Ο άγιος Απόστολος Παύλος πιθανότατα επισκέφθηκε την Ιερισσό Χαλκιδικής και υπάρχουν πολλά επιχειρήματα υπερ αυτής της θέσεως.

1. 1
Δ.Π.Μ.Σ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ
ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΒΛΙΚΟΙ ΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑΤΑ
ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Επιλέξτε ένα αρχαιολογικό εύρημα (αντικείμενο, οικοδόμημα, κατασκευή) κι, αφού το
περιγράψετε, εξηγείστε γιατί θεωρείτε ότι μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα την
εποχή που ο απόστολος Παύλος επισκέπτεται τη Μακεδονία κι ιδρύει τις πρώτες
χριστιανικές κοινότητες σε ευρωπαϊκό έδαφος.
ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΤΣΑΛΑΜΠΟΥΝΗ
1. Ιερό Παρεκκλήσιο του Αγίου Αποστόλου Παύλου στην Ιερισσό.
ΘΕΜΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ:
Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ
ΠΑΥΛΟΥ ΜΕ ΤΟ ΙΕΡΟΝ ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΑΓΙΑΣΜΑ
ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΚΑΝΘΟ (ΙΕΡΙΣΣΟ) ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ.
Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια: Ροποτού Ελένη ΑΕΜ: 19

2. 2
1. Εισαγωγή
Η ιστορία της εξάπλωσης του χριστιανισμού στην Χαλκιδική δεν είναι γνωστή. Είναι
γνωστό από τις Πράξεις των Αποστόλων ότι ο άγιος Απόστολος Παύλος πέρασε από
τα όρια της Χερσονήσου, πορευόμενος δια της Εγνατίας από την Αμφίπολη προς τη
Θεσσαλονίκη και πιθανότατα, διανυκτέρευσε στην Απολλωνία της Μυγδονίας. Δεν
υπάρχει όμως καμία αναφορά για δραστηριότητα του στην υπόλοιπη Χαλκιδική, αν
και την εποχή αυτή υπήρχαν, εκτός από την Απολλωνία και τα γειτονικά της
Καλίνδοια, ακόμη δύο τουλάχιστον αξιόλογες πόλεις στην Χερσόνησο: η Άκανθος
και η περιφανής Κασσάνδρεια.1
2. Πως οι κάτοικοι συνδέουν το πρόσωπο του αγίου Αποστόλου
Παύλου με τον σημερινό εξωκκλήσι και Αγίασμα.
Η ζώσα όμως σε όλη τη Χαλκιδική λαϊκή παράδοση αναφέρεται με επιμονή σε
«γεγονότα» που σχετίζονται με την παρουσία και δράση του Αποστόλου. Οι σχετικές
αφηγήσεις καταγράφηκαν αποσπασματικά σε όλη τη Χερσόνησο και η σύνθεση τους
δίνει μια γοητευτική ιστορία, που είναι η εξής: ο άγιος Απόστολος Παύλος πήγε στην
Ιερισσό (τότε λεγόταν Άκανθος) για να κηρύξει τον θείο λόγο. Οι Ιερισσιώτες
άνθρωποι αμαρτωλοί – ειδωλολάτρες τον κατεδίωξαν για να τον σκοτώσουν ως
θρησκευτικό ανατροπέα2
και ο Απόστολος κατέφυγε και κρύφτηκε ανάμεσα σε ένα
κοπάδι βόδια, στα ανατολικά του χωριού. Τον βρήκαν και εκεί, αλλά την τελευταία
στιγμή ο Θεός άκουσε την παράκληση του ανθρώπου Του και άνοιξε χάσμα στη γη.
Αυτό το χάσμα της εισόδου υπάρχει και σήμερα γνωστό ως «Αγίασμα του αγίου
Παύλου» δίπλα στον δρόμο ανατολικά της Ιερισσού απ’ όπου πέρασε ο Παύλος και
κατέφυγε δια της υπόγειας σήραγγας και μέσα από ένα μεγάλο ποτάμι και εξήλθε
από το αντίστοιχο χάσμα- στοά στην χερσόνησο της Κασσάνδρας στη Νέα Φώκαια.
