmachines.
Napoleon Bonaparte en de kerk
Van bij het begin van de revolutie is Frankrijk sterk verdeeld omwille van het schisma binnen de
Kerk. De traditionele Kerk van de paus veroordeelt de mensenrechten en weigert de nieuwe Franse
staat te erkennen. Daarnaast is er de Kerk van de Franse staat die de goederen van de Kerk van
Rome heeft aangeslagen en priesters verplicht een eed van trouw te zweren aan de Franse
grondwet.
Het grootste deel van de Franse bevolking bestaat uit gelovige boeren. De Kerk bepaalt hun
dagelijkse leven. Uit hun midden rekruteren de royalisten die de oude macht van de Kerk willen
herstellen, contrarevolutionaire troepen voor een burgeroorlog tegen de Republiek.
Maar Bonaparte zint op een middel om de contrarevolutie het wapen van het geloof uit handen
te slaan. Hij wil een einde stellen aan het schisma en zich verzoenen met de paus. Juni 1800 begint
de paus, voor wie Frankrijk ‘de oudste dochter van de Kerk is’, onderhandelingen. Bonaparte is
niet van plan het katholicisme te erkennen als staatskerk, maar het komt hem goed uit als ‘het
katholicisme het geloof is van de meerderheid van de Fransen’. Op 26 messidor van het jaar
IX (15 juli 1801) ondertekent hij een verdrag met het Vaticaan, het Concordaat. De Kerk krijgt
haar tegoeden niet terug, maar de overheid betaalt voortaan priesters en bisschoppen en staat in
voor het onderhoud van de kerken (zie de kerkfabrieken). Van een echte scheiding tussen kerk en

6. staat is in wezen geen sprake.[20] Als Bonaparte een Conventielid naar zijn mening vraagt over
het akkoord, krijgt hij een verbitterd antwoord: “Eén miljoen mensen stierven voor de afschaffing
van wat u hebt hersteld.”[21]
Bonaparte gebruikt nu ‘zijn’ Kerk en zijn priesters om de Fransen nog beter in zijn greep te
houden: “Er is niets dat ik niet kan doen met mijn gendarmes en mijn priesters.”[22]
Vanaf het Concordaat wordt de Kerk, naast het militair- en politieapparaat en de administratie,
een tak van de staatsmacht. Spotprenten zullen heel de 19e
eeuw de samenwerking van het
repressieapparaat en de kerk afbeelden door een gendarme met een sabel en een priester met een
wijwaterkwast die samen de arbeiders bedreigen.
Keizer Napoleon I
Keizer en toch republikein?
Een mislukte aanslag op zijn leven in december 1800 en zijn actieve deelname aan veldslagen
waar hij in het vizier loopt, zijn tekenen dat het elk moment afgelopen kan zijn met het beleid van
de Eerste Consul. Om te vermijden dat het nieuwe Frankrijk, zoals hij het op de rails zette, met
hem zou verdwijnen, creëert Bonaparte een nieuwe dynastie. In mei 1804 roept de Senaat hem uit
tot keizer. Op 2 december 1804 zal hij zichzelf luisterrijk tot keizer kronen, keizer Napoleon I.
In het begin probeert hij de betekenis van deze stap te relativeren om de kritiek van de
republikeinen te pareren: “Keizer? Ach, dat is maar een woord als een ander”, zegt de nieuwe
Keizer. Hij stelt het Keizerrijk voor als de natuurlijke voortzetting van de Republiek. Ook in het
Oude Rome, waar de Franse Revolutionairen graag naar verwijzen, volgde het Keizerrijk op de
Republiek. Allerlei symbolen moeten trouwens bewijzen dat de Republiek blijft bestaan, het
behoud van de Franse driekleur bijvoorbeeld of de leuze op de nieuwe Franse munt: “Napoléon
empereur - République Française”.
Maar die verwijzing naar het Oude Rome maakt dit plaatje toch niet helemaal volledig. De
kroning tot Napoleon I en de zalving door de Paus houden ook een verwijzing in naar Karel De
Grote (en zijn kroning in Rome in 800) en de Keizer van het Heilig Rijk der Duitse Naties. Het
keizerschap houdt niet enkel een boodschap in voor de Fransen. Het is een signaal van de macht en
de ambitie van Napoleon I voor alle Europese staten en volkeren.
Het Keizerrijk wordt de triomf van het nepotisme en de corruptie
In 1808 vormt Napoleon een eigen adel. Hij verheft zijn familie en aangetrouwde familieleden in
de adelstand en zet ze in verschillende landen van Europa op de troon of aan het hoofd van nieuwe
door hem geschapen staten, zoals in het Noorden van Italië.
Zijn belangrijkste maarschalken en generaals zoals Fouché en Talleyrand, maar ook
medewerkers krijgen een adellijke titel. Murat, de zoon van een stalknecht, wordt grootadmiraal en
koning van Napels.

7. Zo ontstaat in het westen van Europa een keten van koninkrijken, graafschappen en
hertogdommen waarvan de leiders persoonlijk schatplichtig zijn aan Napoleon. Zo heeft hij die
staatjes in een ijzeren greep. Na zijn nederlaag zal die constructie met hem aan diggelen vallen.
Een lijfspreuk van zijn moeder Laetitia was: Pourvu que ça dure (Laat ons hopen dat het blijft
duren). Maar dat zal onmogelijk blijken.
