Technik.urzadzen.sanitarnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Marzena Więcek
Stosowanie technik instalacyjnych 311[39].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr inż. Witold Kapusta
mgr inż. Arkadiusz Mrówczyński
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Marzena Więcek
Konsultacja:
mgr inż. Jolanta Skoczylas
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[39].Z2.01
„Stosowanie technik instalacyjnych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik urządzeń sanitarnych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji–Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Organizacja stanowiska pracy podczas prac montażowych
i przygotowawczo-zakończeniowych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 11
4.1.3. Ćwiczenia 11
4 1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Prace przygotowawcze i montażowe instalacji sanitarnych 13
4.2.4. Sprawdzian postępów 21
4.3. Miedź jako tworzywo w instalatorstwie sanitarnym 22
4.4. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z miedzi 27
4.5. Tworzywa sztuczne w instalatorstwie sanitarnym 35
4.6. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z tworzyw sztucznych 39
4.7. Stal jako tworzywo w instalacjach sanitarnych 47
4.7.4 Sprawdzian postępów 50
4.8. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych ze stali 51
5. Sprawdzian osiągnięć 58
6. Literatura 63

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy o zasadach wykonywania instalacji
sanitarnych w różnych technikach i technologiach, z różnych materiałów, a także ułatwi
zrozumienie zagrożeń, na które możesz być narażony podczas nieprawidłowo wykonywanych
czynnościach montażowych.
W poradniku zamieszczono:
– Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
– Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
– Materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwia samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczeń. Po
ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś
materiał albo nie.
– Sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki.
Zamieszczona została także karta odpowiedzi.
– Wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczących tej jednostki modułowej,
która umożliwia Ci pogłębienie nabytych umiejętności.
– Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.
Jednostka modułowa: „Stosowanie technik instalacyjnych”, której treści teraz poznasz,
jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z procesem wykonywania instalacji
sanitarnych.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
Przebywając w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

4
Schemat układu jednostek modułowych
311[39].Z2.01
Stosowanie
technik instalacyjnych
311[39].Z2
Instalacje
sanitarne
311[39].Z2.03
Wykonywanie
i eksploatacja instalacji
centralnego ogrzewania
oraz ciepłej wody
użytkowej
311[39].Z2.05
Wykonywanie
wentylacyjnych
i klimatyzacyjnych
311[39].Z2.02
Wykonywanie
wodociągowych
i kanalizacyjnych
311[39].Z2.04
Wykonywanie
i eksploatacja
instalacji
gazowych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– przestrzegać przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska podczas wykonywania robót budowlanych i instalacyjnych,
– stosować procedury udzielania pierwszej pomocy w stanach zagrożenia zdrowia i życia,
– stosować odpowiednie zabezpieczenia i oznaczenia terenu budowy,
– stosować oznaczenia graficzne materiałów i elementów budowlanych, instalacji
sanitarnych i sieci komunalnych,
– wykonywać szkice i rysunki robocze elementów budowlanych i instalacyjnych,
– rysować rzuty oraz rozwinięcia płaskie i aksonometryczne instalacji sanitarnych,
– sporządzać rysunki inwentaryzacyjne,
– wykonywać przedmiary robót instalacyjnych i sieciowych,
– posługiwać się dokumentacją techniczną, normami, normatywami technicznymi oraz
przepisami prawa budowlanego,
– rozróżniać rodzaje instalacji sanitarnych montowanych w budynkach oraz określać ich
funkcje,
– rozróżniać rodzaje i elementy dokumentacji technicznej,
– posługiwać się normami i normatywami technicznymi oraz przepisami prawa
budowlanego,
– sporządzać rysunki techniczne w różnych skalach,
– wymiarować rysunki techniczne,
– dokumentować przebieg robót budowlanych i instalacyjnych.
– posługiwać się terminologią zawodową z zakresu budownictwa,
– korzystać z różnych źródeł informacji.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
– posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania robót,
– dobrać środki ochrony indywidualnej do rodzaju wykonywanej pracy,
– rozróżnić i określić właściwości materiałów instalacyjnych,
– ocenić jakość i przydatność materiału do robót instalacyjnych,
– dobrać materiały do wykonania instalacji na podstawie dokumentacji robót
instalacyjnych,
– dobrać materiał do uszczelnienia połączeń,
– ocenić sprawność techniczną narzędzi,
– dobrać narzędzia, sprzęt i urządzenia do określonych czynności monterskich: trasowanie,
gięcie, cięcie, gwintowanie, kalibrowanie, wyoblanie, lutowanie, zgrzewanie, spawanie,
klejenie,
– posłużyć się narzędziami do obróbki ręcznej i mechanicznej metali i tworzyw
sztucznych,
– dokonać transportu, magazynowania i składowania materiałów, narzędzi i sprzętu,
– zastosować zasady racjonalnej gospodarki materiałami i sprzętem,
– wykonać pomiary metrologiczne z zastosowaniem typowych narzędzi pomiarowych oraz
aparatury kontrolno-pomiarowej,
– przygotować elementy instalacyjne do montażu instalacji,
– dokonać gięcia, kalibrowania i wyoblania rur miedzianych,
– wykonać cięcie rur stalowych, miedzianych oraz z tworzyw sztucznych,
– wykonać połączenia rozłączne i nierozłączne w instalacjach sanitarnych,
– wyznaczyć trasę przewodów oraz miejsca montażu uzbrojenia,
– wyznaczyć miejsca wykonania bruzd i przebić przez przegrody budowlane,
– wykonać połączenia przewodów instalacji wody zimnej i ciepłej, kanalizacyjnej,
centralnego ogrzewania, gazowej, wentylacyjnej oraz klimatyzacyjnej,
– zabezpieczyć antykorozyjnie przewody z rur stalowych,
– zabezpieczyć cieplnie przewody instalacyjne,
– zabezpieczyć akustycznie kanały wentylacyjne,
– określić zasady mocowania przewodów instalacji sanitarnych,
– wykonać pomiary oraz rysunki inwentaryzacyjne instalacji sanitarnych,
– zastosować przepisy bhp, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska podczas
wykonywania prac monterskich.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Organizacja stanowiska pracy podczas prac montażowych
i przygotowawczo-zakończeniowych
4.1.1. Materiał nauczania
W budynku wyróżnić możemy następujące instalacje sanitarne:
– wodociągowe – służące do zaopatrywania budynków w wodę zdatną do picia i na
potrzeby gospodarcze oraz w wodę do gaszenie pożarów,
– kanalizacyjne – odprowadzające zanieczyszczone wody poza obręb przebywania ludzi,
– gazu – zaopatrujące mieszkania w gaz palny służący do gotowania, podgrzewania ciepłej
wody użytkowej oraz dla potrzeb grzewczych,
– centralnego ogrzewania – obejmujące zespół urządzeń do jednoczesnego ogrzewania
większej liczby pomieszczeń z centralnego źródła ciepła,
– ciepłej wody użytkowej – dostarczające do pomieszczeń ciepłą wodę użytkową
przygotowaną centralnie lub lokalnie,
– wentylacyjne i klimatyzacyjne – zapewniające wymianę powietrza w pomieszczeniach
w żądanej ilości i jakości,
– do odprowadzanie spalin gazowych – zapewniające ich usunięcie na zewnątrz budynku.
Od ich prawidłowego zaprojektowania, wykonania i eksploatowania zależy
bezpieczeństwo i komfort ich użytkowników.
Prawidłowe zorganizowanie stanowiska pracy, znajomość przepisów i instrukcji
z zakresu bhp to podstawowe wymagania, od których zależy bezpieczeństwo pracowników
wykonujących instalacje sanitarne, ich zdrowie, a nawet życie.
Bezwzględnie należy:
– stosować odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej przewidziane dla danego
rodzaju czynności,
– posługiwać się sprzętem i narzędziami zgodnie z instrukcją użytkowania, po sprawdzeniu
stanu ich technicznej sprawności,
– przestrzegać przepisy bhp, p.poż. i ochrony środowiska,
– wszelkie zagrożenia lub nieprawidłowości powinny być argumentem do
natychmiastowego przerwania pracy.
Każda osoba przystępująca do pracy powinna zostać zapoznana z zakresem robót oraz
zaopatrzona w odzież roboczą i sprzęt ochrony indywidualnej, a w przypadku nagłego
wypadku powinna znać i umieć zastosować zasady udzielania pierwszej pomocy.
Należy:
– znać i stosować przepisy i zasady bhp,
– wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp,
– stosować się do wydawanych poleceń i wskazówek przełożonych,
– dbać o stan maszyn, narzędzi i sprzętu,
– dbać o porządek i ład na stanowisku pracy,
– stosować odzież i obuwie robocze oraz środki ochrony indywidualnej i zbiorowej,
– posiadać aktualne zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do wykonywania
czynności zawodowych,
– niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym wypadku lub zagrożeniu oraz
ostrzec współpracowników o grożącym niebezpieczeństwie.

8
Aby praca przebiegała poprawnie i nie stanowiła zagrożenia dla wykonujących ją osób,
wszystkie czynniki z nią związane powinny współgrać ze sobą, być zoptymalizowane,
wygodne, bezpieczne, zapewniać powinny komfort psychiczny i fizyczny.
oświetlenie hałas mikroklimat promieniowanie substancje toksyczne
materialne środowisko pracy
maszyna człowiek
stanowiska pracy
społeczne środowisko pracy tempo pracy pozycja
pracy
Rys. 1. Czynniki wpływające na sposób wykonywania pracy [źródło własne]
W pomieszczeniach, w których odbywa się praca, należy zapewnić:
– oświetlenie naturalne i sztuczne,
– urządzenia utrzymujące właściwą temperaturę wewnętrzna w okresie obniżonych
temperatur,
– odpowiednią wymianę powietrza,
– zabezpieczenie przed wilgocią,
– zabezpieczenie przed uciążliwymi dźwiękami i drganiami,
– odpowiednie wymiary pomieszczenia,
– zabezpieczenie przed szkodliwymi wyziewami, gazami, pyłami i promieniowaniem,
– prawidłową ewakuację,
– właściwą odporność ogniową elementów.
Zagrożenia występujące podczas pracy można podzielić na dwie podstawowe grupy:
– czynniki niebezpieczne (urazowe), które działając na człowieka mogą spowodować uraz
(wypadek przy pracy):
– zagrożenia elementami ruchomymi i luźnymi,
– zagrożenia elementami wystającymi i ostrymi,
– zagrożenia związane z przemieszczaniem się ludzi,
– zagrożenia porażeniem prądem elektrycznym,
– zagrożenia poparzeniem,
– zagrożenia pożarem lub wybuchem.
– czynniki szkodliwe i uciążliwe działające na osoby wykonujące prace przez dłuższy
okres i mogące spowodować obniżenie sprawności fizycznej, psychicznej, bądź zmiany
w stanie zdrowia:
– czynniki fizyczne: hałas, wibracja, pyły i wyziewy,
– czynniki chemiczne: substancje drażniące, uczulające, rakotwórcze (w zależności od
drogi działania: przez drogi oddechowe, przez skórę i drogi śluzowe, przez przewód
pokarmowy),
– czynniki biologiczne: bakterie, wirusy, grzyby, pierwotniaki, drobne
wielokomórkowce,
– czynniki psychologiczne: obciążenia fizyczne i psychonerwowe.
Niebezpieczeństwo przy pracach przygotowawczo – zakończeniowych oraz
montażowych instalacji sanitarnych powodują prace ręczne i mechaniczne przy użyciu