1
“Ο Απόστολος Παύλος Στη Χαλκιδική.”
2
Δημήτριος Παπάζης, Παύλεια Τόμος Επετειακός, Παραδόσεις Για Τη Διέλευση Του Αποστόλου
Παύλου Από Τις Περιοχές Της Χαλκιδικής.

3. 3
Και τα δύο αυτά χάσματα-σπηλαιώδη ορύγματα σε βράχους ονομάστηκαν αγιάσματα
του αγίου Παύλου και είναι αφιερωμένα ως εξωκλήσια σε αυτόν.
Οι Ιερισσίωτες φορτώνουν το περιστατικό στους συγκατοίκους τους τους
Λαδιαβήτες, αν και οι τελευταίοι μετοίκησαν στην Ιερισσό μόλις το 1700,
εγκαταλείποντας το χωριό τους, την Λαδιάβα, που βρισκόταν νοτιανατολικά της
σημερινής Κομίτσας.
Η είσοδος του χάσματος υπάρχει και σήμερα και είναι επισκέψιμη, γνωστή ως
«Αγίασμα του Αγίου Παύλου», στον νάρθηκα του ομώνυμου μεγάλου εξωκκλησίου,
παρά το πρώην Κουτλουμουσιανό μετόχι, νοτιανατολικώς της Ιερισσού. Ο χώρος
αυτός αποτελούσε ομώνυμο προσκύνημα τον 11ο
αιώνα, και η παράδοση της
καταδίωξης ήταν ήδη γνωστή το 1550, όταν πρωτοκαραγράφηκε. Πιθανότατα ήταν
γνωστή ήδη τον 11ο
αιώνα, γι’ αυτό και είχε κτισθεί εκεί, (στο «Αγίασμα»;) μια
εκκλησία με εξαιρετικά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη.
Η θέση εξόδου του Αποστόλου στην Κασσάνδρα είναι πάλι στο «Αγίασμα του Αγίου
Παύλου», κοντά στον επιβλητικό μετοχιακό πύργο της αγιορείτικης Μονής του Αγίου
Παύλου στη σημερινή Νέα Φώκαια.3
2.Φωτογραφία από το λεγόμενο Σπήλαιο- Αγίασμα του αγίου Αποστόλου Παύλου στην
Ιερισσό.
3
“Ο Απόστολος Παύλος Στη Χαλκιδική.”

4. 4
3. Το Αγιορείτικο χειρόγραφο (1858)4
Με βάση την ακαδημαϊκή έρευνα, όπως ενδεικτικά εκφράστηκε από την
Αρχαιολόγο Χρυσάνθη Μαυροπούλου- Τσιούμη και τον Λειτουργιολόγο
Ιωάννη Φουντούλη, ο Απόστολος Παύλος διήλθε, κατά τις επικρατούσες
παραδόσεις από πολλά μέρη. Η μελέτη της πρώτης δεν περιέχει κάποια μνεία
σχετικά με την παράδοση για την παρουσία του Αποστόλου στη Χαλκιδική.
Αντιθέτως σε δημοσίευμα5
του δευτέρου εντοπίζεται αναφορά για διάβαση
του από την Ιερισσό (Άκανθο) της Χαλκιδικής.
Το κείμενο του χειρογράφου φέρει τον τίτλο : Ὑπόνημα περί τοῡ ἐν Κασάνδρα
(sic) Θεοφυ/τεύτου Βράχου Εκκλησίας τοῡ Ἁγιάσματος Ἀγίου Ἀποστόλου
Παύλου και εκτείνεται σε δεκαεννέα σελίδες. Σημειώνεται πως το χειρόγραφο
συνοδεύει ένα ακόμη έργο του ιδίου γραφέα με τίτλο:
α) Ἀκολουθία παρακλητικοῡ κανόνος ἁγίου ἀποστόλου Παύλου φιλοπονηθεῑσα
παρά Το πανοσιωτάτου ἁγίου Ἀρχιμανδρίτου καί καθηγουμένου τῆς ἐν ἁγίω
Ὂρει Ἂθω ἱερᾶς καί πατριαρχικῆς σεβασμίας τε καί Βασιλικῆς κοινοβιακῆς
Μονῆς τοῡ ἁγίου «Παύλου, Κύρ… Σωφρονίου, το οποίο αριθμεί εννέα σελίδες.