Napoleon verovert (bijna) Europa
De ambitie Europa te veroveren brengt hem ertoe voortdurend oorlog te voeren tegen alle machten
van het Oude Europa en de Britten. Zoals sinds 1792 tegen het Frankrijk van de revolutie,
organiseerden die keer op keer coalities tegen Napoleon. Napoleon was in de ogen van de keizers
en koningen van het Ancien Regime de vertegenwoordiger van het revolutionaire Frankrijk die
hen wilde onderwerpen. Engeland wilde kost wat kost de ambitie fnuiken van Frankrijk om niet
alleen een politieke maar ook een economische wereldmacht te worden.
In de ogen van zijn tegenstanders was de Eerste Consul en latere keizer een parvenu die geen
enkel recht had om over een land als Frankrijk te regeren. Napoleon begreep dat zeer goed: “Een
Eerste Consul kun je niet vergelijken met die Koningen ‘bij de gratie Gods’ wiens bedje is
gespreid. Hij heeft nood aan spectaculaire acties en bijgevolg aan oorlog.”[23] De Anciens
Regimes konden inderdaad na elke verloren veldslag en oorlog aan de macht blijven. Om niet ten
onder te gaan, mocht Napoleon geen enkele veldslag verliezen. Wat onvermijdelijk toch een keer
gebeurt
Het militair genie van de Franse Revolutie
Tijdens de Franse Revolutie kwam een nieuw soort leger tot stand: het volksleger. In de beginjaren
van de Franse revolutie werd immers al snel duidelijk dat het beroepsleger met haar aristocratische
officieren totaal onbetrouwbaar was.
Aanvankelijk bestaat het nieuwe volksleger uit vrijwilligers die de Franse Republiek met veel
enthousiasme en moed verdedigen.
Als in de zomer van 1792 de Republiek in gevaar is, besluit de Conventie tot massale
oproeping. Het eerste Franse massaleger telt meer dan 800.000 soldaten. Een nooit gezien aantal
voor die tijd. Vanaf september 1798 komt er een algemene dienstplicht. Alle jongeren vanaf 20
jaar dienen gedurende 5 jaar in het leger.
Het leger bestaat voor het overgrote deel uit boerenjongens. Voor hen staat de Republiek gelijk
aan het bezit van grond. De soldaten mogen voor een groot deel zelf hun officieren kiezen en hen
eventueel ook weer afzetten. De officieren delen lief en leed met hun soldaten. Lijfstraffen zijn
verboden. Misdraagt een soldaat zich, dan vellen zijn kameraden een oordeel. Alle soldaten
kunnen door moed en bekwaamheid officier of zelfs generaal worden.
Landen als Oostenrijk, Pruisen of Rusland kunnen hier tegenover enkel beroepssoldaten
plaatsen. Jonge mannen die meestal gedwongen werden om in dienst te treden. De officieren van

8. die legers zijn aristocraten die hun soldaten enkel onder dwang kunnen doen marcheren. Op het
slagveld reageren die legers van het Ancien Regime als robotten.
Alleen bij de Britten ging het er anders aan toe. Hoewel Wellington moest toegeven dat zijn
leger voor een groot deel uit ‘gespuis’ bestaat, zijn ze wel erg gedisciplineerd.
De voorwaarden voor het militair succes
Zolang er geld binnenkomt, blijft het leger van de Franse Republiek en Napoleon onoverwinnelijk.
Geld, meestal afkomstig van belastingen en grote schadevergoedingen, opgelegd in ‘bevriende’
landen (België, het Rijnland, Italië, Saksen) en ‘verslagen’ landen (Oostenrijk, Pruisen...). Zolang
kan Frankrijk nieuwe lichtingen oproepen en kan de industrie het leger blijven bevoorraden.
Verder mag de bevolking van de bezette landen niet in opstand komen en mogen zijn vijanden zijn
manier van oorlog voeren niet overnemen. Wat natuurlijk wel zal gebeuren.
Eén type oorlog kan Napoleon nooit winnen: de guerrilla (de kleine oorlog). In Spanje voert het
volk een slopende en permanente oorlog tegen de troepen van Napoleon. Daarbij worden geen
militaire regels gerespecteerd. Massa-executies en vernietigen van dorpen en steden halen echter
niets uit. Napoleon is verplicht permanent 180.000 tot 360.000 soldaten te stationeren in Spanje.
Men vergeet vaak dat het in Spanje is dat de Franse legers hun eerste nederlagen hebben
opgelopen en werden verslagen.
Overwinningsbulletins
Napoleon zorgt ervoor dat de publieke opinie achter zijn oorlogen blijft staan. Hij beweert steeds
dat niet hij maar de vijand verantwoordelijk is voor een nieuwe oorlog. Bij elke nieuwe oorlog
belooft hij dat het ‘de laatste’ is. Hij besteedt veel aandacht aan propaganda. Na elke veldslag
zendt hij ter publicatie een bulletin naar Parijs. Bulletins die al even kort en krachtig als
leugenachtig zijn. Hij camoufleert zijn nederlagen. Tot hij na de catastrofale campagne in Rusland
de waarheid niet langer kan verbergen.