9
narzędzi, elektronarzędzi, sprzętu do lutowania, spawania, zgrzewania, prace na
rusztowaniach pomostów, a także prace pomiarowe wytyczające trasy przewodów.
Czynniki szkodliwe i uciążliwe również mogą wystąpić podczas prac związanych
z wykonywaniem instalacji sanitarnych. Należy dbać o to, by ograniczać je do minimum.
Przed przystąpieniem do robót należy przygotować stanowisko robocze, a przede
wszystkim:
– uporządkować zalegające odpady materiałowe i przedmioty utrudniające chodzenie
i pracę,
– przygotować odpowiednią ilość i ułożyć materiały budowlane i instalacyjne,
– przygotować i sprawdzić stan narzędzi, sprzętu i urządzeń,
– sprawdzić jakość wykonanych rusztowań i pomostów w sytuacji, gdy prace wykonać
należy z ich wykorzystaniem,
– zadbać o właściwe rozmieszczenie materiałów, narzędzi i urządzeń.
Trasowanie i montaż instalacji sanitarnych często wymaga, aby czynności te wykonać na
wysokości, z użyciem drabiny. Należy wówczas stanowisko pracy zabezpieczyć barierką
o wysokości 1,1 m.
Wykonując otwory w ścianach lub stropach, należy zabezpieczyć taśmą lub barierą
określoną strefę ściany, aby uniknąć uszkodzeń ciała pracujących tam osób spadającym
z przebicia gruzem lub przechodzącym przez ścianę urządzeniem np. wiertłem, przecinakiem
itp. Podobne zabezpieczenia należy wykonać przy wykuwaniu wnęk i bruzd w ścianach.
Narzędzia używane przy robotach instalacyjnych powinny być zdatne do użytku,
nieuszkodzone, codziennie starannie oczyszczone i konserwowane.
Przy ręcznym wykonaniu bruzdy lub przejścia przez ścianę należy założyć okulary
ochronne, rękawice i wyznaczyć wzdłuż ściany strefę niedostępną dla osób trzecich.
Podczas obróbki mechanicznej należy bezwzględnie przestrzegać zasad użytkowania
urządzeń oraz podanych w instrukcjach obsługi sposobów podłączenia ich do sieci
elektrycznej i uziemień. Nie wolno użytkować sprzętu bez przewidzianych przez producenta
osłon.
Instalacje sanitarne powinny być montowane zgodnie z dokumentacją techniczną,
wytycznymi wykonania i odbioru robót instalacyjnych, wymaganiami Prawa Budowlanego
i innych dokumentów prawnych obowiązujących w tym zakresie.
Podkład budowlany, przedstawiający rzut poziomy kondygnacji z wrysowaną instalacją,
jak i rozwinięcie instalacji w pionie lub ich aksonometria określają przebieg przewodów na
przegrodach budowlanych, rozmieszczenie armatury i urządzeń.
Korzystając z odpowiednich narzędzi do pomiaru długości i wysokości, właściwie
odczytując rysunki na podkładach budowlanych (uwzględniając skalę tych rysunków),
zaznaczyć należy na przegrodach budowlanych przebieg rur, miejsca przejść przez przegrody
budowlane i montażu armatury.
Podstawowymi narzędziami służącymi do wyznaczania i odmierzania trasy instalacji,
wskazywania miejsc mocowania uchwytów, przejść przez przegrody budowlane i miejsc
montażu armatury i urządzeń instalacji są: liniał, taśma miernicza, sznur traserski,
poziomnica.
Trasowanie jest to zaznaczanie na powierzchni ścian, stropów i sufitu linii prowadzenia
odcinków prostych instalacji, miejsc wykonania gięć i przejść przez przegrody.
Rozróżniamy pojęcia długości montażowej i rzeczywistej przewodów. Różnicę między
nimi obrazuje poniższy rysunek.

10
Rys 2. Długości przewodów montażowe i rzeczywiste [5, s.35]
Pomiary niezbędne dla trasowania wykonać należy za pomocą sztywnych przymiarów
kreskowych z dokładnością do 1 działki elementarnej. Należy wyznaczyć co najmniej 2
punkty, a potem przez nie prowadzić linię prostą, używając liniału i ołówka. W przypadku
wyznaczania dłuższych odcinków pionowych, na przykład do wyznaczania pionu
przechodzącego przez kilka kondygnacji, używa się ciężarka pionu (pionu murarskiego).
Sprawdzenie, czy otrzymana linia pozioma rzeczywiście zachowuje poziom, odbywa się
przy pomocy poziomnicy.
Przy wytaczaniu i oznaczaniu trasy i montażu urządzeń i elementów wyposażenia
sanitarnego stosuje się narzędzia pomiarowe i traserskie: przymiar kreskowy i taśmowy,
przymiar składany zwany metrówką, suwmiarkę uniwersalną, sznurek traserski, poziomnice
wodne i alkoholowe, rysiki, ołówki, punktaki, kątowniki oraz sznurek z ciężarkiem do
wyznaczania pionu.
Przed przystąpieniem do prac przygotowawczo – zakończeniowych należy ustalić
zapotrzebowanie materiałowe niezbędne do zrealizowania założonego zakresu prac. Jest to
warunek właściwej organizacji robót. Sporządzenie zestawień materiałów wykonuje się dla
określonego rodzaju prac czy fragmentów instalacji, rzadziej dla całości robót budowlano –
instalacyjnych. Zestawienie powinno zawierać wykaz potrzebnych materiałów oraz ich ilości.
W celu sporządzenia zapotrzebowania materiałowego należy wykonać przedmiar robót,
czyli obliczyć ich ilość na podstawie dokumentacji technicznej. Obliczeń dokonuje się na
podstawie Katalogów Nakładów Rzeczowych lub innych Katalogów Normatywnych, które
uwzględniają ubytki materiałów w procesie technologicznym. Zestawienie materiałowe
rozpoczyna się od materiałów podstawowych, a następnie pomocniczych.
Zużycie materiałów pomocniczych, nie wymienionych w KNR, używanych do
wykonania danego elementu robót, określa się procentowo od wartości materiałów
wymienionych w tablicy. Wielkość wskaźnika procentowego materiałów pomocniczych jest
różny w zależności od pozycji kosztorysowej.
Pomierzone, wyliczone i dobrane materiały podstawowe i pomocnicze wpisuje się
w tabele, zachowując odpowiedni układ (tabela 1).
Przedmiar przedstawia się w formie tabelarycznej, w której podane są takie dane, jak:
− numer pozycji przedmiarowej,
− oznaczenie elementu robót (np. roboty przygotowawcze, zakończeniowe, instalacyjne
itp.),
− opis pozycji kosztorysowej w formie skróconej,
− jednostka miary,
− ilości pozycji kosztorysowej.

11
Tab. 1. Przykładowy przedmiar prac przygotowawczo – instalacyjnych instalacji gazowej [źródło własne]
Nr Podstawa Opis robót Jm Ilość
Roboty przygotowawcze
1 KNR 4 –
03
1004/12
Mechaniczne przebijanie otworów długości do 30 cm w stropach
betonowych dla rur o średnicy do 40 mm
szt 2,000
2 KNR 4 –
03
1004/06
Mechaniczne przebijanie otworów o długości do 1 cegły w ścianach lub
stropach z cegły dla rur o średnicy do 25 mm
szt 1,000
Roboty instalacyjne
3 KNR 2 –
15
0303/01
Rurociągi instalacji gazowych o średnicy nominalnej 32 mm o
połączeniach spawanych, na ścianach w budynku mieszkalnym
m 12,000
4 KNR 2 –
15
0301/01
Rurociągi instalacji gazowych o średnicy nominalnej 15 mm o
połączeniach gwintowanych, na ścianach w budynku mieszkalnym
m 2,000
5 KNR 2 –
15
0310/01
Kurki gazowe przelotowe o średnicy 15 mm szt 2,000
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polegają prace przygotowawczo – zakończeniowe podczas montażu instalacji
sanitarnej w budynku?
2. Jakie zasady obowiązują podczas organizacji stanowisk prac montażowych
i przygotowawczo – zakończeniowych?
3. Czy potrafisz zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii?
4. Jakie środki bezpieczeństwa są niezbędne do danego zakresu robót montażowych?
5. W jaki sposób i przy pomocy jakiego sprzętu wykonuje się pomiary metrologiczne
i kontrolno – pomiarowe służące wytrasowaniu instalacji lub jej fragmentów?
6. Jaki jest cel wykonywania przedmiaru robót?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj instrukcję bezpiecznego korzystania z pracowni szkolnej, w której odbywać się
będą ćwiczenia praktyczne związane z technikami instalacyjnymi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady bhp obowiązujące podczas wykonywania ćwiczeń związanych
obróbką mechaniczną i montażową instalacji sanitarnych,
2) przeanalizować podstawowe wytyczne związane z organizacją bezpiecznej pracy,
3) przeanalizować zasady ergonomii,
4) opracować instrukcję bezpiecznego korzystania z pracowni szkolnej,
5) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy,
6) porównać efekt swojej pracy z pracami pozostałych uczniów,
7) przeanalizować istniejące rozwiązanie i zaproponować ewentualne zmiany,
8) przedyskutować swoją propozycję z nauczycielem i pozostałymi uczniami.

12
Wyposażenie stanowiska pracy:
– arkusz papieru formatu A4,
– przybory kreślarskie,
– ołówek, długopis, gumka,
– instrukcje stanowiskowe,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad bhp, p.poż., ochrony środowiska i ergonomii.
Ćwiczenie 2
Wykonaj trasowanie układu instalacji sanitarnej według załączonej dokumentacji
technicznej.
1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji sanitarnej,
2) przeczytać instrukcję bhp,
3) przygotować stanowisko pracy: dobrać narzędzia pomiarowe i narzędzia do trasowania,
4) wykonać trasowanie instalacji sanitarnej zgodnie z dokumentacją techniczną,
5) sprawdzić wykonane pomiary,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
− dokumentacja techniczna instalacji sanitarnej,
− przymiar kreskowy,
− przymiar taśmowy,
− przymiar składany,
− suwmiarka,
− kątowniki,
− rysiki,
− cyrkle,
− ryśnik,
− rylec,
− punktak,
− drabina.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy z zachowaniem zasad ergonomii, bhp
i p.poż.?  
2) wyznaczyć trasę przewodów oraz miejsca montażu uzbrojenia?  
3) wyznaczyć miejsca wykonania bruzd i przebić przez przegrody
budowlane?  
4) wykonać pomiary metrologiczne z zastosowaniem typowych narzędzi
pomiarowych oraz aparatury kontrolno – pomiarowej?  
5) zastosować zasady racjonalnej gospodarki materiałami i sprzętem?  
6) wykonać zestawienie sprzętu, narzędzi i materiałów do określonego
zadania zawodowego?  

13
4.2. Prace przygotowawcze i montażowe instalacji sanitarnych
Wytyczenie i oznaczenie trasy instalacji i montażu instalacji sanitarnych
Posługując się projektem instalacji odczytuje się podstawowe informacje o przebiegu,
sposobie prowadzenia i miejscach umieszczenia urządzeń i armatury instalacji.
Przewody wewnętrznych instalacji sanitarnych mogą być prowadzone: na wierzchu
ścian, pod tynkiem i w bruzdach.
Przy układaniu przewodów na wierzchu ścian ważne jest wyznaczenie trasy prowadzenia
przewodu, określenie ilości, położenia i konstrukcji uchwytów stałych oraz kompensatorów.
Dane dotyczące sposobu prowadzenia, długości odcinków rur i miejsca montażu, rodzaju
armatury odczytuje się z projektu. Sposób zamocowania lub montażu urządzeń określa
niejednokrotnie instrukcja jego montażu.
Zaznaczyć należy miejsca przejścia przez przegrody budowlane rur – tak ścian jak
i stropów wiedząc, że wszystkie przejścia wykonuje się zazwyczaj w tulejach ochronnych
i w obszarze tulei nie może być wykonane żadne połączenie na przewodzie.
Zgodnie z oznaczeniami w projekcie zaznaczyć należy trasę przebiegu przewodów
rurowych z uwzględnieniem długości odcinków (uwzględniając wysokość prowadzenia
przewodów) oznaczeniem miejsc wystąpienia i rodzaju złączek.
Przewody instalacji sanitarnych mogą być prowadzone w bruzdach, czasami
wypełnionych masą tynkarską. Jeśli bruzdy poziome i pionowe muszą być wykonane
w istniejących już ścianach nośnych, np. przy renowacji starych budynków, to ich wymiary
i położenie nie mogą naruszać konstrukcji budynku. Głębokość bruzdy powinna zapewniać
całkowite skrycie przewodów wraz z izolacją, z zachowaniem odstępu od izolacji do
krawędzi tynku rzędu 1cm.
Układanie przewodów instalacji sanitarnych
Podczas wykonywania każdej instalacji obowiązują przede wszystkim warunki
techniczne wykonania i odbioru robót instalacyjnych, stanowiących odrębny dokument,
wspólny dla wszystkich materiałów.
Dodatkowe zalecenia dotyczące montażu instalacji sanitarnych wynikają ze
specyficznych własności materiałów i technologii, bądź rozprowadzanej instalacji.
Aby instalacja była wykonana prawidłowo i charakteryzowała się trwałością muszą być
spełnione warunki:
– każdy odcinek rury pomiędzy dwoma stałymi punktami podparcia musi mieć możliwość
wydłużania się bez ograniczeń,
– odkształcenia nie mogą działać na zbyt krótki odcinek instalacji, jego długość musi być
nie mniejsza, niż odczytywana z wytycznych montażu,
– musi być zapewniona właściwa kompensacja – naturalna lub wymuszona zwana też
sztuczną (poprzez zainstalowanie kompensatorów),
– muszą być uwzględnione zalecenia dotyczące izolacji cieplnej i dźwiękowej oraz
wydłużeń cieplnych, w przypadku instalacji wodociągowych wykonanych z miedzi:
– przewody ułożone w bruzdach w całości powinny być owinięte elastyczną osłoną lub
powinny być zastosowane rury w fabrycznej otulinie,
– przewody układane w ścianach i na stropach powinny być na całej długości
zabezpieczone odpowiednią elastyczną osłoną (dotyczy instalacji wodociągowych),
– przewody układane w ścianach pod tynkiem powinny mieć zwiększoną grubość
otuliny,