β) Το έργο του αγιορείτη επίσης μοναχού Ιακώβου Νεασκητιώτου με τίτλο:
Παράκλησις ἱκετήριος εἰς τόν Ἀπόστολον κορυφαῑον Παῡλον ψαλλομένη εἰς τον
ναόν τοῡ πύργου τοῡ ἁγιάσματος αὐτοῡ εἰς τό Μετόχιον τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῡ
Ἁγίου Παύλου τό ἐν τῇ χερσονήσω Κασάνδρας (sic), πονηθεῑσα παρά Ἰακώβου
Μοναχοῡ νεασκητιώτου. Αἰτήσει τοῡ Πανοσιωτάτου ἀγίου καθηγουμένου τῆς
αὐτῆς Μονῆς Κυρίου, Κυρίου Σωφρονίου ἳνα ψάλληται εἰς τιμήν τοῡ
Ἀποστόλου, και ίασιν καί θεραπείαν τῶν προσερχομένων εὐλαβῶς εἰς ὑγείαν
τῶν νοσημάτων καί θλίψεων ὧν πιέζονται. Ἐν ἒτει 1858. Ἐν τῷ Ἁγίω Ὄρει
Ἂθω, που αριθμεί δεκαεπτά σελίδες.
4
Δημήτριος Παπάζης, Παύλεια Τόμος Επετειακός, Παραδόσεις Για Τη Διέλευση Του Αποστόλου
Παύλου Απο Τις Περιοχές Της Χαλκιδικής.
5
Ιωάννης Μ. Φουντούλης, “Ίχνη Διαβάσεως Του Αποστόλου Παύλου Απο Την Ελλάδα Και Ιδιαιτέρως
Τη Θεσσαλονίκη.”

5. 5
Συνολικά ολόκληρο το Υπόμνημα μαζί με τα παραπάνω Υμνογραφικά έργα
που το συνοδεύουν αριθμεί συνολικά σαράντα πέντε σελίδες. Το χειρόγραφο
αυτό το οποίο σχετίζεται με τον Απόστολο Παύλο και εντοπίστηκε στο Άγιο
Όρος από τον ιερομόναχο Αντύπα Αγιορείτη6
και στη συνέχεια με τη
μεσολάβηση του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Κίτρους και Κατερίνης κ.
Γεώργιο τέθηκε υπ όψιν του αναπληρωτή καθηγητή της Εκκλησιαστικής
Ακαδημίας Θεσσαλονίκης Δημητρίου Παπάζη, ο οποίος προτίθεται να το
εκδόσει στο μέλλον.
Συγκριμένα, το δεύτερο μέρος του χειρογράφου (18-19) αναφέρεται πως το
Αγίασμα του Αγίου Αποστόλου Παύλου, ιδιοκτησία ως Μετόχι της ομώνυμης
Μονής, επισκέπτονται την ημέρα εορτής των Αγίων Αποστόλων ευλαβείς
προσκυνητές και περιηγητές, ἐκτελοῡντες την θείαν μυσταγωγίαν και
λουόμενοι στην πηγή θεραπεύονται από τις ασθένειες τους. Στο τέλος του
χειρογράφου αναφέρεται η αιτία που συντάσσεται αφού διαπιστώθηκε
έλλειψη μνείας και σχετικών υπομνημάτων τα οποία διασώζονται, υπήρχαν
μόνον αρχαίες παραδόσεις και θαύματα του Αγιάσματος. Αποτελεί λοιπόν
σύνθεση στοιχείων της προφορικής παραδόσεως και τμήμα αποσπασμάτων
χρυσόβουλλων λόγων.