Napoleon en zijn soldaten
Hij blijft de ‘kleine korporaal’. “Ik ben geen koning, (…) ik ben een soldaat van het volk.”
Napoleon draagt een eenvoudig uniform en grijze cape. Het steekt fel af tegen de protserige en
weelderige uniformen van zijn maarschalken en generaals. Na elke veldslag beloont hij de
soldaten en officieren die bijdroegen tot de overwinning, met bevorderingen, geld en medailles
(die toch niets kosten). Napoleon zei: “Het Franse volk heeft twee passies die allebei even sterk
zijn. Ze lijken tegenstrijdig, maar komen voort uit eenzelfde sentiment: de liefde voor gelijkheid
en de liefde voor onderscheidingen.”
De strijd met Engeland voor de wereldheerschappij
De eerste oorlogen die het Frankrijk van de Revolutie van 1789 voert, zijn oorlogen ‘voor
natuurlijke grenzen’. Zo wil de burgerij haar interne markt vergroten tot aan de Rijn in het oosten

9. en het noorden.[24] Maar daar blijft het niet bij. Frankrijk wil Noord-Italië en het Rijngebied
omvormen tot vazalstaten om van daaruit zijn expansie verder te zetten.
Het doel van de oorlogen van Napoleon I is Europa veroveren, de Britten bekampen en een
wereldmacht vormen door de controle over het Euraziatische continent. De Franse keizer beweert
door de verovering van Europa een oude droom van de volkeren van Europa te realiseren: “Nog te
veel verschillen scheiden de volkeren van dit mooie Europa, dat slechts één grote familie zou
moeten vormen.”[25] Mooie woorden die de overheersing van Frankrijk moeten camoufleren.
Napoleon hertekent voortdurend de kaart van Europa om de oude machten en de volkeren
permanent onder controle te houden.
Op het einde van de 17e
eeuw was de burgerlijk-democratische revolutie in Groot-Brittannië
uitgedraaid uit op een compromis tussen de burgerij en de adel (The Glorious Revolution, 1688).
Na Spanje en de Nederlanden te hebben verslagen, werd Engeland meester over de wereldzeeën.
Engeland, de bakermat van het kapitalisme en de moderne industrie, begrijpt snel dat de Franse
Revolutie van 1789 krachten heeft vrijgemaakt die haar hegemonie kunnen bedreigen. Daarom
steunt het, van de begindagen van de Revolutie tot de val van Napoleon Bonaparte, alle
aristocratische en reactionaire krachten in Europa die het Frankrijk van de revolutie op de knieën
willen dwingen.
Bonaparte trekt naar Egypte (1798-1799) en het Midden-Oosten om de invloed van de Britten
te counteren. Deze poging mislukt. In 1805 plant hij een waanzinnige poging tot invasie van
Engeland vanuit Boulogne. De nieuwe oorlog met Oostenrijk en Rusland en de vernietiging van de
Franse vloot in de slag bij Trafalgar in oktober 1805 gooien roet in het eten. De Keizer moet het
over een andere boeg gooien.
Het continentaal stelsel of de economische blokkade, een tweesnijdend zwaard
Napoleon wil Groot-Brittannië nu economisch wurgen. Hij vaardigt een blokkade uit voor alle
Britse producten en verbiedt handel met Groot-Brittannië. Men noemt dit het ‘continentaal stelsel’.
Op 21 november 1806 vaardigt Napoleon het uit bij decreet. Maar producten blokkeren die de
Britten verhandelen, kan alleen door de toegang tot het continent te verhinderen. De goederen
raken in 1807 en 1808 nog altijd via Portugal, Spanje en Rusland continentaal Europa binnen. Dat
vormt een ernstig probleem. Die landen moeten, goedschiks of kwaadschiks, de door Napoleon
opgelegde blokkade aanvaarden. Vandaar zijn oorlogen tegen Portugal, Spanje en Rusland om het
Europees continent hermetisch te sluiten. Het zijn die oorlogen die Napoleon fataal zullen worden.
Portugal wordt veroverd in november 1807. In Spanje wordt het decadent koningshuis gevangen
genomen en het land bezet. Daarop barst in mei 1808 een opstand los. De Fransen kunnen het land
nog nauwelijks controleren. Rusland respecteert de blokkade niet, ondanks de afspraken die in
Tilsit tussen keizer Napoleon en tsaar Alexander I werden gemaakt. Rusland kan dat niet, omdat
zijn economie voor een groot deel leeft van de export van granen, ijzererts en hout naar Groot-
Brittannië. De tsaar wil niet naar de waarschuwingen van Napoleon luisteren. Een oorlog wordt
onvermijdelijk.

10. Tot 1808 is de blokkade voor de Britten een groot probleem, maar daarna veel minder. Ze
veroveren nieuwe markten in Latijns-Amerika en Noord-Amerika en dringen via smokkel toch het
continent binnen.
Maar Frankrijk verliest markten: Groot-Brittannië, de overzeese gebieden en Amerika (omdat
de Britten alle Fransen schepen aanvallen). Franse luxegoederen en wijn geraken moeilijk
verkocht aan goede prijzen. Grondstoffen worden zeldzaam. Katoen is nauwelijks nog te vinden en
het gebruik van wol maakt kleding duurder. Vervangproducten als suikerbieten en cichorei worden
weinig geapprecieerd. De Franse manufacturen draaien slecht. Bedrijven gaan failliet en de banken
krijgen het moeilijk. Er is werkloosheid in de grote steden en in de havens.