14
– rury z fabrycznie nałożonym płaszczem PVC w instalacjach wodociągowych mogą
być zatynkowane bez dodatkowej otuliny w obszarze łączników, jeżeli odległość
między dwoma łukami nie przekracza 3 m.
– w przypadku instalacji przebiegającej przez agresywną atmosferę – przewody
wymagają wzmocnionej ochrony antykorozyjnej,
– rury z miedzi mogą być układane pod tynkiem bez stosowania ochrony antykorozyjnej,
(wyjątkiem jest zaprawa z domieszką amoniaku, kiedy należy dodatkowo zabezpieczyć
instalację),
– przy przejściach przez przegrody konstrukcyjne (ściany nośne, stropy) przewody należy
prowadzić w rurach ochronnych; przez inne przegrody dopuszcza się otwory luźne.
Na odcinkach tych nie może być żadnych połączeń przewodów. Średnica tulei ochronnej
jest zazwyczaj większa o około 1 cm od średnicy przewodu. Przestrzeń między rurami
wypełnia się elastycznym szczeliwem. Przy przechodzeniu przez stropy wymaga się, aby
rura ochronna wystawała po 3 cm w każdą stronę poza strop.
– przewody ciepłej wody należy izolować cieplnie, gdy:
– mają średnicę 28 mm i większą,
– są to przewody obiegu cyrkulacyjnego,
– są to przewody nie znajdujące się w pomieszczeniach mieszkalnych budynku,
– są to przewody w budynkach niemieszkalnych (hotele, szpitale, szkoły).
– zalecane jest, aby w montażu instalacji wodnych zastosowane były materiały jednorodne
w całej instalacji, zasadą jest aby rury z miedzi montować za rurami ze stali
ocynkowanej, patrząc w kierunku przepływu wody, nie dotyczy to instalacji grzewczych
po dodaniu inhibitorów,
– miejsce bezpośredniego styku miedzi ze stalą ocynkowaną należy zabezpieczyć
przekładką dielektryczną, czyli wykonaną z materiału będącego izolatorem dla
przepływu prądu,
– nie ma ograniczeń w łączeniu rur miedzianych z tworzywami sztucznymi,
– po zewnętrznej stronie ścian budynku nie może być prowadzona instalacja gazowa,
– przewodów miedzianej instalacji gazowej nie wolno prowadzić w wypełnionych
bruzdach,
– dopuszcza się pokrycie połączeń lutowanych instalacji lakierem bezbarwnym
z domieszką sproszkowanej miedzi, ale dopiero po wykonaniu próby szczelności
z pozytywnym wynikiem,
– w instalacjach gazowych nie obowiązuje zasada stosowania materiałów jednorodnych,
– w instalacjach gazowych wolno stosować jedynie fabrycznie wykonane łączniki,
– jako materiał uszczelniający do połączeń gwintowych w instalacjach gazowych z miedzi
można używać taśm i włókien teflonowych, past uszczelniających i tworzywa
anaerobowego.
Wykonując instalacje z tworzywa sztucznego należy przestrzegać warunków
technicznych wykonania i odbioru robót instalacyjnych oraz obowiązujących dla danego
tworzywa zaleceń, które wynikają z jego specyficznych własności.
W przypadku tworzyw sztucznych należy uwzględnić dodatkowo następujące
wymagania:
– przewody prowadzone w bruzdach powinny być montowane na wspornikach i uchwytach
tak, aby nie stykały się ze ściankami bruzd,
– przewody można układać w bruzdach w rurach osłonowych z tworzywa sztucznego,
– przewód w rurze osłonowej powinien być ułożony bez naprężeń,
– zakrycie bruzdy może nastąpić po dokonaniu odbioru częściowego,

15
– przewody wodociągowe przy przekraczaniu przegród budowlanych i ław
fundamentowych nie powinny być łączone między sobą, a przejścia powinny być
chronione tuleją ochronną ze szczelnym, elastycznym wypełnieniem.
– przewody z tworzyw sztucznych należy układać w odległości min 0,1m od zewnętrznej
powierzchni rurociągów cieplnych – jeżeli nie można zachować tej odległości, należy
zastosować izolację cieplną,
– przy połączeniach bezpośrednich z urządzeniem wytwarzającym ciepło – między źródło
ciepła a przewodem z tworzywa sztucznego trzeba zamontować odcinek przewodu
stalowego o długości co najmniej 0,5m przy temperaturze wody do 60°C i długości co
najmniej 2,0m przy wyższych temperaturach wody.
– przewody wykonane z tworzyw sztucznych powinny być izolowane w sposób typowy dla
wszystkich materiałów,
– instalacja wodociągowa wraz z armaturą powinna być zabezpieczona przed możliwością
powstawania i rozprzestrzeniania się hałasów i drgań.
Kompensacja wydłużeń cieplnych
W instalacjach sanitarnych, w których temperatura pracy jest różna od temperatury
montażu lub podczas eksploatacji, następują wahania temperatur powodujące zmiany
wymiarów liniowych przewodów. Pojawiają się więc wydłużenia termiczne, których wielkość
zależy od rodzaju materiału, z którego wykonane są przewody. Przy niezapewnieniu
odpowiednich możliwości rozszerzenia przewodów, w materiale rur będą rosły naprężenia
wewnętrzne obniżając trwałość instalacji. W skrajnych przypadkach, po przekroczeniu
naprężeń dopuszczalnych, nastąpić może trwałe odkształcenie przewodów, a nawet
rozszczelnienie instalacji.
Kompensację wydłużeń liniowych przewodów miedzianych, czyli zrównoważenie
jednego działania innym działaniem, można i należy zapewnić poprzez:
– kompensację naturalną,
– kompensację sztuczną polegającą na włączeniu w instalację elementów zwanych
kompensatorami.
Kompensację naturalną uzyskuje się poprzez zmianę prowadzenia przewodów i właściwe
rozmieszczenie punktów stałych.
Aby instalacja była trwała, w uchwytach oraz przejściach przez stropy i ściany rura musi
mieć możliwość swobodnego przesuwania się.
Przy zmianie kierunku prowadzenia przewodu lub przy odgałęzieniu (miejsca te są
krytyczne dla powstających naprężeń) powinien zostać pozostawiony dostatecznie długi
swobodny odcinek, którego zadaniem jest umożliwienie wydłużenia przewodu ograniczonego
punktem stałym. Minimalną długość tego odcinka należy dobrać na podstawie wytycznych
technicznych obowiązujących w tym zakresie.
W przypadku, gdy rury pomiędzy dwoma punktami stałymi nie mają możliwości
wydłużenia się, aby nie doprowadzić do wadliwej pracy i uszkodzenia instalacji, należy
pomiędzy nie wbudować kompensatory.
Obowiązującą zasadą jest, aby kompensator zawsze umieszczać pomiędzy uchwytami
stałymi po środku, pomiędzy dwoma odgałęzieniami oraz, aby w osi symetrii kompensator
był mocowany uchwytem stałym.
Należy zwrócić uwagę na to, aby przed wbudowaniem kompensatora sprawdzić, czy
długość odcinka pomiędzy sąsiednimi odgałęzieniami pozwala na wbudowanie
kompensatora.
Wielkość ramienia pozwalającego na kompensację wydłużenia rury, uzależniona jest od
średnicy i materiału przewodu. Zaleca się jednak, aby niezależnie od ogólnie przyjętych

16
zaleceń doboru długości ramienia kompensatora, korzystać z danych udostępnianych przez
producentów konkretnych systemów instalacyjnych.
W przypadku, gdy sąsiednie odgałęzienia leżą bliżej niż wymagane, należy:
– przy skróceniu długości o 25% – ramię kompensatora zwiększyć o 10%,
– przy skróceniu długości o 50% – ramię kompensatora zwiększyć o 40%.
Kolejnym sposobem na kompensację wydłużeń liniowych jest wykonywanie odsadzek,
czyli wbudowywanie kształtek rurowych dwukrotnie wygiętych w kształcie niepełnej litery S,
służących do łączenia ze sobą poszczególnych odcinków rur. Ten sposób kompensacji
najczęściej wykorzystywany jest jako kompensacja pionów instalacyjnych.
Jeśli przy układaniu przewodu jest mało miejsca, co najczęściej ma miejsce podczas
układania przewodów w szychtach instalacyjnych, stosuje się kompensatory osiowe:
dławicowe lub mieszkowe.
Kompensatory dławicowe charakteryzują się zdolnością przejmowania dużych wydłużeń,
mogą pracować pod różnymi ciśnieniami roboczymi i temperaturami. Podstawową ich wada
jest wysoka cena, stąd w instalacjach domowych są rzadko wykorzystywane.
Kompensatory mieszkowe wymagają podczas montażu ścisłego przestrzegania
wytycznych producenta, nie wolno ich przeciążać.
Rys. 3. Kompensator U – kształtkowy: PP – podpora przesuwna, PS – podpora stała,
Lu – długość ramienia kompensatora, ΔL – wydłużenie odcinka, SA – odstęp
bezpieczeństwa, Wu – szerokość kompensatora [4, s. 82]
Rys. 4. Wykorzystanie samokompensacji przy projektowaniu przebiegu
tras przewodów: PP – podpora przesuwna,
PS – podpora stała [4, s. 83]

17
Mocowanie przewodów do przegrody budowlanej
Trwałość instalacji sanitarnych w dużej mierze zależy od prawidłowości rozmieszczenia
uchwytów mocujących. Nie dopuszcza się zmniejszenia poziomych odległości pomiędzy
uchwytami.
Do mocowania rur miedzianych:
– w instalacjach wodnych powinny być stosowane uchwyty mocujące z tworzyw
sztucznych oraz przekładki elastycznej w uchwytach stalowych, aby ograniczyć
przenoszenie dźwięku,
– w instalacjach wodnych można stosować obejmy z taśmy miedzianej dla mniejszych
średnic oraz stalowe zaciski rurowe dla średnic większych,
– w przypadku stosowania uchwytów stalowych, pomiędzy obejmą stalową, a przewodem
miedzianym należy na całym obwodzie umieścić przekładkę ochronna z gumy lub taśmy
z miękkiego PVC, której zadaniem jest ochrona przesuwającej się rury miedzianej przed
porysowaniem, stanowiąc dodatkowo izolację akustyczną,
– niedopuszczalne jest stosowanie haków stalowych,
– rozprowadzających gaz należy bezwzględnie stosować uchwyty łącznie z kołkami
rozporowymi minimum M6 wykonane z materiałów niepalnych (wykonane z miedzi,
mosiądzu lub stali nierdzewnej). Celowe jest wypełnienie uchwytu przekładką niepalną.
Uchwyty i kołki z materiałów: tworzywo sztuczne, drewno, stal zwykła nie są
dozwolone.
Przewody instalacji miedzianej mogą być mocowane bezpośrednio do przegród
budowlanych lub poprzez różnej konstrukcji wsporniki, czy konstrukcje wsporcze do ścian,
stropów lub w szachtach instalacyjnych.
Jeżeli materiałem przewodowym instalacji sanitarnych nie jest miedź, rurociągi mogą być
zamocowane do przegród za pomocą stalowych podpór z ceowników, kątowników, haków,
uchwytów różnej konstrukcji, zawieszeń, podparć ślizgowych oraz uchwytów z tworzyw
sztucznych.
Tabela 2. Rozstaw uchwytów przesuwnych na instalacjach z miedzi [źródło własne]
Średnica rury [mm] 12 15 22 28 35 42 54
Odległość między uchwytami [m] 1,25 1,25 2,0 2,25 2,75 3,0 3,5
Tabela 3. Maksymalne orientacyjne odległości między punktami mocowania przewodów poziomych
wykonanych, polichlorku winylu (PVC) i polietylenu (PE) [4, s. 57]
Maksymalny rozstaw uchwytów [m]Średnica zewnętrzna rury [mm]
PVC PE
16 – 25 0,7 0,4
32 – 50 1,2 0,75
63 1,5 0,9
Tabela 4. Odległości pomiędzy punktami mocowania przewodów z rur stalowych [źródło własne]
Średnica rury w mm Odległość w m
15÷20 mm 1,5
25÷32 mm 2,0
40÷50 mm 2,5