Η πιθανή διέλευση του αγίου κατά την δεύτερη περιοδεία του από την Ιερισσό
(Άκανθο) προηγείται χρονικά από αυτή της Κασσάνδρας και στην συνέχει στη
Σιθωνία σύμφωνα με την προφορική παράδοση έτσι όπως έχει καταγράφει
μεταγενέστερα. Σαφώς, ο στόχος του πρωτοκορυφαίου Αποστόλου για τη
δημιουργία κάποιας χριστιανικής εστίας ήταν οι μεγάλες πόλεις ή
τουλάχιστον για αυτές τις πόλεις μας διασώζει τις περισσότερες πληροφορίες
ο άγιος Ευαγγελιστής Λουκάς στις Πράξεις των Αποστόλων.
Σύμφωνα με τοπικές και προφορικές λαϊκές παραδόσεις εκτός από την
Απολλωνία περιλαμβάνεται και η Άκανθος της Χαλκιδικής χερσονήσου που
6
Ἰβηριτικὸν Ἱερὸν Κελλίον Ἁγίας Ἄννης, Καρυές, Ἅγιον Ὄρος, “Ἱερομόναχος Ἀντίπας Ἁγιορείτης -
Βιογραφικὸ Σημείωμα.”

6. 6
υπαγόταν πολιτικά και εκκλησιαστικά στη Θεσσαλονίκη στην οποία επίσης
αναπτύχθηκαν τοπικές παραδόσεις7
σχετικά με Παύλεια εκεί παρουσία.
Οι κάτοικοι υποστήριξαν προφορικά πως ο Απόστολος των Εθνών διήλθε
από τα μέρη τους και διέσωσαν από στόμα σε στόμα με επιμονή την
ανάμνηση της εν λόγω παραδόσεως , ισχυριζόμενοι πως υπάρχουν ακόμη ίχνη
της διάβασής του, διατηρώντας με ευλάβεια απτά σημεία, μνημεία και τόπους
ιερούς αυτής. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα σύνθεση αποσπασματικών
αφηγήσεων με διαφορετικές παραλλαγές και εμπλουτισμούς, οι οποίες
αφομοιώθηκαν και διατηρήθηκαν μέχρι και σήμερα.
4. Η Άκανθος την εποχή των Ρωμαίων.
Η Χαλκιδική είναι η μοναδική περιοχή της Μακεδονίας, που η ιστορία της
σχετίζεται άμεσα από τον 12ο
ακόμη π.Χ. αιώνα με τους Ρωμαίους ή
καλύτερα με τους «προγόνους» των Ρωμαίων8
.Το ενδιαφέρον των Ρωμαίων
για τη Χαλκιδική ήταν πολλαπλό, πολιτικό, στρατιωτικό, οικονομικό και
εκδηλώθηκε τόσο από Ρωμαίους ιδιώτες εμπόρους με την ίδρυση της
ρωμαϊκής κοινότητας στην Άκανθο όσο και από το επίσημο Ρωμαϊκό κράτος
με την ίδρυση ρωμαϊκής αποικίας στην Κασσάνδρεια. Αυτές οι δυο ενέργειες
των Ρωμαίων, που είχαν σαν συνέπεια την δημογραφική και οικονομική
διείσδυση τους στη Χαλκιδική, στάθηκαν ορόσημο στη ρωμαϊκή ιστορία της
περιοχής αυτής.
Την εγκατάσταση των Ρωμαίων στην Άκανθο πληροφορούμαστε από μια
επιγραφή που βρέθηκε στην ακρόπολη της. Η επιγραφή είναι χαραγμένη σε
ένα τεράστιο μαρμάρινο βάθρο9
αγάλματος που θεωρείται πολύ πιθανό ότι
παρίστανε τον αυτοκράτορα Αύγουστο, για αυτό και χρονολογείται ανάμεσα
στο 27 π.Χ. και 14 μ.Χ. Το τιμητικό αυτό άγαλμα αποτελεί την πιο μεγάλη
απόδειξη της επιθυμίας των Ρωμαίων εμπόρων να εκδηλώσουν την αφοσίωση
τους στον αυτοκράτορα.