Napoleon onderschat de financiële macht van Groot-Brittannië
De Britten financieren de oorlogen van de Russen, de Oostenrijkers en de Pruisen. Er worden
steeds nieuwe coalities tegen Frankrijk gevormd. Ze slagen erin de Fransen te isoleren in een
steeds kleiner wordend Frans Europa. De ondergang van Napoleon zit eraan te komen.
Triomf en teloorgang
De discussie wie verantwoordelijk is voor de permanente oorlogen is een welles-nietes verhaal.
Feit is dat de Anciens Regimes in Europa de overwinning en de uitbreiding van de Franse
Revolutie nooit aanvaardden en
Anderzijds draagt Napoleon minstens een even grote verantwoordelijkheid omdat hij zijn doel,
de verovering van Europa, niet kon realiseren zonder oorlog. Oorlog diende ook de binnenlandse
vrede in Frankrijk. Napoleon Bonaparte “verving de permanente revolutie door de permanente
oorlog”, schrijft Friedrich Engels.
Tot 1811 verslaat Napoleon zijn vijanden. Net zoals de Franse Republiek voor hem, beweert
Napoleon bij elke verovering en bezetting “de volkeren te bevrijden”. Robespierre had nochtans
gewaarschuwd voor “gewapende missionarissen” die de idealen van de Franse Revolutie zouden
willen opleggen aan de volkeren van Europa.
Maar de schoenen van de soldaten verspreiden ook de zaden van de idealen van de Franse
Revolutie, met haar hang naar vrijheid en gelijkheid onder de burgers. Het nationalisme en de
“natie”-idee van de Fransen brengt bij de onderdrukte volkeren een nationaal gevoel teweeg. In
verschillende Duitse staten wordt de Franse bezetting aanvankelijk goed onthaald. Zoals in het
Groothertogdom Berg (Düsseldorf) waar 16 kleine staten worden samengevoegd en een stap naar
eenmaking wordt gezet. Men zal er in 1808 de lijfeigenschap en in 1809 de feodaliteit afschaffen.
In Westfalen wordt de Code Napoléon van kracht. Koning Jérôme, een broer van Napoleon, is
er een tijd erg populair.
Ook in Pruisen is de overheersing en invloed van de Fransen globaal positief. Na de nederlaag
van Pruisen in 1806 voert koning Frederik Willem III onder impuls van zijn ministers

11. hervormingen door. Hij schaft de lijfeigenschap af, maar de feodaliteit blijft bestaan. Het leger
wordt naar het Franse voorbeeld hervormd.[26]
Maar de plunderingen, belastingen en opeising van steeds meer Duitse soldaten doen in
verschillende Duitse staten de stemming overslaan.
Vanaf 1809 leidt de herbergier Andreas Hofer in Tirol[27] tot driemaal toe een boerenopstand.
Hofer wordt in 1810 geëxecuteerd, maar in heel Duitsland hij wordt een volksheld.
In Pruisen organiseren jongeren (studenten en soldaten) zich in de Tugendbund (Bond van de
deugdelijkheid) die het liberalisme verdedigt en Pruisen wil bevrijden van de Franse hegemonie.
Ze vormen in het geheim gewapende vrijkorpsen[28] die de Franse troepen aanvallen.
In alle Duitstalige staten komt een nationaal gevoel tot stand. De oorlog in Duitsland van 1813
tot 1814, waarbij de Fransen definitief werden verdreven, ging de geschiedenis in als ‘een Duitse
bevrijdingsoorlog’.
De tragiek van Napoleon is dat hij geloofde dat de gekroonde hoofden van Europa en de
aristocraten hem uiteindelijk zullen aanvaarden. Meer nog, hem zullen gehoorzamen. De meest
tragische vergissing was zijn poging de feodale adel en het Ancien Regime te verzoenen met het
nieuwe regime van de burgerij en het kapitalisme. Op het einde van zijn leven stelt hij vast: “Ik
heb heden en verleden willen verenigen, de middeleeuwse vooroordelen en de instellingen van
onze eeuw; ik heb me vergist en vandaag zie ik de volle draagwijdte in van mijn fout. Dat kost me
misschien de troon, maar ik zal de wereld begraven onder zijn puinhopen.”[29]
In totaal zullen de vijanden van Frankrijk vanaf de overwinning van de Franse Revolutie zeven
coalities vormen tegen Frankrijk. Drie hiervan zal Napoleon verslaan. Voor twee coalities moet hij
de duimen leggen.
De Russische nachtmerrie[30]
De Russische adel verplicht de Tsaar de blokkade tegen Engeland niet te respecteren. Napoleon
trekt ten aanval: in juni 1812 steken zowat 600.000 soldaten de rivier de Memel over.[31] Het
komt tot een confrontatie in Borodino, op zowat honderd kilometer van Moskou, op 7 september
1812. De verliezen aan beide zijden zijn enorm. Aanvankelijk bezet Napoleon Moskou. Een
aangestoken brand die de stad grotendeels vernietigt, verplicht hem echter zich terug te trekken bij
gebrek aan bevoorrading en omdat er geen enkel signaal komt van Tsaar Alexander over eventuele
onderhandelingen. De terugkeer is vreselijk. De Fransen ontsnappen eind november 1812 in de
slag aan de Berezina, een bijrivier van de Dniepr, op het nippertje aan volledige vernietiging.