18
Rys. 5. Podpory stałe i przesuwne: a) podpora stała wykonana
z dwóch złączek, b) podpora stała wykonana przy użyciu
złączki i trójnika, c) podpora przesuwna, 1 – uchwyt
mocujący, 2 – złączka, 3 – trójnik [4. 68]
Wiercenie otworów w przegrodach budowlanych
Wiercenie otworów w przegrodach budowlanych związane jest z mocowaniem
elementów instalacji do tych przegród oraz wykonywaniem otworów na przejścia przewodów
przez ściany (otwory – przepusty). Zasadniczo w ścianach i stropach betonowych przejścia te
powinny być wykonane w trakcie wykonywania przegrody przez osadzenie tulei ochronnych
o odpowiednich średnicach. Do wiercenia otworów stosuje się przenośną wiertarkę
elektryczną obrotowo – udarową.
W trakcie trasowania przebiegu trasy przewodów instalacji, stosuje się różne sposoby
oznaczania otworów pod uchwyty lub przejścia przez ścianę. Najczęściej zaznacza się środek
otworu i podaje średnicę Ø w mm. Opis średnicy powinien znajdować się poza polem otworu.
Średnica i głębokość otworu zależy od wielkości kołka rozporowego.
Przy wykonywaniu otworów w przegrodach budowlanych stosuje się takie narzędzia jak:
młotki, punktaki, wiertła, czy też piły otworowe. Jednak podstawowym i najbardziej
uniwersalnym narzędziem do wykonywania otworów w różnych podłożach jest wiertarka
elektryczna udarowo – obrotowa.
Przykłady przejść przez przegrody budowlane pokazano poniżej.
Rys. 6. Przejście przewodu przez ścianę [6, s. 81] Rys. 7. Przejście przewodu przez strop [6, s. 81]
Izolowanie przewodów
Podczas przepływu nośnika przez instalację wodną lub wentylacyjną, dochodzić może do
wychłodzenia tego nośnika (wody, powietrza, pary wodnej). Wymagane jest wtedy
izolowanie przewodów warstwą chroniącą przed niepożądanymi stratami ciepła. Przewody
instalacyjne przygotowane do założenia warstwy izolacyjnej powinny być czyste, suche, bez
śladów uszkodzeń mechanicznych. Przyjmuje się, że materiałem izolacyjnym może być taki
materiał, którego współczynnik przewodzenia ciepła wynosi mniej niż 0,175 W/mK.
Do wykonania izolacji powinny być użyte materiały powszechnie stosowane
w budownictwie i posiadające stosowane świadectwa dopuszczenia do zastosowania

19
w budynkach mieszkalnych i niemieszkalnych. Materiały izolacyjne powinny być one suche,
czyste, nieuszkodzone i zabezpieczone przed zawilgoceniem.
Grubość izolacji oraz rodzaj płaszcza ochronnego powinna być zgodna z wymaganiami
określonymi w projekcie technicznym.
Zakończenie izolacji na przewodzie powinno być zabezpieczone przed ewentualnym
uszkodzeniem i zawilgoceniem.
Założenie warstwy izolacyjnej powinno być poprzedzone przeprowadzeniem prób
szczelności, wykonaniem wymaganych zabezpieczeń antykorozyjnych oraz po potwierdzeniu
zgodności wykonania stosownym protokołem odbioru. W ciepłownictwie stosuje się głównie
materiały wykonane ze spienionego kauczuku syntetycznego, polietylenu oraz lekkiej pianki
poliuretanowej. Kauczuk służy do izolacji przewodów instalacjach grzewczych, sanitarnych
i klimatyzacyjnych. Pianki polietylenowe i poliuretanowe są stosowane do instalacji ciepłej
i zimnej wody oraz centralnego ogrzewania. Typowymi materiałami przeznaczonymi do
izolacji cieplnej są również izolacje warstwowe przygotowywane na miejscu budowy (maty
z waty szklanej na podkładce z tektury falistej odpowiednio zabezpieczone), kształtki
łupinowe z pianki poliuretanowej, czasami wykańczane kształtkami z blachy stalowej.
Otuliny mogą występować jako: okrągłe, tradycyjne, mimośrodowe, w wężach pancernych,
w płaszczach aluminiowych lub z polichlorku winylu. Izolacji nie należy stosować na
zaworach bezpieczeństwa, silnikach i siłownikach. W przypadku instalacji ciepłej wody
izolacje montuje się na całej długości.
Instalacje wodno – kanalizacyjne oraz klimatyzacyjne nieprawidłowo zaprojektowane
i wykonane mogą być również źródłem dokuczliwego hałasu. Aby zmniejszyć uciążliwość
takiego hałasu, należy wykonać dźwiękochłonną i przeciwdrganiową izolację przewodów,
stosując maty i otuliny z wełny kamiennej i szklanej oraz montując na przewodach
kompensatory drgań. Wełna mineralna – dzięki sprężystości – nadaje się także do izolowania
akustycznego instalacji grzewczych i klimatyzacyjnych. Efekty tłumiące można osiągnąć już
przy zastosowaniu 25 milimetrowych produktów z wełny mineralnej.
Spośród materiałów izolacyjnych, wśród których stosowane są: włókna mineralne,
polistyrol, moltopren, najczęściej dla izolacji przewodów instalacji wentylacyjnych
wykorzystywane są płyty i maty z włókien mineralnych z okładziną aluminiową.
Izolację powinno się zakładać dopiero wtedy, gdy ze względu na postęp robót
budowlanych można się spodziewać, że nie zostanie ona uszkodzona przez innych
wykonawców robót.
Przy obróbce istotne jest, aby wszelkie połączenia poprzeczne i wzdłużne wykonywać za
pomocą klejów i taśm klejących oraz zamykać wszelkie otwory w okładzinie, co zapewni
wymaganą szczelność.
Jako materiału mocującego można użyć taśm klejących, klejów, szpilek stalowych
mocowanych pistoletem elektrycznym.
Elastyczne materiały izolacyjne – maty – są naklejane. Klej nanosi się na powierzchnię
przewodu lub rury w postaci pasów poprzecznych szerokości 15 cm, w odstępach około 30
cm. Następnie nakłada się wcześniej przygotowany materiał izolacyjny, dociskając go,
a w miejscach połączeń smarując dodatkowo klejem. Maty na przewodach dużych wymiarów
od spodu dodatkowo mocuje się szpilkami.
Sztywne materiały izolacyjne – płyty – mocuje się na kanałach prostokątnych wyłącznie
za pomocą szpilek. Szpilki nakłada się w co najmniej dwu rzędach, w odległości 30–40 cm na
każdym boku kanału. Przycięte wcześniej kawałki izolacji należy nadziać na szpilki
i przytwierdzić specjalnymi klipsami. Wszystkie otwory oraz połączenia poprzeczne należy
zakleić taśmą klejącą szerokości 50–75 mm.
Akustyczność przewodów można obniżyć poprzez zastosowanie materiałów porowatych
wykonanych z wełny szklanej lub mineralnej, które są materiałami dźwiękochłonnymi.

20
Wytłumienie pomieszczenia od uciążliwego hałasu można również osiągnąć poprzez
umieszczenie w nich dywanów, firan, zasłon, albo pokrycie stropów i ścian płytami
dźwiękochłonnymi lub kasetonami akustycznymi.
Tłumienie drgań osiągnąć można stosując tłumiki, którymi są amortyzatory gumowe
i tłumiki drgań montowane w przewodach rurowych dla zapobieżenia przenoszenia dźwięków
na przegrody budowlane.
Inwentaryzacja instalacji sanitarnych
Czasami występuje konieczność wykonania inwentaryzacji instalacji sanitarnych lub
sieci komunalnych. Celem inwentaryzacji jest zazwyczaj sprawdzenie, czy przebieg lub
wyposażenie instalacji lub sieci jest zgodne z projektem technicznym, a czasami
inwentaryzacja wykonywana jest w celu odtworzenia zagubionej lub nieaktualnej
dokumentacji technicznej. Inwentaryzację instalacji wykonuje się w postaci szkicu
odręcznego i aksonometrii, na których wymiaruje się przewody i elementy wyposażenia,
podając ich wymiary rzeczywiste, podając charakterystyczne parametry zainstalowanych
elementów wyposażenia. Inwentaryzacja sieci komunalnych jest zazwyczaj prowadzona na
mapach i planach wykonanych w skali 1:250, a jej celem jest stwierdzenie, czy przebieg trasy
i elementy uzbrojenia są zgodne z dokumentacją.
1. Jakie zabezpieczenia przewodów instalacyjnych wykonuje się celem ich ochrony przed
korozja, drganiami i stratami ciepła?
2. Na czym polega kompensacja przewodów i kiedy się ją stosuje?
3. W jaki sposób mocowane są przewody instalacyjne do przegród budowlanych?
4. W jaki sposób można zabezpieczyć antykorozyjnie przewody z rur stalowych?
5. W jaki sposób należy mocować przewody instalacji sanitarnych do przegrody
budowlanej?
6. W jakim celu wykonuje się inwentaryzację instalacji sanitarnych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj inwentaryzację instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej w łazience szkolnej.
Przeanalizuj rozmieszczenie przyborów sanitarnych i zaproponuj ewentualne zmiany ich
usytuowania, aby korzystanie z nich było wygodniejsze.
1) udać się do łazienki szkolnej będąc zaopatrzonym w materiały papiernicze, ołówek,
gumkę,
2) na odręcznie wykonanym rzucie łazienki zaznaczyć rozmieszczenie przyborów
sanitarnych,
3) wykonać pomiary wielkości przegród budowlanych i zwymiarować pomieszczenie na
rzucie,
4) naszkicować przebieg instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej,
5) naszkicować aksonometrię przewodów wodociągowych i kanalizacyjnych,
6) nanieść na rzut poziomy i aksonometrię niezbędne wielkości, oznaczenia i symbole,

21
7) zaprezentować efekty swojej pracy na forum klasy,
8) porównać efekt swojej pracy z pracami pozostałych uczniów,
9) przeanalizować istniejące rozwiązanie i zaproponować ewentualne zmiany,
10) przedyskutować swoją propozycję z nauczycielem i pozostałymi uczniami.
– przybory kreślarskie,
– ołówek, długopis, gumka,
– przymiar liniowy,
– suwmiarka,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad przeprowadzania inwentaryzacji instalacji
sanitarnych.
Ćwiczenie 2
Wykonaj izolację ciepłochronną fragmentu instalacji centralnego ogrzewania w piwnicy
budynku szkolnego.
1) przeanalizować przebieg instalacji centralnego ogrzewania w piwnicy szkolnej,
2) zaplanować kolejność wykonywanych czynności,
3) dobrać materiały i narzędzia,
4) wykonać izolację,
5) sprawdzić poprawność wykonania izolacji,
– przymiar składany,
– materiały izolacyjne,
– nóż.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zastosować zasady układania przewodów instalacji sanitarnych w
budynku?  
2) wykonać kompensację przewodów instalacji sanitarnych?  
3) zabezpieczyć antykorozyjnie przewody z rur stalowych?  
4) zabezpieczyć cieplnie przewody instalacyjne?  
5) zabezpieczyć akustycznie kanały wentylacyjne?  
6) określić zasady mocowania przewodów instalacji sanitarnych?  
7) wykonać pomiary oraz rysunki inwentaryzacyjne instalacji sanitarnych?  