7
Ιωάννης Καραβιδόπουλος, “Ο Απόστολος Παύλος Στην Ελληνική Κοινωνία Παρελθον-Παρόν-
Μέλλον.”
8
Δημήτρης Κ. Σαμσάρης, “Οι Ρωμαίοι Και η Χαλκιδική, Δημήτρης Κ. Σαμσάρης.”
9
Δημήτρης Κ. Σαμσάρης; Χρήστος Καραστέργιος, “Βάθρο Αγάλματος ( Του Αυγούστου).”

7. 7
Γνωρίζουμε ότι οι πόλεις στις οποίες είχαν εγκατασταθεί Ρωμαίοι έμποροι,
βρίσκονται όλες κατά μήκος της περίφημης Εγνατίας οδού ή σπουδαίων
παρακλαδιών της. Δυο από αυτές τις πόλεις διέθεταν και αξιόλογα λιμάνια,
που διευκόλυναν τις θαλάσσιες μεταφορές και αποτελούσαν συγκοινωνιακούς
κόμβους χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων.
5. Οι πλουτοπαραγωγικές πηγές της περιοχής
Αντίθετα, η Άκανθος δε βρισκόταν πάνω στην Εγνατία οδό ούτε σε κάποιο
παρακλάδι της, όμως διέτεθε ένα αξιόλογο λιμάνι γνωστό ως «Άκάνθιο
λιμένα»10
που φαίνεται πως υπήρξε πόλος έλξης των Ρωμαίων εμπόρων.
Επιπλέον, θα πρέπει η περιοχή να διέθετε αξιόλογες πλουτοπαραγωγικές
πήγες που προσφέρονταν για εμπορική εκμετάλλευση όπως τα πλούσια
μεταλλεία χρυσού, αργυρού, χαλκού, μολύβδου και σιδήρου που υπήρχαν
στην περιοχή και ειδικότερα στο βουνό Στρατόνικο.11
Είναι πολύ πιθανό η
συστηματική εκμετάλλευση των μεταλλείων της Μακεδονίας να είχε αρχίσει
την εποχή του Φιλίππου Β΄12
, και δεν αποκλείεται η προγενέστερη
εκμετάλλευση τους από θρακικές φυλές μεταλλωρύχων που κατοικούσαν
εκεί13
Αξίζει να σημειωθεί άλλη μια σπουδαία πηγή φυσικού πλούτου που θα είχε
σίγουρα προσελκύσει την προσοχή των Ρωμαίων εμπόρων, η άφθονη και
εκλεκτή ναυπηγήσιμη και οικοδομήσιμη ξυλεία της περιοχής. Σε συνδυασμό
με τον κοντινό Ακάνθιο λιμένα που έλυνε το βασικό πρόβλημα της
θαλάσσιας μεταφοράς τους. Δυστυχώς δεν έχουμε καμία μαρτυρία των
ρωμαϊκών χρόνων για την ξυλεία της περιοχής, η σημασία και το μέγεθος της
πόλεως της Ακάνθου την οποία αναφέρει μαζί με την Απολλωνία εξαίρεται
το 382 π.Χ. από τον Ακάνθιο Κλειγένη στο λόγο του ενώπιον της εκκλησίας
των Σπαρτιατών14
καθώς και από τον Θουκυδίδη.
10
Στράβων, Στράβωνος Γεωγραφικόν Έβδομον.
11
Allen Brown West, The History of Chalcidic League.
12
Ζαγκλής Δημήτριος, Χαλκιδική, Ιστορία-Γεωγραφία (Μέχρι Του 1912.
13
Δημήτρης Κ. Σαμσάρης, “Αρχαίο Κάστρο Και Μεταλλουργείο Σιδήρου Κοντά Στο Σημερινό Χωριό
Ορεινή Σερρών.”
14
Ξενοφών, Ελληνικά V,2,11-12; Θουκιδίδης, Ιστορίαι.