Uiteindelijk bereiken slechts 60.000 soldaten de Poolse grens. Napoleon keerde al eerder terug,
nadat in Parijs een staatsgreep werd gepleegd. Het waren zijn naaste medewerkers die hem hadden
verraden.
De zware nederlaag in Rusland is voor zijn vijanden het signaal om weer in de aanval te gaan.
Napoleon rukt op naar Duitsland waar hij in het voorjaar van 1813 de Pruisen verslaat. Clemens
von Metternich doet hem eind juni in Dresden zeer mooie vredesvoorstellen. ‘De natuurlijke

12. grenzen’ tot aan de Rijn blijven verzekerd en Napoleon kan aan de macht blijven. Napoleon wil
niet ingaan op deze vredesvoorstellen. Opnieuw breekt de oorlog los, nu tegen een nieuwe coalitie
van Pruisen, Russen en Oostenrijkers, gesteund door de Britten.
In de slag van Leipzig van 16 tot 19 oktober 1813 staan 180.000 Fransen en Polen tegenover
300.000 soldaten van de ‘Zesde coalitie’ (Rusland, Oostenrijk, Pruisen en Zweden). De nederlaag
van Napoleon is onvermijdelijk en het Franse leger verlaat het strijdtoneel in complete chaos. Ten
slotte valt in 1814 de ‘Heilige Alliantie’ van Britten, Ieren, Russen, Pruisen en Oostenrijkers
Frankrijk binnen. Ondanks de weerstand van Napoleon in het noorden van Frankrijk bezetten de
Russen Parijs in maart 1814.
Kamer en Senaat schuiven Napoleon opzij ten voordele van Lodewijk XVIII. Op 6 april 1814
dwingen zijn maarschalken hem tot troonsafstand. Hij wordt verbannen naar het eiland Elba, maar
mag zijn titel van keizer behouden. Men belooft hem een jaarlijks pensioen van 2 miljoen Franse
frank. Op 1 november 1814 start het Congres van Wenen waar de overwinnaars de kaart van
Europa hertekenen. De Verenigde Nederlanden worden onder Willem I een bufferstaat tegen
Frankrijk. Pruisen verwerft het Rijngebied en staat nu pal tegenover Frankrijk.
Honderd nutteloze dagen
Napoleon is echter niet van plan te vegeteren op het kleine Elba, vlak voor de Italiaanse kust. Hij
is erg ontevreden: naar de beloofde 2 miljoen jaarlijks pensioen kan hij fluiten. Zijn vrouw en zoon
mogen hem niet vervoegen op het eiland.
Hij verneemt dat er onrust heerst in Frankrijk. De Fransen verachten de nieuwe vadsige koning.
De terugkeer van de witte vlag van het Franse koninkrijk is voor de Fransen een belediging en
velen aanvaarden niet dat het katholicisme opnieuw de staatsgodsdienst wordt.
In het leger heerst het meest verzet: de hogere rangen in het leger worden opnieuw
toevertrouwd aan leden van de aristocratie. Duizenden officieren krijgen maar de helft van hun
vroegere soldij[32] en tienduizenden beroepssoldaten worden ontslagen. In het noorden van
Frankrijk plannen republikeins gezinde officieren een staatsgreep.[33]
Op 1 maart 1815 verlaat Napoleon stiekem Elba en landt bij Juan-les-Pins. Vrij gemakkelijk
slaagt hij erin op te rukken naar Parijs (via de Franse Alpen). De legers, uitgestuurd om hem tot
staan te brengen en gevangen te nemen, lopen over. In Lyon ontvangen de arbeiders hem in triomf:
“Weg met de koning, leve de Keizer”.
Op 20 maart zit Napoleon opnieuw op de troon dankzij de militairen. De notabelen zijn weinig
enthousiast, maar Napoleon belooft zich te onderwerpen aan de grondwet en de parlementaire
democratie te respecteren.
Ondertussen rukken 800.000 soldaten vanuit het Noorden, het Oosten en het Zuiden op tegen
Frankrijk. Napoleon kan maar 125.000 soldaten verzamelen.

13. De eindstrijd speelt zich op 18 juni 1815 af in de Slag bij Waterloo. 70.000 Fransen vechten
tegen 67.000 Britten en Nederlanders onder leiding van Wellington.[34] Enkele tienduizenden
Pruisen die in twee colonnes aankomen op het slagveld, maken de overwinning van de
geallieerden compleet.
Frankrijk capituleert. Napoleon doet voor de tweede maal troonsafstand en vlucht opnieuw. Ten
slotte geeft hij zich over aan de Britten die hem ditmaal verbannen naar het eiland Sint Helena. Hij
komt aan op een ‘onherbergzaam’ eiland op 16 oktober 1815. De volgende zes jaar zal hij zijn
memoires, vol zelfverheerlijking en zelfbeklag, dicteren en zijn lotgenoten en bewakers de duvel
aandoen. Hij sterft op 5 mei 1821 aan maagkanker. Napoleon is dood, de mythe leeft tot op
vandaag verder.