22
4.3. Miedź jako tworzywo w instalatorstwie sanitarnym
Rury z miedzi znajdują zastosowanie w instalacjach wodociągowych wody zimnej
i ciepłej, instalacjach grzewczych i instalacjach gazowych. W zależności od swojego stopnia
twardości, a więc wytrzymałości mechanicznej, ich wykorzystanie jest następujące:
– rury w stanie miękkim oznaczone symbolem R 220: instalacje wodociągowe, grzewcze;
– rury w stanie półtwardym oznaczone symbolem R 250: instalacje wodociągowe,
grzewcze;
– rury w stanie twardym oznaczone symbolem R 290: instalacje gazowe, wodociągowe,
grzewcze.
W instalacjach centralnego ogrzewania oprócz rur „gołych” wykorzystywane są rury
miedziane w fabrycznie nałożonych otulinach oraz rury z płaszczem tworzywowym, czyli
tzw. rury preizolowane.
Jako materiał łączników do instalacji wykonanej z miedzi stosuje się oprócz miedzi
również mosiądz i brąz. Mosiądz jest stopem miedzi, w którym głównym dodatkiem
stopowym jest cynk. Brąz jest stopem miedzi, w którym głównym dodatkiem stopowym jest
cyna.
Do zalet instalacji wykonywanych z miedzi należą:
– wysoka trwałość przewodów,
– niewielki ciężar materiału,
– łatwy, szybki i tani montaż – między innymi poprzez wyeliminowanie połączeń
gwintowanych na korzyść lutowanych,
– większa niezawodność ze względu na stosowane połączenia nierozłączne,
– mniejsze zużycie materiału – stosowanie rur o mniejszych średnicach i mniejszych
grubościach ścianek w stosunku do instalacji wykonanych ze stali,
– bakteriostatyczne oddziaływanie miedzi w stosunku do wody instalacyjnej (instalacje
wodociągowe),
– nieprzepuszczalność dla gazów (istotne dla instalacji grzewczych),
– koszt porównywalny z kosztami instalacji wykonywanych z innych materiałów,
– uniwersalne stosowanie poszczególnych elementów instalacji niezależnie od ich
producenta. Pewnym ograniczeniem stosowania miedzi w instalacjach wodnych jest ich
łączenie z innymi materiałami instalacyjnymi. Polega ono na tym, aby w instalacjach
ciepłej i zimnej wody nie instalować przewodów lub urządzeń stalowych (stalowych
ocynkowanych) za przewodami z miedzi, uwzględniając kierunek przepływu.
Każda rura powinna być oznaczona trwale napisem umieszczonym wzdłuż rury,
zawierającym:
– numer normy, wg której jest wykonana rura (PN EN 1057),
– nominalne wymiary: średnica x grubość ścianki w mm,
– znak wytwórcy,
– data produkcji – rok i kwartał (I – IV) lub rok i miesiąc (1–12).
Rury w otulinie powinny posiadać – poza napisem na rurze – również napis na otulinie,
który powinien zawierać:
– średnicę zewnętrzną i grubość ścianki rury w mm,
– znak identyfikacyjny producenta,
– datę produkcji: rok i kwartał lub rok i miesiąc.
Aby zastosować właściwą rurę miedzianą do wykonania instalacji sanitarnej lub jej
fragmentu, należy korzystać z wytycznych dotyczących wymagań wymiarowych.
Wymagania w tym zakresie przedstawiają tabele nr 5, 6 i 7.

23
Tabela 5. Nominalne średnice zewnętrzne i grubości ścianek rur miedzianych [źródło własne]
Średnica zewnętrzna Dopuszczone grubości
Ścianek
[mm]
6,8 0,6; 0.8; 1,0
10 0,6; 0,7; 0,8; 1,0
15 0,7; 0,8; 1,0
18 0,8; 1,0
22,28 0,9; 1,0; 1,2; 1,5
35, 42 1,2; 1,5
54 1,2; 1,5; 2,0
64 2,0
66,7 1,2
76,1 1,5; 2,0
88,9 1,5; 2,0
108 1,5; 2,5
133 1,5; 3,0
159 2,0; 3,0
219, 267 3.0
Tabela 6. Wymiary rur do instalacji ogrzewania [źródło własne]
Średnice nominalne Grubości ścianek
(zewnętrzne) rur
[mm]
rur [mm]
8; 10; 12; 14ł)
; 15; 18 0,8; 1,0
22 0,9; 1,0; 1,2; 1,5
28 1,0; 1,2; 1,5
35; 42 1,2; 1,5
54 1,2; 1,5; 2,0
64 2,0
76,1 1,5; 2,0
88,9 2,0
108 1,5; 2,5
133 1,5; 3,0
159 2,0; 3,0
219; 267 3,0
*' rury do instalacji ogrzewczych
płaszczyznowych
Tabela 7. Wymiary rur do instalacji wodociągowych i instalacji gazowych [źródło własne]
Średnice nominalne Grubości ścianek
(zewnętrzne) rur
[mm]
rur [mm]
10; 12; 15; 18 1,0
22; 28 1,2; 1,5
35; 42 1,5
54 2,0
64 2,0
76,1 2,0
88,9 2,0
108 2,5
133; 159; 219; 267 3,0

24
Rodzaje łączników z miedzi
Do łączenia rur miedzianych o średnicach zewnętrznych od 8 do 108 mm służą dwa
rodzaje łączników:
– łączniki do lutowania kapilarnego,
– łączniki zaciskowe.
Rury o średnicach powyżej 108 mm zaleca się łączyć tylko metodą spawania doczołowego.
Produkowane są także łączniki z końcówkami różnego typu (mieszane), służące do
łączenia rur miedzianych z rurami z innych materiałów: stalowymi i z tworzyw sztucznych
oraz armaturą i innymi elementami wyposażenia instalacji wodnych i gazowych
Łączniki do lutowania kapilarnego posiadają końcówki kielichowe dostosowane do
wymiarów rur miedzianych. Wsunięta do kielicha końcówka rury jest spajana z łącznikiem
lutem, który wnika do kapilarnej szczeliny pomiędzy rurą a kielichem. Część łączników
posiada końcówki bose, służące do łączenia z innymi łącznikamiW instalacjach
wykonywanych z rur miedzianych mogą być używane łączniki zaciskowe o różnej
konstrukcji i zasadzie działania. Typowy łącznik zaciskowy zbudowany jest w ten sposób, że
metalowy pierścień płaski lub zacinający dociskany jest przez obrót nakrętki na
gwintowanym korpusie. Jest to połączenie częściowo rozłączne – po wymianie pierścienia.
Łącznik ten może być użyty do połączenia nowej rury. Odmianą łączników zaciskowych są
łączniki nasuwane, które można przesuwać wzdłuż rury (nie mają ograniczników), a pierścień
zaciskowy jest wykonany z materiału elastycznego.
Łączniki zaciskowe mogą być stosowane do łączenia rur o maksymalnej średnicy 108 mm.
Jedną z odmian łączników zaciskowych są łączniki zaprasowywane (używana jest też
nazwa „obciskane") o różnych konstrukcjach. Łączniki te posiadają wewnątrz łącznika rowek,
w którym umieszczona jest elastyczna uszczelka. Po obciśnięciu łącznika wokół wsuniętej
rury za pomocą specjalnej prasy tworzy się szczelne nierozłączne połączenie. Kolejną
odmianą łączników są łączniki z końcówkami gwintowanymi.
Łączniki mogą posiadać dwa rodzaje gwintów:
– gwinty rurowe: zewnętrzne stożkowe R, wewnętrzne stożkowe Rc i wewnętrzne walcowe
Rp,
– gwinty mocujące z uszczelnieniem doczołowym: wewnętrzne walcowe G i zewnętrzne
walcowe GA i GB.
Wśród łączników ze stopów miedzi podstawowymi są:
– złączki proste i redukcyjne z gwintem zewnętrznym lub wewnętrznym,
– złączki proste i redukcyjne z końcówką kielichową,
– kolana z gwintami i kielichami do lutowania,
– dwuzłączki proste z końcami do gwintowania i lutowania,
– dwuzłączki kątowe z końcami do gwintowania i lutowania,
– łączniki zaciskowe.
Magazynowanie, transport rur i łączników
Zalecenia dotyczące transportu i magazynowania są następujące:
– Rury w odcinkach prostych w stanie twardym i półtwardym powinny być pakowane
do drewnianych skrzyń wyłożonych folią.
– Rury w stanie półtwardym powinny być pakowane do skrzyń w wiązkach po
maksymalnie 10 sztuk. Masa 1 wiązki nie może przekraczać 100 kg. Do wiązania rur
należy używać taśmy samoprzylepnej.
– Rury o różnych średnicach można pakować tylko w oddzielnych wiązkach.
– Rury twarde można pakować luzem.
– Rury miękkie w kręgach pakuje się w kartony. Masa 1 opakowania nie powinna
przekroczyć 50 kg.

25
– Końce rur powinny być zabezpieczone zaślepkami z tworzywa sztucznego, aby
uniemożliwić przedostawanie się zanieczyszczeń do wnętrza rury.
– Każde opakowanie producent powinien opisać informacją zawierającą:
– nazwę wytwórcy,
– postać lub stan kwalifikacyjny rur,
– wymiary rur,
– numer partii,
– masę netto i brutto,
– cechę materiału,
– atest hutniczy, świadectwo jakości.
– Łączniki powinny być pakowane w sposób zabezpieczający je przed zanieczyszczeniem,
uszkodzeniami mechanicznymi i korozją.
– W jednym opakowaniu można umieszczać tylko łączniki tego samego typu, wymiaru
i wykonane z tego samego materiału.
– Pomieszczenia, w których przechowywane są rury i łączniki powinno być czyste, bez
szkodliwych oparów.
– Rozmieszczenie rur powinno eliminować możliwość ich uszkodzenia mechanicznego,
np. przez przypadkowe nadepnięcie.
1. Jakie znasz rodzaje rur miedzianych?
2. Jakie zalety ma instalacja wykonana z miedzi?
3. Jak muszą być oznakowane rury miedziane?
4. Jakie rodzaje łączników są stosowane w instalacjach miedzianych?
5. Z jakiego rodzaju materiału wykonane są łączniki z końcówkami gwintowanymi?
6. Jakie są zasady magazynowania rur i łączników miedzianych?
7. Jakie są warunki transportu rur i łączników miedzianych?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu instalacji
gazowej wykonanej z miedzi twardej DN 18 o zadanym przebiegu, przedstawionym
w dokumentacji technicznej.
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wybrać kształtki do montażu fragmentu instalacji,
3) sprawdzić poprzez wstępne połączenie, czy dobrane kształtki pasują ze względu na
średnicę i oczekiwaną dokumentacją zadania technikę ich połączenia,
4) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
– zestaw rur o różnym stanie kwalifikacyjnym twardości, kształtek miedzianych oraz
łączników ze stopów miedzi o różnych średnicach,
– przybory do pisania,

26
– arkusze do pisania,
– dokumentacja techniczna instalacji gazowej,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca instalacji gazowych z miedzi.
Ćwiczenie 2
Wykonaj zestawienie materiałowe niezbędne do wykonania fragmentu instalacji wody
zimnej przedstawionej w aksonometrii.
1) przeanalizować aksonometrię instalacji wody zimnej i zapoznać się z jej przebiegiem,
3) wykonać zestawienie materiałowe,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
− dokumentacja projektowa fragmentu instalacji wody zimnej,
− arkusz papieru formatu A4, długopis, ołówek, gumka, linijka,
− literatura z rozdziału 6 dotycząca zastosowania miedzi w instalacjach wodociągowych.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania
robót montażowych na instalacjach wykonanych z miedzi?  
2) określić właściwości miedzi jako materiału instalacyjnego?  
3) dobrać materiały podstawowe do wykonania instalacji sanitarnych
z miedzi?  
4) ocenić jakość i przydatność przewodów i kształtek z miedzi do robót
instalacyjnych?  
5) dokonać transportu, magazynowania i składowania materiałów
z miedzi i jej stopów?  