8. 8
6. Συμπεράσματα
Η σύνδεση του προσώπου του αγίου Αποστόλου Παύλου με το ιερό
παρεκκλήσιο και αγίασμα μπορεί να μην στηρίζεται βιβλικά σε κανένα
σημείο της Καινής Διαθήκης, είναι όμως αξιοθαύμαστη η προσπάθεια των
κατοίκων να διατηρούν και να μεταδίδουν στις επόμενες γενιές τους αυτή
τους την πεποίθηση. Παρουσιάστηκαν κάποιες πιθανές αιτίες που θα έκαναν
τον άγιο Απόστολο να επισκεφθεί και να κηρύξει το χαρμόσυνο Ευαγγέλιο
Του Χριστού στην περιοχή της Ακάνθου.
Πράγματι, η Απολλωνία δεν απέχει και πολύ, έτσι ώστε να καθίσταται κάτι
τέτοιο αδύνατο για αυτό το λόγο ίσως είναι και τόσο ισχυρή η επιμονή της
διέλευσης του από τον τόπο τους. Για τη συνείδηση των πιστών είναι γεγονός
η διέλευση του και αυτό γίνεται φανερό από την συμμετοχή τους κάθε χρόνο
στις τιμητικές εορταστικές ακολουθίες και πανηγύρεις την ημέρα της εορτής
του. Μία ενδεχόμενη μελλοντική εύρεση τεκμηρίων που ισχυροποιούν αυτή
την εκδοχή μπορεί να φέρει την ανατροπή στους ακαδημαϊκούς κύκλους,
όμως για τους κατοίκους της σημερινής Ιερισσού δεν θα αλλάξουν πολλά.
Αναμφίβολα με τα σημερινά δεδομένα είναι μια προφορική παράδοση η
παρουσία του αγίου στην περιοχή, αν και δεν αποκλείεται κάτι τέτοιο με τα
στοιχεία που παρουσιάστηκαν παραπάνω και έχουν μελετηθεί και ερευνηθεί
στο παρελθόν. Ώσπου όμως να τεκμηριωθεί αυτός ο ισχυρισμός (ίσως και όχι)
η στάση μας απέναντι στις παραδόσεις, είτε αυτές είναι προφορικές είτε
αποτελεί την άγραφη Ιερά Παράδοση της Εκκλησίας Του Χριστού, δεν
αρμόζει να είναι απαξιωτική όπως μας συμβουλεύει χαρακτηριστικά ο άγιος
Απόστολος Παύλος :«ἀδελφοί, στήκετε, καὶ κρατεῖτε τὰς παραδόσεις ἃς
ἐδιδάχθητε εἴτε διὰ λόγου εἴτε δι᾽ ἐπιστολῆς ἡμῶν»15
. Αυτό φαίνεται πως
προσπαθούν να διαφυλάξουν οι κάτοικοι που ευλαβούνται και προσέρχονται
στο «αγίασμα» του ιερού παρεκκλησίου με πίστη και ελπίδα θεραπείας.
15
Απόστολος Παύλος, Β΄ Προς Θεσσαλονικείς, 2.15.

9. 9
Βιβλιογραφία
Απόστολος Παύλος. Β΄ Προς Θεσσαλονικείς, 2.15. Απόστολος Παύλος.,
https://www.imchiou.gr/index.php/agiografika-keimena/kaini-diathiki/718-epistoli-pavlou-
pros-thessalonikeis-v.
Δημήτρης Κ. Σαμσάρης. ‘Αρχαίο κάστρο και μεταλλουργείο σιδήρου κοντά στο σημερινό χωριό
Ορεινή Σερρών’. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών,
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/view/6029/5767.
———. ‘Οι Ρωμαίοι καιι η Χαλκιδική’. Χαλκιδική, 9 1984.
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/makedonika/article/view/5779/5518.