Napoleon, tussen mythe en werkelijkheid
De personencultus
De personencultus rond Napoleon is wellicht de grootste die Europa ooit heeft gekend. Dit vormt
een grote mistbank waar doorheen het moeilijk kijken is.
Napoleon zelf heeft die mythe al in het leven geroepen. Zo wilde hij de Fransen ervan
overtuigen dat een meteoor boven Corsica zijn geboorte aankondigde. Hij wist niet alleen zijn
overwinningen te gebruiken voor zijn cultus maar ook zijn nederlagen, door ze om te toveren tot
overwinningen. “De perceptie is belangrijker dan de feiten zelf.”[35] Hij beschouwde zichzelf als
een genie dat zijn “historische opdracht” moest volgen: “Een geniaal iemand is als een meteoor,
bestemd om op te branden om zijn eeuw te verlichten.”
Sinds Louis Philippe[36] drijven de machthebbers in Frankrijk de mythe verder op. Het
Frankrijk van de 19e
eeuw had veel aan macht en prestige ingeboet. De terugkeer van het stoffelijk
overschot van Napoleon naar Frankrijk en het praalgraf in de Dôme des Invalides moesten de
glorie van Frankrijk herstellen. Straten, lanen en bruggen kregen namen die aan de heldendaden
van Napoleon en de Fransen moesten herinneren.[37]
Vandaag maakt men nog steeds gebruik van deze mythe. Volgens de Franse journalist Alain
Duhamel[38] betekent Napoleon en zijn mythe “een sprankeltje hoop tegen het huidige
pessimisme bij de Franse bevolking. De Napoleonverering werkt als een wondermiddel tegen
neerslachtigheid. Hij roept ‘het glorierijke Frankrijk’ op met zijn 130 departementen van Rome tot
Holland.”
Hoe Napoleon beoordelen?
Zeker, Napoleon was een schurk en een moordenaar. Maar dit vaststellen helpt ons niet vooruit bij
het begrijpen van de historische betekenis van Napoleon Bonaparte.
In linkse middens maakt men soms een vergelijking tussen Hitler en Napoleon.[39] Dergelijke
vergelijking houdt geen rekening met de omstandigheden, noch met de verschillende
doelstellingen van beide personages. Al zijn ze beiden verantwoordelijk voor miljoenen doden.

14. Karl Marx kon zich eraan ergeren dat men Napoleon Bonaparte steevast een
“massamoordenaar” noemde. Volgens hem leidde het begin en midden 19e
eeuw tot het
verdedigen van een terugkeer van het Ancien Regime en het verheerlijken van de triomf van de
contrarevoluties. “Napoleon de Grote, deze ‘moordenaar’ van zoveel miljoenen mensen, met zijn
snelle, kordate en vernietigende wijze van oorlog voeren was een toonbeeld van humanisme
vergeleken met de besluiteloze en trage ‘staatslieden’ die de leiding hadden in deze Russische
oorlog (de Krimoorlog van 1853 tot 1856, nvdr).”[40]
Napoleon verzekerde de definitieve doorbraak van het kapitalisme
De belangrijkste bijdrage van Napoleon is dat hij Frankrijk en Europa op een brutale manier de
nieuwe moderne tijden in katapulteerde.
Het voorbeeld van de Zuidelijke Nederlanden (het huidige België) maakt dit duidelijk.
Vanaf 1794 maken de Zuidelijke Nederlanden en het prinsbisdom Luik deel uit van de Franse
Republiek en vanaf juni 1804 van het Keizerrijk van Napoleon I. De Fransen verdwijnen in januari
1814. In België krijgen we ‘ de Franse Revolutie’ van buitenaf opgelegd. Niet meteen ideaal, maar
wel een historische vooruitgang in een land, niet in staat de feodaliteit van zich af te schudden.[41]
In onze gewesten vervangt het Franse gecentraliseerde staatsmodel het provincialisme. Wat
later de vorming van de unitaire staat België mogelijk maakt. Het land wordt verdeeld in negen
departementen, een verdeling die geen rekening houdt met de taalgrens.
De rationalisering van het bestuur komt in de plaats van de ingewikkelde en achterlijke
maatschappelijke structuur van het Ancien Regime.[42] Het Frans wordt de officiële taal, ten
nadele van de plaatselijke dialecten: het Vlaams, het Waals, het Picardisch, het Limburgs, het
Brabants...
De Code civil doet zijn intrede en ruimt de feodale wetten, het gewoonterecht en de kerkelijke
wetten en rechtspraak op. Op de Burgerlijke Stand noteert men geboorte, huwelijk, scheiding en
overlijden. De Belgen worden ‘nieuwe’ Fransen en zijn gelijk voor de wet. Ons huidig
gerechtsapparaat stamt nog grotendeels uit de periode van de Fransen.
De zeer machtige en rijke Kerk die het leven en denken van de mensen beheerst, krijgt rake
klappen. Ze verliest een groot deel van haar bezittingen ten voordele van de burgerij. Kloosters
worden manufacturen en bedrijven. Voor het eerst is er een echte godsdienst en filosofische
vrijheid. Al zal het Concordaat van 1801 hier de schade voor de kerk wel beperken.