27
4.4. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z miedzi
Narzędzia i sprzęt do montażu
Aby wykonana instalacja z miedzi była szczelna, trwała i wykonana zgodnie z zasadami
obowiązującymi przy pracach monterskich rury miedziane muszą być przygotowane do
łączenia w następujący sposób:
– krawędź rur musi być prostopadła, czysta i pozbawiona zadziorów,
– rury nie mogą być uszkodzone i zdeformowane,
– obróbka rur wykonana specjalistycznymi narzędziami.
Do obróbki i łączenia rur miedzianych przeznaczone są następujące narzędzia
i urządzenia:
– do cięcia i obróbki powierzchni:
– piłki do metalu z drobnozębnymi brzeszczotami,
– obcinarki krążkowe,
– do kalibrowania:
– kalibrowniki,
– do kielichowania:
– ekspndery,
– do gięcia:
– giętarki ręczne i hydrauliczne z napędem hydraulicznym,
– do czyszczenia:
– drobnoziarnisty papier ścierny,
– wełna stalowa,
– włókno tworzywowe,
– szczotki druciane, tkanina
– do lutowania:
– palniki z butlą na propan – butan i powietrze,
– palniki na propan – butan i tlen,
– palniki na acetylen i powietrze,
– zapalacz do gazu,
– osłony metalowe ze szczeliną powietrzną,
– maty z włókna węglowego,
– klucz grzechotka,
– sprężarka lub butla z gazem obojętnym,
– narzędzia i sprzęt pomocniczy:
– młotek,
– kombinerki,
– okulary ochronne.
Najbardziej wskazanym narzędziem do cięcia rur miedzianych z racji uzyskiwanej
prostopadłości i gładkości jest obcinarka krążkowa. Stosowana ona może być dla zakresu
średnic DN 10 – DN 108. Obcinarki krążkowe posiadają możliwość wymiany noża
krążkowego. Przy prawidłowym użytkowaniu – są to narzędzia trwałe. Gdy z czasem ulegają
zużyciu (powstawaniu zbyt wielkich luzów na prowadnicach ruchomego trzpieniu)
powstająca nieprawidłowość dyskwalifikuje narzędzie. Uzyskiwana wówczas linia cięcia nie
jest prostopadła do obwodu.
Obcinarki krążkowe mogą mieć budowę wykorzystujące zasady: stałe rolki podpierające
i ruchomo osadzony wymienialny nóż krążkowy lub: stały, obrotowy nóż krążkowy
i ruchome rolki podpierające.

28
Do cięcia najmniejszych średnic i rur z miedzi miękkiej służy obcinarka nożycowa.
Aby przyciąć rurę na zadany wymiar, należy utrzymywać narzędzie w pozycji stałej,
a obracać przy cięciu obrabianą rurą. Krawędź rur po cięciu powinna być pozbawiona
zadziorów, które w technice instalacyjnej nazywamy gratami. Graty powstawać mogą
zarówno na wewnętrznej, jak i zewnętrznej powierzchni rury. Narzędziem do usuwania tych
nierówności może być gratownik. Elementem głównym gratownika jest graniastosłup skośny,
którego krawędzie są krawędziami tnącymi. Krawędzie te usuwają graty wewnętrzne. Innym
narzędziem doskonale nadającym się do usuwania nierówności krawędzi jest skrobak. Jeżeli
nie stosujemy łącznika z końcówkami kielichowymi, można końcówkę rury miedzianej
przystosować do łączenia kielichowego poprzez samodzielne wykonanie kielicha. Do tego
celu służy kielichownica, czyli ekspander. Jeżeli wykonujemy kielichowanie rury miedzianej
twardej – należy ją przed obróbką poddać wyżarzeniu. Do gięcia rur miedzianych
wykorzystuje się najczęściej giętarkę ręczną, Można nią wykonywać operację gięcia bez
dodatkowego wyżarzania. Rury twarde poddawane gięciu przy jej pomocy mogą mieć
średnicę tylko do 22 mm. Dla ułatwienia pracy giętarki można posmarować obszar gięcia
olejem mineralnym, który po wykonanej czynności należy usunąć. Bezpośrednio przed
lutowaniem powierzchnia łączonych elementów musi być oczyszczona do metalicznego
połysku. Służą do tego celu włókna tworzywowe, wełna stalowa, papier ścierny o ziarnistości
maksimum 240 i specjalne szczotki druciane.
Technika obróbki rur miedzianych
Przygotowanie każdego złącza zaczyna się od cięcia rury na zadany wymiar.
Po prostopadłym przycięciu (nożyce krążkowe, ręczne lub piłka z drobnozębnym
brzeszczotem) należy usunąć graty (gratowniki, skrobaki).
Rury w zwojach często odkształcają się, co powoduje konieczność kalibracji, czyli
uzyskaniu owalu średnicy rury. Właściwy kształt rur do montażu uzyskuje się poprzez proces
kalibrowania. Nie należy równocześnie kalibrować wewnętrznej i zewnętrznej średnicy rury.
Należy zacząć od wewnętrznej, a zakończyć kalibracją zewnętrznej średnicy rury. Czynność
kalibracji nie wymaga mocowania rury w imadle. Nieprawidłowo wykonane kalibrowanie
może uszkodzić narzędzie.
Wykonanie samodzielnie kielicha na rurze miedzianej dopuszczalne jest jedynie dla
instalacji wody zimnej, ciepłej i grzewczej (temperatura przewodzonego czynnika nie może
przekraczać 110°) pod warunkiem, że łączone rury mają równe średnice lub z jednostopniową
redukcją. Kielichowanie rur miękkich wykonuje się bez wstępnego grzania, rury twarde
muszą być wyżarzone, aby zmiękczyć materiał przed obróbką.
Wyoblanie, czyli wykonanie odgałęzienia bezpośrednio na rurze, możliwe jest tylko
w przewodach instalacji wodnych. Drugim warunkiem pozwalającym na wyoblanie jest taki,
aby średnica odgałęzienia była mniejsza od średnicy przewodu, do którego będzie ona
wykonywana.
Jeżeli dla zachowania warunków dokumentacji budowlanej niezbędne jest wykonania
operacji gięcia, warunkiem prawidłowości tej czynności jest przestrzeganie zasad:
– należy zachować minimalny promień gięcia,
– rury miedziane twarde wolno giąć na zimno tylko do średnicy zewnętrznej 18 mm,
– rury miedziane twarde o średnicy większej od 18 mm można giąć po uprzednim
zmiękczeniu przez wyżarzenie, czyli zabiegu obróbki cieplnej polegającym na nagrzaniu
materiału do określonej temperatury, utrzymaniu go (wygrzaniu) w tej temperaturze
przez wymagany dłuższy czas, a następnie wolnym schłodzeniu,
– należy unikać zbędnego wprowadzania ciepła do materiału rur miedzianych, które
stanowić będą część instalacji wodociągowe, gdyż zwiększa to ryzyko korozji,
– w przypadku większych średnic należy użyć giętarki o napędzie elektrycznym,

29
– aby uniknąć powstawania fałd na łuku wewnętrznym giętej na ciepło rury, należy
wypełnić jej wnętrze drobnoziarnistym piaskiem kwarcowym,
– położenie łuku na rurze wymierzyć za pomocą średnicówki,
– od średnicówki odmierzyć promień gięcia w kierunku początku rury,
– w przypadku gięcia na ciepło należy po wykonaniu gięcia odmierzyć ½ promienia
w przeciwnym kierunku,
– przy gięciu na ciepło wyżarzanie należy rozpocząć od ustawienia palnika na miękki
płomień, następnie należy ogrzać rurę równomiernie aż do uzyskania ciemnoczerwonej
barwy rury, ręką zabezpieczoną rękawicą zgiąć rurę, sprawdzić poprawność gięcia za
pomocą kątownika, skorygować ewentualne błędy, usunąć piasek rysunek swobodnie
schłodzić rurę.
Po wykonaniu wszystkich czynności związanych z dopasowaniem długości, kształtu
i wymiaru rury, bezpośrednio przed lutowaniem należy końcówki rur oczyścić do
metalicznego połysku materiałami wcześniej wymienionymi.
Lutowanie miękkie i twarde
Połączenia nierozłączne na rurach miedzianych wykonuje się przy pomocy lutowania.
Uzyskane połączenia muszą być trwałe i szczelne.
Istnieją dwie techniki wykonywania złączy nierozłącznych na miedzi: lutowanie miękkie
i lutowanie twarde.
Lutowanie miękkie to takie, przy którym proces łączenia przebiega w temperaturze
poniżej 450°.
Lutowanie twarde to proces łączenia w temperaturze powyżej450°, najczęściej zaś
osiągana temperatura wynosi powyżej 650°.Lutowanie miękkie przebiega zawsze
z dodatkiem topnika.
Lutowanie miękkie wykonuje się przy użyciu palników gazowych na propan – butan
z podsysaniem powietrza.
Kolejność czynności podczas lutowania miękkiego jest następująca:
– sprawdzenie i kalibrowanie łączonych elementów,
– oczyszczenie powierzchni bosego końca rury i kielicha łączonego elementu,
– naniesienie na powierzchnie rury dobranego topnika,
– wsunięcie końca rury w kielich do wyczuwalnego oporu,
– równomierne podgrzewanie złącza do temperatury nieco powyżej punktu topnienia
spoiwa,
– podanie spoiwa od krawędzi kielicha,
– zaobserwowanie, czy pojawia się wypływka na całym obwodzie wykonywanego złącza,
– samoczynne ochłodzenie złącza i usunięcie topnika z obszaru złącza wilgotną ściereczką.
Nie podaje się lutu, jeżeli mamy do czynienia ze złączką z lutem integralnym oraz gdy
używana jest pasta lutownicza, w której nie podaje się lutu od zewnątrz.

30
Rys. 8. Przebieg operacji lutowania miękkiego:
1 – kalibrowanie, 2 – czyszczenie, 3 – nanoszenie
topnika, 4 – podgrzewanie, 5 – podawanie lutu do
szczeliny kapilarnej, 6 – usuwanie resztek topnika
[6, s. 37]
Aby połączyć palnik ze źródłem gazu należy użyć przewodów o średnicy wewnętrznej
6 mm wykonanych ze specjalnego tworzywa lub kauczuku zaopatrzonych obustronnie
w metalowe końcówki gwintowane.
Źródłem gazu do palnika są najczęściej butle 0,5 kg, 2,5 kg (turystyczne) lub butle 11 kg.
Połączenie małych butli z palnikiem może być bezpośrednie. Połączenie butli 11 kg
z palnikiem odbywać musi się poprzez reduktor ze skalą nastawczą.
Innym urządzeniem służącym do lutowania miękkiego jest oporowe urządzenie
elektryczne, którego zaletą jest brak otwartego płomienia podczas lutowania. Zastosować
jednak można to urządzenie tylko do średnic nie większych niż 25 mm.
Urządzenie składa się z agregatu zasilanego z sieci 230 V połączonego 3 metrowym
kablem
z uchwytem zaopatrzonym w elektrody węglowe. Zaciśnięcie elektrod na złączu powoduje
nagrzanie złącza i wykonanie połączenia.
Lutowanie twarde ma taki sam przebieg, jak lutowanie miękkie. Różnica polega na tym,
że podczas lutowania twardego płomieniem palnika podgrzewa się nie tylko łączone
elementy, ale również końcówkę podawanego spoiwa. Różna jest również temperatura
wykonywania połączeń, a co za tym idzie należy uzyskać płomień o wyższej temperaturze,
dający więcej ciepła.
Osiągalne jest to poprzez zastosowanie:
– palników acetylenowo – tlenowych z końcówką do lutowania lub spawania,
– palników acetylenowo – powietrznych,
– palników na propan – butan, ale tylko dla małych średnic do 28 mm.
Jeżeli do lutowania twardego używa się spoiw zawierających fosfor, nie jest wymagane
stosowanie topników. Uwaga ta nie dotyczy lutowania twardego złączek z miedzi i brązu,
gdzie niezależnie od zastosowanego spoiwa niezbędne jest użycie topnika.
Ważnym zagadnieniem, na które należy zwrócić również uwagę, jest nieprzegrzewanie
łączonych elementów, które wówczas będą bardziej podatne na korozję.
Inne techniki połączeń występujące w instalacjach sanitarnych
Spawanie jest kolejną technika łączenia nierozłącznego rur miedzianych, jednak może
mieć ono miejsce jedynie wówczas, gdy średnica jest większa od 35 mm, a grubość ścianki
ma nie mniej niż 1,5 mm.

