инерци ба-кеплерийн-хуулиуд (1)

1. Багш Х. Энхсайхан

2.  1. Инерциал ба инерциал бус тооллын
систем
 2. Төвөөс зугтах хүч
 3. нэмэлт (вектор хэмжигдэхүүн)

8.  Инерциал ба инерциал бус тооллын систем
 Ньютоны 1дүгээр хууль ёсоор биед хүч үйлчэх хүртэл бие тайван
байдал ба шулуун замын жигд хөдөлгөөнөө хадгалдаг. Үүнийг
инерцийн хууль гэнэ. Инерцийн хууль биелэх систем нь ямар
тооллын систем байдаг вэ?
 Дэлхий дээр болж байгаа ихэнх хөдөлгөөнийг судлахдаа дэлхийтэй
буюу газартай холбоотой тооллын систем ашигладаг. Дэлхийн
тэнхлэгээ эргэх хөдөлгөөн, дэлхийн нарыг тойрох хөдөлгөөнийг
тооцох шаардлагагүй үед дэлхийтэй холбоотой тооллын системийг
инерциал тооллын систем гэж тооцдог. Өөрөөр хэлбэл, дэлхий дээр
тайван байгаа эсвэл шулуун жигд хөдөлж байгаа биетэй холбоотой
тооллын системийг инерциал тооллын систем гэж ойлгоно. Анги
дотор бөмбөг унагах туршилт, налуу хавтгайгаар бие гулсах зэрэг
хөдөлгөөнд дэлхийн эргэх хөдөлгөөнүүд нөлөөлөхгүй тул анги дотор
тайван байгаа биес болох ширээ, налуу хавтгай, ангийн булан
зэргийг тооллын биеэр сонгон түүнтэй координатын тэнхлэгүүд
холбож инерциал тооллын систем үүсгэдэг

9.  Инерцийн хууль болон Ньютоны бусад
хуулиуд зөвхөн инерциал тооллын системд
л биелнэ.

10.  Тооллын нэг инерциал системтэй
харьцангуй тогтмол хурдтай хөдлөх
тооллын системүүд бүгд инерциал тооллын
систем байдаг. Шулуунаар хөдөлж буй
машины хөдөлгөөнийг газартай холбоотой
системд байгаа хүн эсвэл, шулуунаар жигд
хеделж буй машин доторх хүн ажиглаж
болно. Тооллын инерциал системтэй
харьцангуй хурдатгалтай хөдөлж буй
системийг инерциал бус тооллын систем
гэнэ.

11.  Жишээ нь, хурдасч эсвэл удааширч буй
автобустай, тойргоор эргэж байгаа машин нь
тооллын инерциал бус систем болно. Энэ
тооллын системийг хэрэглэж буй ажиглагч нь
тухайн автобус, машин дотор сууж яваа хүн
байдаг.
 Хурдасч буй автобус доторх баганаас барин
зогсож яваа A хүний хөдөлгөөнийг инерциал
ба инерциал бус тооллын системтэй холбож
судалъя. Автобусны гадна, замын хажууд
зогсож буй (газартай холбоотой инерциал
тооллын системд байгаа) В ажиглагч A хүний
хөдөлгөөнийг хэрхэн шинжих вэ? (11-рзураг)

13.  A хүн автобустай ижил хурдатгалтай хөдлөх
 учир автобусны хөдөлгөөний чиглэлд
бариулаас гарт үйлчлэх хүч A хүнд
хурдатгал олгоно.
 F1 = ma
 Энд, F1-бариулаас хүнд үйлчлэх хүч, m-
хүний масс, а- автобус болон хүний
хурдатгал.

14.  Автобус дотор A хүнтэй хамт яваа өөр D
ажиглагч A хүний хөдөлгөөнийг хэрхэн
тайлбарлах бол? (12 –р зураг) D
ажиглагчийн хувьд A хүн тайван байгаа.
Ньютоны 2 дугаар хуулиар бие тайван
байхын тулд түүнд үйлчлэх хүчнүүдийн
нийлбэр тэгтэй тэнцүү байх ёстой. A хүнд
бариулаас үйлчлэх хүч дангаараа үйлчилж
байгаа бол яаж тайван байж чадах вэ?

16.  Аливаа инерциал бус тооллын системд
орших биед үйлчлэх инерцийн хүч нь
тооллын системийн хурдатгалын эсрэг
чиглэх бөгөөд хэмжээний хувьд биеийн
массыг тооллын системийн хурдатгалаар
үржүүлсэнтэй тэнцүү байна.
 Fи = -ma

17.  Инерцийн хүч нь автобус буюу инерциал
системийн хурдатгалын эсрэг чиглэх ба
тухайн системийн масс хурдатгалын
үржвэртэй тэнцүү байна.