Het kadaster brengt het grondbezit in kaart. De handels- en economische beperkingen worden
tenietgedaan. De tolbarrières worden opgeheven. Er is geen grens meer met Frankrijk. De wet Le
Chapelier maakt brandhout van alle regels en bescherming van oude gilden. Deze wet zal worden
gebruikt om de eerste syndicale organisaties van de arbeidersklasse te breken en de stakingen te
onderdrukken.

15. Het metrisch stelsel maakt een einde aan de vele verschillende maten en gewichten in het land.
Dit is van levensbelang voor de industriële productie, de handel en de technische ontwikkeling. De
nieuwe staat geeft de burgerij hier de kans om het kapitalisme te ontwikkelen. Het Continentaal
Stelsel (de blokkade) zal een beslissende invloed hebben op de economie in onze regio. De
concurrentie van de Britten is uitgeschakeld. De immense West-Europese markt ligt open.
De haven van Antwerpen, “het pistool gericht op het hart van Engeland”[43], wordt
gemoderniseerd maar kan zich niet ontwikkelen omwille van de blokkade en de dreiging van de
Britten aan de Scheldemonding. In Verviers en Gent bloeit de textielindustrie. In Gent wordt de
productie gemechaniseerd (stoommachines, moderne weefgetouwen... ). Vooral het Luikse bekken
vaart wel bij de Franse periode. Industrieën (steenkool[44], metaal, glas, wapenindustrie) komen
tot bloei.
De industrie kan ook rekenen op een talrijke en jonge bevolking. De veralgemening van het
lager onderwijs zorgt voor enige scholing van de werkers.
Napoleon hecht veel belang aan België. In 1803 en 1810 brengt hij er twee belangrijke
werkbezoeken.
Als de nederlagen van Napoleon zich beginnen op te stapelen, gaat het snel achteruit met de
economie in onze regio’s. Napoleon was er steeds van overtuigd dat de Britten nooit de
aanhechting van België bij Frankrijk zouden aanvaarden. En hij krijgt gelijk. Eind 1813 verjagen
de Nederlanders en de Britten de Fransen.
Het nieuwe Hollandse regime van Willem I, de koning-koopman, bouwt wel voort op de
dynamiek die het Franse bewind op gang had bracht. Zo wordt België het meest moderne
geïndustrialiseerde land op het Europese continent. De arbeidersbeweging kent in België een grote
ontwikkeling vanaf de tweede helft van de 19e
eeuw. De doodgraver van het kapitalisme komt in
beweging.[45]
[1] De Franse revolutie voerde een eigen kalender in. De scheiding van Kerk en Staat werd doorgetrokken en de tijd
werd niet langer gerekend vanaf de geboorte van Christus, maar vanaf 22 september 1792, de geboorte van de Eerste
Franse Republiek. De maanden kregen andere namen, de weken telden 10 dagen (decades).
[2] Antoine Barnave is één van de leiders van het begin van de revolutie (samen met bijvoorbeeld Lafayette en
Mirabeau).
[3] Albert Soboul, De Franse revolutie, deel 1, Van Gennep, Amsterdam, 1979, p. 39.
[4] Constitutionele monarchie: de rechten van de koning en de adel worden beperkt door een grondwet.
[5]
Sansculotten waren handwerkslieden, kleine handelaren en winkeliers. Hun kleding ligt aan de basis van hun
naam. Ze droegen geen kniebroeken zoals de adel maar lange werkmansbroeken met daarboven een jas. Ze dragen
vaak ook rode mutsen.

16. [6] De Jakobijnen vormden tijdens de Franse Revolutie van 1789 tot 1794 een de meest radicale groep van
hervormers. Zij kwamen op voor meer sociale rechtvaardigheid, volkssoevereiniteit en de ondeelbaarheid van de
Franse Republiek. Robespierre was hun radicale vertegenwoordiger.
[7] In de Jacobijnse grondwet van het jaar II heeft “het recht op bestaan” voor het eerst voorrang op “het recht op
bezit”. Het is duidelijk dat dit voor de burgerij die pas aan haar opgang begint, onaanvaardbaar is.
[8] Het welzijn betekent, volgens Robespierre, dat de mensen moeten kunnen leven en gelukkig zijn dankzij de
vruchten van hun arbeid en hun klein bezit. Het bezit moet beperkt worden. Niemand mag zich verrijken ten koste van
een ander.
[9] Napoleon Bonaparte (1769-1821). Hij werd op Corsica geboren uit ouders van adellijke Genuese afkomst. In de
jaren voor de Franse Revolutie werd hij in Frankrijk tot artillerieofficier opgeleid. Zijn militaire successen in Egypte
hadden hem een zekere faam bezorgd.
[10] Beide Kamers zetelen buiten Parijs omdat Napoleon beweert dat een Jacobijnse staatsgreep nakende is en de
volksvertegenwoordigers en de regering bescherming nodig hebben.
[11] Henri Guillemin, Napoléon (5), Brumaire, Radio Télévision Suisse francophone, RTS, 13 maart 1968. Zie:
http://www.rts.ch/archives/dossiers/henri-guillemin/3477989-napoleon.html.
[12] De Jacobijnen droegen een rode Frygische muts, het symbool van de bevrijde slaven in het Oude Rome, en de
elegant geklede edele droeg in het Ancien Regime hoge rode hakken. Bertaud Jean-Paul, Bonaparte prend le pouvoir,
Éditions Complexe, 1987, Brussel, p. 11.