31
Połączenia zaprasowywane są jeszcze jednym przykładem połączeń nierozłącznych.
Wymagają odpowiednich łączników oraz narzędzi.
Kolejne czynności podczas zaprasowywania są następujące:
– wsunięcie nawilżonego wodą lub mydłem końca rury do kielicha łącznika,
– zaprasowanie cęgami łącznika.
Aby prawidłowo wykonać połączenie metodą zaprasowywania (obciskania) należy
zawsze sprawdzić, czy wyposażenie urządzenia jest przewidziane do zaprasowywania
wybranego systemu rur i łączników.
Na przewodach miedzianych istnieją również połączenia rozłączne w postaci kołnierzy.
Do ich skręcania powinny być stosowane odpowiednie klucze płaskie lub nastawne. Nie
wolno raz wykonanego połączenia doszczelniać szczeliwem typu konopie, taśmy teflonowe,
pasty uszczelniające, tworzywo anaerobowe.
1. Jakie połączenia występują w instalacjach sanitarnych wykonanych z miedzi?
2. Na czym polegają procesy obróbki przewodów miedzianych?
3. Na czym polega proces lutowania miękkiego i twardego?
4. Jaki sprzęt i narzędzia są niezbędne do obróbki elementów instalacyjnych z miedzi?
5. Jakie czynności montażowe wolno wykonywać na instalacjach sanitarnych wykonanych
z miedzi?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj wyposażenie stanowiska, rozmieszczenie sprzętu i narzędzi niezbędnych do
obróbki rur przeznaczonych do montażu instalacji sanitarnej wykonanej z miedzi.
1) zaplanować wyposażenie stanowiska pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zorganizować praktycznie stanowisko wyposażając je w komplet sprzętu i narzędzi do
obróbki i montażu instalacji z miedzi,
4) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanego ćwiczenia.
– stół montażowy,
– komplet sprzętu i narzędzi do obróbki i montażu instalacji z miedzi,
– łączniki i odcinki rur miedzianych,
– materiały pomocnicze do obróbki rur miedzianych,
– prowadnica korytkowa,
– sprzęt pomiarowy do trasowania,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca technologii wykonywania instalacji sanitarnych
z miedzi.

32
Ćwiczenie 2
Wykonaj fragment instalacji wodociągowej z miedzi techniką lutowania miękkiego
zgodnie z dokumentacją techniczną, zamocuj wykonany fragment do przegrody budowlanej.
2) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji wodociągowej z miedzi,
3) wykonać zestawienie materiałów, sprzętu i narzędzi do wykonania fragmentu instalacji
wodociągowej zgodnie z dokumentacją techniczną,
4) dobrać sprzęt i narzędzia do cięcia rur miedzianych,
5) dobrać narzędzia i materiały do mocowania instalacji do przegrody: punktak, wiertarkę
z kompletem wierteł, uchwyty do mocowania instalacji wraz z kołkami rozporowymi,
6) dobrać kalibrator,
7) dobrać rury do wykonania połączenia poprzez lutowanie miękkie,
8) dobrać łączniki niezbędne do wykonania fragmentu instalacji,
9) dobrać materiały czyszczące do przygotowania końcówek rur do połączenia,
10) dobrać lut,
11) dobrać palnik do lutowania miękkiego z końcówkami punktowymi i przygotować go do
pracy,
12) sprawdzić stan techniczny palnika poprzez wstępne uruchomienie i wyregulowanie
płomienia palnika,
13) przygotować wiertarkę do pracy,
14) sprawdzić stan techniczny wiertarki poprzez próbne uruchomienie,
15) zabezpieczyć się w środki ochrony osobistej,
16) wyznaczyć trasę przebiegu fragmentu instalacji na przegrodzie budowlanej,
17) wyznaczyć punkty podparcia instalacji,
18) zamocować uchwyty mocujące w przegrodzie budowlanej,
19) przyciąć rury na zadany wymiar i dokonać ich gratowania,
20) sprawdzić i ewentualnie dokonać kalibracji końcówek przewodów,
21) dokonać wstępnego montażu fragmentu instalacji,
22) sprawdzić poprawność wstępnego montażu i skorygować ewentualne błędy,
23) oczyścić powierzchnię bosych końców rur oraz kielicha złączki,
24) nanieść topnik na powierzchnię rury,
25) wsunąć końce rur w kielichy złączek do wyczuwalnego oporu,
26) zabezpieczyć przegrodę przed działaniem płomienia poprzez wykorzystanie osłony
podczas lutowania,
27) uruchomić palnik,
28) równomiernie podgrzewać złącze do temperatury, w której uzyska się czerwonobrunatną
barwę,
29) podać równomiernie spoiwo w kierunku od krawędzi kielicha równocześnie je
podgrzewając,
30) czynność powtórzyć z drugim kielichem złączki,
31) ochłodzić złącza,
32) wykonać wszystkie połączenia lutowane w sposób analogiczny do czynności przy
wykonywaniu pierwszej złączki,
33) jeżeli w dokumentacji zadania występowały połączenia gwintowe–złącza te przed
zamontowaniem do instalacji uszczelnić,
34) zlikwidować stanowisko pracy,

33
35) zagospodarować odpady,
36) zaprezentować efekty swojej pracy,
– stół montażowy z dostępem do oświetlenia,
– imadło,
– przymiar liniowy,
– ołówek,
– suwmiarka,
– zestaw uchwytów do miedzi z kołkami rozporowymi,
– prowadnica korytkowa przy wyborze piły z drobnozębnymi brzeszczotami,
– gratownik lub skrobak,
– przecinarka krążkowa,
– odcinki rury miedzianej,
– złączki miedziane zgodnie z dokumentacją,
– kalibrowniki,
– materiały do czyszczenia – do wyboru: papier ścierny drobnoziarnisty, wełna stalowa,
włókno tworzywowe, szczotki druciane, wilgotna ściereczka,
– palnik z końcówką do lutowania na propan – butan i zapalaczem gazu,
– osłona palnika,
– wiertarka z kompletem wierteł,
– topnik,
– spoiwo,
– środki ochrony osobistej: rękawice parciane, okulary ochronne,
– dokumentacja techniczna instalacji wodociągowej,
– arkusz papieru formatu A – 4, ołówek, długopis, gumka,
z miedzi.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj czynności związane z zamocowaniem grzejnika żeliwnego członowego do
przegrody budowlanej, podłączeniem instalacji zasilającej i powrotnej centralnego
ogrzewania do grzejnika i do pionów z miedzi.
1) przeanalizować dokumentację techniczną instalacji grzewczej,
2) zaplanować kolejne czynności związane z zamocowaniem grzejnika do przegrody,
3) opracować harmonogram czynności zmierzających do włączenia grzejnika do instalacji
centralnego ogrzewania
– dokumentacja techniczna instalacji grzewczej z miedzi,
– długopis,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania instalacji centralnego ogrzewania
z miedzi.

34
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonywania montażu elementów
miedzianych?  
2) dobrać środki ochrony osobistej podczas czynności monterskich
związanych z obróbką instalacji wykonanych z miedzi?  
3) dobrać materiały podstawowe, pomocnicze, sprzęt i narzędzia do
wykonania instalacji z miedzi?  
4) wykonać podstawowe operacje monterskie na rurach miedzianych?  
5) wykonać połączenia przewodów miedzianych za pomocą lutowania
miękkiego?  
6) wykonać połączenia przewodów miedzianych za pomocą lutowania
twardego?  
7) wykonać połączenia rozłączne przewodów miedzianych?  

35
4.5. Tworzywa sztuczne w instalatorstwie sanitarnym
Charakterystycznymi cechami tworzyw sztucznych są:
- odporność na działanie agresywnych czynników (mediów),
- odporność na korozję,
- wytrzymałość w określonym dopuszczalnym zakresie temperatury,
- niewielka przewodność elektryczna i cieplna,
- podatność w przetwarzaniu na konkretne materiały,
- prosta obróbka w czasie robót montażowych,
- duża rozszerzalność (blisko 14 – krotnie większa od rozszerzalności cieplnej stali),
- niska odporność na działanie ognia i uderzenia,
- niska odporność na działanie promieni ultrafioletowych.
W instalacjach wodnych wykorzystuje się takie tworzywa sztuczne, jak: polichlorek
winylu, polietylen, polibutylen, polipropylen. Mają one pewne cechy wspólne, ale także
pewnymi cechami różnią się od siebie. Dzięki tym różnicom możliwy jest jak najlepszy dobór
materiału dla konkretnej instalacji.
Tworzywa sztuczne:
– są lekkie,
– łatwe w montażu, demontażu i wymianie,
– asortyment kształtek i łączników jest bardzo szeroki,
– są tanie,
– są gładkie,
– straty ciśnienia hydraulicznego są niewielkie,
– nie pojawiają się osady,
– są odporne na działanie substancji zawartych w wodzie,
– nie ulegają korozji,
– jakość wody prowadzonej przez takie rury nie ulega zmianie,
– nie ma konieczności ich izolowania, gdyż rury z tworzyw sztucznych są złym
przewodnikiem ciepła,
– w wyniku działania wysokiej temperatury ulegają odkształceniu wraz ze wzrostem
współczynnika rozszerzalności cieplnej,
– do ich montażu i prawidłowego działania niezbędna jest kompensacja – dokonana za
pomocą: kompensatorów U – kształtnych, zmianie kierunku rur, oraz kielichów
kompensacyjnych umożliwiających swobodną pracę rur, jak również poprzez
odpowiednie rozmieszczenie podpór (stałych i przesuwnych) – uchwytów, które
umożliwiają mocowanie przewodu do przegrody.
Polichlorek winylu (PVC) jest tworzywem występującym w dwóch odmianach:
– polichlorek winylu nieplastyfikowany (PVC – U) – stosowany w instalacji wody zimnej
(w wyższych temperaturach mocno spada jego wytrzymałość).
– chlorowany polichlorek winylu (PVC – C, CPVC) – oprócz stosowania przy instalacji
wody zimnej może być również stosowany do wody ciepłej. Nie traci on swoich
własności w temperaturze nawet do 100°C. Wadą polichlorku winylu jest podatność na
zarastanie błoną biologiczną oraz fakt, że w procesie spalania wydziela szkodliwe
związki chloru.
Polietylen (PE) jest tworzywem sztucznym charakteryzującym się niskim
współczynnikiem sprężystości i elastycznością, stąd drgania mogą być wytłumione, a praca
instalacji cicha,
Występuje w dwóch odmianach wykorzystywanych w instalacjach sanitarnych:

36
– polietylen niskociśnieniowy (PE – LD) – którego wadą jest spadek własności
mechanicznych powyżej temperaturze powyżej 20°C,
– polietylen usieciowany (PE – X) – wymieniona wyżej wada została tu mocno
zniwelowana: zakres pracy tego polietylenu sięga nawet do 95°C.
Inną odmianą rur z PE są rury z powłoką antydyfuzyjną, czyli perforowaną warstwą
aluminiową. Rury te są szczelne i nie przepuszczają gazów.
Produkowane są również rury warstwowe („sandwich”) zbudowane w ten sposób, że
między dwoma warstwami PE znajduje się wkładka z aluminium. Wyklucza ona przenikanie
gazów i zmniejsza rozszerzalność cieplną rury.
Polibutylen (PB) jest materiałem, który:
– ma bardzo wysoką elastyczność, która ułatwia układanie instalacji,
– może być prowadzony według tzw. systemu kablowego (w łatwy sposób można wyginać
i układać zgodnie z kierunkiem pomieszczenia co w znacznym stopniu ogranicza
stosowanie łączników,
– ma najlepsze wśród tworzyw sztucznych własności mechaniczne: wysoką udarność
i zdolność tłumienia drgań – dzięki temu zwiększa się odporność na uszkodzenia, a sama
praca instalacji jest cicha,
– ma bardzo dobre własności cieplne (współczynnik przewodności cieplnej wynosi
0.22 W/mK).
Polipropylen (PP) charakteryzuje wysoka sztywność. Następstwem tego jest montaż
instalacji według takiego samego sposobu, jakim montuje się instalacje metalowe. Praca
instalacji wykonanej z tego materiału w niskich temperaturach nie wpływa na obniżenie jego
własności mechanicznych. Górna granica temperatury pracy tej instalacji – to ponad 120°C.
Instalacje z PP przeznaczone do pracy w wysokich temperaturach są wyposażone
w perforowaną wkładkę aluminiową, dzięki której wydłużenie temperaturowe jest
zmniejszone. Istnieją również rury, w których są trzy warstwy PP: wewnętrzna jest
dodatkowo wzmacniana włóknem szklanym.
Rury z PE, PP i PB produkuje się:
– w zwojach długości do 50 m,
– w sztangach długości 3–5 m.
Rury z tworzyw sztucznych występują jako: warstwowe stosowane dla cieczy
o wyższych temperaturach, grubościenne (maksymalna temperatura cieczy 65°C), a także
cienkościenne (gdzie temperatura cieczy nie przekracza 20°C),
Na rynku dostępne są rozmaite rodzaje kształtek (złączki i złączki redukcyjne, kolanka,
łuki). Są one najdroższym elementem instalacji. Oferowane są także kolanka z gwintowanymi
wkładkami metalowymi, dające możliwość podłączenia instalacji z tworzyw z innymi
materiałami instalacyjnymi np.: bateriami.
Magazynowanie, transport rur i łączników
Zalecenia dotyczące transportu i magazynowania są następujące:
Rury i złączki nie mają specjalnych wymagań do przechowywania. Mogą być
składowane zarówno w pomieszczeniach, jak i na zewnątrz (zabezpieczone przed
bezpośrednim działaniem promieni słonecznych). W warunkach dużego nasłonecznienia
w pomieszczeniach zamkniętych, jak również na zewnątrz należy stosować odpowiednią
wentylację. Ma to na celu niedopuszczenie do nadmiernego wzrostu temperatury. Rur z PVC
nie powinno składować się i układać ich razem z rurami metalowymi, ponieważ są w ten
sposób narażone na zginanie, zgniatanie czy ścieranie. Magazynuje się je na tzw. stosach, na
podłożu równym bądź też na podkładkach, wykonanych z drewna o szerokości nie mniejszej
niż 10 cm, i w odstępie nie większym niż 1m. Dopuszcza się układanie rur w siedmiu
warstwach, które należy zabezpieczyć przed przemieszczaniem. Wysokość takiej warstwy nie