Δημήτριος Παπάζης. Παύλεια Τόμος Επετειακός, Παραδόσεις για τη διέλευση του Αποστόλου
Παύλου απο τις περιοχές της Χαλκιδικής. Βέροια: Ευστάθιος Χ. Λιανός Λιάντης, 2014.
https://www.academia.edu/13021209/%CE%A0%CE%B1%CF%84%CE%B5%CF%81%CE
%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%B8%CE%B5%CF%8E%CF%81%CE%B7%CF%83%CE
%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CF%80%CE%B1%CF%8D%CE%BB%CE%B5%CE
%B9%CE%BF%CF%85_%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%BF%CF%85_%CE%BA%C
E%B1%CF%84%CE%AC_%CF%84%CE%BF%CE%BD_%CF%84%CE%AD%CF%84%
CE%B1%CF%81%CF%84%CE%BF_%CE%B1%CE%B9%CF%8E%CE%BD%CE%B1.
δρ. Ιωακείμ Παπάγγελος. ‘Ο Απόστολος Παύλος στη Χαλκιδική’. Παγχαλκιδικός Λόγος,
2013.http://www.kyttaro.eu/uploads/media/kyttaro06.pdf
Ζαγκλής Δημήτριος. Χαλκιδική, Ιστορία-Γεωγραφία (μέχρι του 1912. Θεσσαλονίκη, 1956.
https://www.booksistor.gr/p/53034/xalkidiki-istoria-gewgrafia-arxaiwtatwn-xronwn.html.
Θουκιδίδης. Ιστορίαι. τ. 4.85.6, https://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=73&page=141.
Ἰβηριτικὸν Ἱερὸν Κελλίον Ἁγίας Ἄννης, Καρυές, Ἅγιον Ὄρος. ‘Ἱερομόναχος Ἀντίπας Ἁγιορείτης
- Βιογραφικὸ σημείωμα’,
http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/tributes/antipas/curriculumvitae-antipas.htm.
Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελος, Κλεανθής Δημ. Δούκας. ‘Η παλαιοχριστιανική βασιλική της Ιερισσού’.
Κύτταρο Ιερισσού, 2011.
Ιωάννης Καραβιδόπουλος. ‘Ο Απόστολος Παύλος στην ελληνική κοινωνία παρελθον-παρόν-
μέλλον’. Πεμπτουσία (blog), 2012. https://www.pemptousia.gr/2012/05/o-apostolos-pavlos-
ke-i-elliniki-kin/.
Ιωάννης Μ. Φουντούλης. ‘Ίχνη διαβάσεως του Αποστόλου Παύλου απο την Ελλάδα και ιδιαιτέρως
τη Θεσσαλονίκη.’, 203–15, κυρίως 207. Λ.Ε. Δημήτρια. Θεσσαλονίκη: University Studio
Press, 2000.

10. 10
Ξενοφών. Ελληνικά V,2,11-12, https://www.greek-
language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=32&page=57.
Στράβων. Στράβωνος Γεωγραφικόν Έβδομον. τ. VII. απόσπασμα 35,
http://remacle.org/bloodwolf/erudits/strabon/livre78.htm.
Χρήστος Καραστέργιος. ‘Απο τα αρχαιολογικά ευρήματα της Ιερισσού-Το μάρμαρο της Λαδιάβας
(φωτογραφία)’. Https://blog.moudaniwn.gr/. ΝέαΜουδανιάblog (blog), 2020.
https://blog.moudaniwn.gr/2020/10/16/apo-ta-archaiologika-eyrimata-tis-ierissoy-to-
marmaro-tis-ladiavas-foto/.
Allen Brown West. The History of Chalcidic League. Palala Press (August 31, 2015), 2015.
https://www.amazon.com/History-Chalcidic-League-Allen-
Brown/dp/1340679949#detailBullets_feature_div.
Βιβλιογραφία Φωτογραφιών
1. Φωτογραφία του ναού του Αγίου Αποστόλου Παύλου στην Ιερισσό.
Πηγή:http://ierissiotes.blogspot.com/2019/06/blog-post_28.html
2. Φωτογραφία από το λεγόμενο Σπήλαιο- Αγίασμα του αγίου Αποστόλου Παύλου
στην Ιερισσό.
Πηγή:https://blog.moudaniwn.gr/2020/06/28/to-spilaio-kai-to-agiasma-toy-agioy-
payloy-o-apostolos-paylos-kai-i-ierissos/