[13] Ludwig Emil, Napoleon, deel II, Uitgeverij het Spectrum (Prisma boeken), Antwerpen, 1960, p. 24.
[14] Cf. “courte et obscure” in: Albert Manfred, Napoléon Bonaparte, Éditions du Progrès, Moskou, 1980, p. 270.
[15] Yevgeny Tarle, Napoleon, Uitgeverij Progres, Moskou, 1970, p. 94.
[16] Georges Lefebvre, Napoléon, Presse universitaire de France, Parijs, 1969, p. 90.
[17] Yevgeny Tarle, op. cit., p. 141.
[18] Deze wet van juni 1791 was oorspronkelijk positief. Ze brak het monopolie van de gilden en coöperatieven die
de vrijheid van arbeid en productie beperkten.
[19] In dit boekje noteerde de werkgever de aanwerving van de werknemer(ster) en ook zijn ontslag (met de redenen
waarom). Dit maakte de controle op de arbeidersklasse zeer groot en beperkte in grote mate de klassenstrijd.
[20] De scheiding tussen kerk en staat in Frankrijk wordt pas een feit in 1905. Het Concordaat is nog altijd
grotendeels van toepassing in België.
[21] Jacques Presser, Napoleon, historie en legende, Uitgeverij de arbeiderspers, Amsterdam, 1946, heruitgave
1968, p. 374.

17. [22] Jacques Presser, Idem, p. 374.
[23] Jean Burnat, Le dossier Napoléon, Marabout Université, Parijs, 1962, p. 337-338.
[24] ‘Natuurlijke grenzen’ zijn een zeer rekbaar begrip en meestal een excuus voor expansionisme.
[25] Olivier Coquard, Napoléon ou le rêve européen, in het tijdschrift Napoléon, le héros absolu, Le Vif- L’Express,
Hors Série, 24 april 2015, p. 60.
[26] Tudesq en Rudel, 1789-1848, Collection d’histoire - Louis Girard, Bordas, 1964, p. 293-294.
[27] Tirol was toen een deel van Beieren.
[28] Ludwig Emil, Napoleon, deel II, Uitgeverij het Spectrum (Prisma boeken), Antwerpen, 1960, p. 25.
[29] Revue des Deux Mondes, deel 36; “Prince de Metternich, La coalition européenne en 1813 et 1814”, Parijs,
1879, p. 491.
[30] Het boek van Johan Opdebeeck, De nachtmerrie van Napoleon is een uitstekend relaas van de Russische
invasie en terugtocht (EPO, Berchem, 2012)
[31] De Memel (in het Pools: Niemen en het Russisch: Neman) stroomt door Wit-Rusland en Litouwen en vormt ook
een stuk van de grens met Rusland.
[32] Jean Tulard (redactie), L’ABCdaire de Napoléon et de l’empire, Flammarion, Parijs, 1998.
[33] Georges Lefebvre, Napoléon, Presse universitaire de France, Parijs, 1969, p. 573.
[34] Luc De Vos, Het einde van Napoleon, Waterloo 1815, p. 100-103.
[35] Christophe Barbier, Dominique de Villepin “La France se nourrit d’imaginaire”, in het tijdschrift Napoléon, le
héros absolu, Le Vif- L’Express, Hors Série, 24 april 2015, p. 57.
[36] Louis Philippe I (Lodewijk Filips I) was koning van Frankrijk van 1830 tot 1848. Men noemt deze periode de
ulimonarchie. Hij vertegenwoordigde (na de val de Restauratie) de wereld van de bankiers.
[37] Quai d’Austerlitz, Pont de Iena, rue de Rivoli, avenue de la Grande Armée, avenue de Friedland, rue d’Ulm,
Pont Napoléon...
[38] Vanessa Scheider, Napoléon, le superman français, Le Magazine du Monde, Paris, 23 augustus 2014.
[39] In het artikel “Le Napoléon de G. Lefebvre appliqué à l’Europe de la première moitié du XXe
siècle” gaat
G. Devleeshouwer dieper in op deze vergelijking. Annales Historiques de la Révolution Française, Nr. 253, 1983,
p. 446-453. Maar hij keert zich tegen diegenen die Napoleon en Hitler vergelijken buiten elke historisch, sociale en
economische context. Als marxistische historicus beklemtoont hij dat Hitler zich steunde op de krachten van de reactie
en dat Napoleon precies deze krachten bevocht.

18. [40] Yevgeny Tarle. Napoleon, Uitgeverij Progres, Moskou, 1970, p. 466.
[41] De Brabantse poging om zich te bevrijden van de Oostenrijkse Habsburgers. Maar deze revolutie mislukte door
de verdeeldheid tussen de revolutionairen (de Vonckisten) en de reactionairen (de Statisten).
[42] Pierre Delsaerdt, Bastille, Boerenkrijg en Tricolore, deel 2, De politieke aspecten, Davidsfonds, Leuven, 1989,
p. 68.
[43] Deze uitspraak wordt toegeschreven aan Napoleon.
[44] Het was belangrijk dat de ondergrond niet langer het eigendom was van de eigenaar van de grond, maar van de
staat die de ondergrond in concessie gaf aan de mijnindustrie.
[45] Marx en Engels, Het Communistisch Manifest, Marxistische Studies, nr. 41, Brussel, 1998, p. 111.