37
może przekraczać 1 m – dla rur o mniejszych średnicach lub 2 m – dla rur o większych
średnicach.
Składując rury o różnych średnicach na jednym stosie powinno zwracać się uwagę, by te
o większych średnicach umieszczone były na dole. Zimą, bądź w czasie obniżonych
temperatur rury z PVC są wrażliwe na uszkodzenia mechaniczne takie jak uderzenia.
Elementy wyposażenia instalacji, takie jak: zawory, kształtki – przechowujemy
w zamkniętych opakowaniach, dzięki czemu nie narażamy ich na zabrudzenia i ewentualne
uszkodzenia.
Przed każdym montażem sprawdzamy, czy rura lub kształtka nie posiada uszkodzeń
mechanicznych.
Kleje i środki czyszczące przechowuje się zgodnie z zaleceniami producenta zachowując
należytą ostrożność. Są to substancje lotne, łatwopalne, dlatego winny być one umieszczone:
– w pomieszczeniach wentylowanych,
– w temperaturze powietrza wynoszącej od 0°C do +
40°C.
Rury systemu PE – X i PE – X/Al/PE – X dostarczane są w zwojach długości 50, 120,
200 mb, w szczelnych opakowaniach. Przechowywać je można w temperaturach niskich tzn.
poniżej 0°C. Są wrażliwe na działanie promieni ultrafioletowych. Należy je chronić przed
bezpośrednim długotrwałym działaniem promieni słonecznych.
Rury systemu PE powinny być przechowywane w temperaturze nie przekraczającej
30°C. Chronić je należy przed bezpośrednim działaniem promieni słonecznych (szczególnie
typ 32) oraz od działania smarów i olejów.
Rury z PE należy:
– składować poziomo
– przenosić, nie przeciągać,
– przewozić dowolnymi środkami transportu, których powierzchnia ładunkowa jest płaska
i pozbawiona ostrych krawędzi,
– zabezpieczyć przed przemieszczaniem paskami parcianymi (nie stosuje się lin stalowych
lub łańcuchów),
- przewozić w pozycji poziomej, podparte na całej swojej długości,
- chronić przed powstawaniem uszkodzeń mechanicznych.
Rury systemu PB powinny być transportowane oraz magazynowane na zasadach
przyjętych dla systemu PP.
1. Jakie znasz rodzaje tworzyw sztucznych wykorzystywanych w instalatorstwie
sanitarnym?
2. Jakie zalety ma instalacja wykonana z wybranych tworzyw sztucznych?
3. Jak muszą być oznakowane rury z tworzyw sztucznych?
4. Jakie rodzaje łączników są stosowane w instalacjach z tworzyw sztucznych?
5. Jakie są zasady magazynowania rur i łączników z tworzyw sztucznych?
6. Jakie są warunki transportu rur i łączników z tworzyw sztucznych?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Z zestawu łączników dobierz te, które niezbędne są do wykonania fragmentu instalacji
wykonanej z PP o zadanym przebiegu, przedstawionym w dokumentacji technicznej instalacji
wody ciepłej.

38
2) wybrać kształtki do montażu fragmentu instalacji,
3) sprawdzić poprzez wstępne połączenie, czy dobrane kształtki pasują ze względu
na średnicę i oczekiwaną dokumentacją zadania technikę ich połączenia,
4) dokonać oceny poprawności ćwiczenia.
– zestaw rur o różnych średnicach z PP, kształtek oraz łączników,
– przybory do pisania,
– arkusze do pisania,
– dokumentacja techniczna instalacji ciepłej wody,
z miedzi.
Ćwiczenie 2
Wykonaj zestawienie materiałowe niezbędne do wykonania fragmentu instalacji
wodociągowej przedstawionej w aksonometrii.
1) przeanalizować aksonometrię instalacji wodociągowej i zapoznać się z jej przebiegiem,
3) wykonać zestawienie materiałowe,
− dokumentacja projektowa fragmentu instalacji wodociągowej,
− arkusz papieru formatu A4, długopis, ołówek, gumka, linijka,
− literatura z rozdziału 6 dotycząca wykonywania instalacji wodociągowej z tworzyw
sztucznych.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) posłużyć się dokumentacją w zakresie niezbędnym do wykonania robót
montażowych na instalacjach wykonanych z tworzyw sztucznych?  
2) określić właściwości tworzyw sztucznych jako materiału do wykonywania
instalacji sanitarnych?  
3) dobrać materiały podstawowe do wykonania instalacji z tworzyw
sztucznych?  
4) ocenić jakość i przydatność przewodów i kształtek z tworzyw sztucznych
do robót instalacyjnych?  
5) dokonać transportu, magazynowania i składowania materiałów z tworzyw
sztucznych?  

39
4.6. Technologia wykonywania instalacji sanitarnych z tworzyw
sztucznych
4.6. Materiał nauczania
Narzędzia i sprzęt do montażu instalacji z tworzyw sztucznych
Podstawowe narzędzia i sprzęt pomocniczy do obróbki, cięcia i łączenia rur z tworzywa
sztucznego:
– do cięcia i obróbki powierzchni:
– nożyce oraz piłki ręczne, i o napędzie elektrycznym,
– obcinarki krążkowe,
– do kalibrowania:
– kalibratory,
– gratowniki,
– do gięcia:
– sprężyny do gięcia,
– do czyszczenia:
– czyściwa chemiczne,
– do wykonania połączeń,
– zgrzewanych: zgrzewarki,
– skręcanych,
– zaprasowywanych: zaciskarki,
– klejonych: kleje.
– narzędzia i sprzęt pomocniczy:
– młotek,
– kombinerki,
– okulary ochronne.
Używanie giętarki do rur w poznanych systemach rurowych z tworzyw sztucznych
możliwe jest w przypadku rur z wkładką aluminiową, ponieważ zapewnia ona trwałe
odkształcenie fragmentu rury. Można również dokonać gięcia ręcznie pamiętając, aby nie
załamać profilu rury. W przypadku rur, których średnica nie przekracza 26 mm minimalny
promień gięcia wynosi 5 x D. Dla rur o dużych średnicach i małych promieniach gięcia
stosuje się sprężyny. W tym przypadku minimalny promień gięcia wynosi 3,5 x D (D –
średnica zewnętrzna rury).
Przy cięciu na wymiar rury obcinakiem lub piłką, szczególną uwagę należy zwrócić na
płaszczyznę cięcia, która musi być prostopadła.
Technika obróbki rur z tworzyw sztucznych
Przed przystąpieniem do prac monterskich, rury muszą być odpowiednio przygotowane
do łączenia. W tym celu należy dociąć rury na wymiar, a następnie sprawdzić czy ich
krawędzie są prostopadłe, czyste (np. odtłuszczone), pozbawione zadziorów. Dodatkowo
zwrócić należy uwagę na to czy rura, kształtka nie jest uszkodzona bądź też zdeformowana.
Z uwagi na prawidłową obróbkę rury należy korzystać z odpowiednich narzędzi. W czasie
montażu może okazać się, że rury będące w zwojach uległy częściowemu odkształceniu.
Wtedy należy dokonać ich kalibracji (uzyskaniu owalu średnicy) zaczynając od kalibracji
wewnętrznej, a kończąc na zewnętrznej.

40
Sposoby połączeń rur polietylenowych
W łączeniu rur polietylenowych stosuje się trzy metody uzyskiwania połączeń
nierozłącznych:
– zgrzewanie doczołowe, stosowane się w montażu sieci wodnych, gazowych, sprężonego
powietrza,
– elektrooporowe, stosowane się w montażu sieci wodnych, gazowych, sprężonego
powietrza,
– polifuzyjne, stosowane w instalacjach sanitarnych, za wyjątkiem instalacji gazowych.
Wykonuje się również połączenia rozłączne. Przykładem połączenia posiadającego
charakter rozłączny i nierozłączny jednocześnie, jest dwuzłączka. Jest to złącze zaciskowe,
w skład którego wchodzą cztery części: dwa złącza dociskowe, nakrętka kapturowa
i pierścień wciskany w rozszerzone końcówki rur. Kolejnym przykładem połączenia
rozłącznego jest połączenie kołnierzowe. Wymaga ono przygotowania na końcach rur tzw.
wieńców oporowych dla luźnych kołnierzy skręconych na śruby. Innym rozwiązaniem
połączenia rozłącznego jest połączenie na zaciskowe złącza skręcone. Na rynku dostępne są
również złącza przejściowe z gwintem zewnętrznym lub wewnętrznym i redukcyjne, a także
trójniki, czwórniki, kolana (z gwintem zewnętrznym i wewnętrznym) i przejścia kołnierzowe.
Łączenie rur polipropylenowych
W systemie rur polipropylenowych łączenie odbywa się takimi samymi metodami, jak
w przypadku rur polietylenowych.
W instalacjach systemu PP dla rur oraz kształtek zwykłych i z wtopionymi wkładkami
mosiężnymi chromowanymi – wykonuje się trzy typy połączeń tj. poprzez zgrzewane
polifuzyjnie, zgrzewane elektrooporowe oraz skręcane na gwint.
Łączenie rur z PCV
W systemie PVC wykonuje się połączenia klejone. Rozróżnia się następujące rodzaje
połączeń klejonych:
– połączenia dowolnych odcinków rur o jednakowych lub różnych średnicach
zewnętrznych (powierzchnie sklejane bez użycia kalibratorów),
– połączenia dowolnych odcinków rur przygotowanych uprzednio przez kształtowanie
kielichów i kalibrowanie końców rur przy użyciu kalibratorów,
– połączenia rur przy użyciu kształtek (łączników).
Aby wykonać instalację z PVC przy użyciu kształtek i rur kielichowych do uzyskania
szczelnego połączenia używać należy gumowego pierścienia uszczelniającego. W tym celu
we wgłębieniu rury na długości kielicha należy umieścić pierścień gumowy o odpowiedniej
średnicy. Następnie w tak przygotowany kielich wprowadza się bosy koniec rury (lub
kształtki).
Łączenie rur systemu PE – X, PE – X/Al/PE – X
System PE – X i PE – X/Al/PE – X (polietylen sieciowany i polietylen sieciowany
z wkładką aluminiową) łączy się za pomocą przyłączek mosiężnych mechanicznych typu
zaciskowego.
Dla w/w sytemu złącza mogą współpracować tylko z przystosowanymi do tego celu
kształtkami, które są zaopatrzone w specjalnie ukształtowane gniazda.
Kształtki możemy używać w dwojaki sposób:
− pierwszy w połączeniach śrubunkowych do rur PE – X,
− drugi z przyłączkami do rur PE – X/Al/PEX.
Przyłączka pierwsza składa się z następujących elementów: korpus wsuwany w rurę
(w którym szczelność zachowana jest dzięki oringom), tulei zaciskanej oraz nakrętki

Technik.urzadzen.sanitarnych

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (19)

Similar to Technik.urzadzen.sanitarnych

Similar to Technik.urzadzen.sanitarnych (20)

More from Emotka

More from Emotka (20)

Technik.urzadzen.sanitarnych