Swastha chatushka is a second chatushka among charaka sapta chatushkas. This chatushka explains about the importance of following proper diet and lifestyle according to seasons and also gives information about Non - suppressible and suppressible urges as well as it focuses on Indriya, Manas etc.

1. SWASTHA CHATUSHKA
Presenter
Dr. Vedavati
Pre Final Year PG Scholar
Department of Kayachikitsa
D G M Ayurvedic medical College, Hospital
and PG and PhD Studies Gadag – 582 103

2. SWASTHA CHATUSHKA
A Root Cause for Disease (वैपर्य)
2

3. Swastha Chatushka
1. Swastha : To preserve the health of healthy person.
The Swastha Chatuska is placed in the second position, the major portion of the Chatuska describes the
various procedures essential for the maintenance of health (i,e Dinacharya, Rutucharya etc..).
Application of Swastha Chatushka : In Chikitsasthana and Shareerasthana.
3
Total number of Shlokas in Swastha Chatushkas 262
Matrashiteeya Adhyaya 111
Tasyashiteeya Adhyaya 51
Na Vegan Dharaneeya Adhyaya 66
Indriyopakramaniya Adhyaya 34

4. 4

5. Matrashiteeya Adhyaya
 The fifth chapter of Charak Samhita Sutrasthana deals with Ayurvedic dietetics, the right quantity of food in relation to
digestion strength, personal hygiene, herbal smoking, nasal drops, oral hygiene, gargling, head massage, foot massage,
etc.
 There are two objectives of Ayurveda.
1. Treatment of patients suffering from diseases and
2. Maintenance of positive health.
In the first four chapters, and in the next four chapters, various ways of maintenance of normal health are described. Of all
the factors for the maintenance of positive health, food taken in proper quantity occupies the most important position. So
the first topic of this chapter deals with the quantity of foods to be consumed.
5

6. • मात्राशी स्यात्|
आहारमात्रा पुनरग्निबलापेग्निणी||३||
• Laghu dravya –
तत्र शाग्नलषग्निकमुद्गलावकग्नपञ्जलैणशशशरभशम्बरादीन्याहारद्रव्याग्नण प्रक
ृ ग्नतलघून्यग्नप मात्रापेिीग्नण भवन्ति|
• Guru dravya
तथा ग्नपिेिुिीरग्नवक
ृ ग्नतग्नतलमाषानूपौदकग्नपग्नशतादीन्याहारद्रव्याग्नण प्रक
ृ ग्नतगुरूण्यग्नप मात्रामेवापेििे||५||
• आहारमात्रा की द्रव्यसापेिता
न च नापेिते द्रव्यं; द्रव्यापेिर्ा च ग्नत्रभागसौग्नहत्यमर्यसौग्नहत्यं वा गुरूणामुपग्नदश्यते, लघूनामग्नप च नाग्नतसौग्नहत्यमिेर्ुयक्त्यथयम्||७||
• ग्ननरिर सेवनीर् आहारद्रव्य
षग्निकाञ्छाग्नलमुद्गांश्च सैन्धवामलक
े र्वान्|
आिरीिं पर्ः सग्नपयर्ायङ्गलं मर्ु चाभ्यसेत्||१२||
6

7. • स्वस्थवृत्त
तच्च ग्ननत्यं प्रर्ुञ्जीत स्वास्थ्यं र्ेनानुवतयते|
अर्ातानां ग्नवकाराणामनुत्पग्नत्तकरं च र्त्||१३||
नगरी नगरस्येव रथस्येव रथी र्था|
स्वशरीरस्य मेर्ावी क
ृ त्येष्ववग्नहतो भवेत्||१०३||
Charakoktha Dinacharya
Anjana Snana
Dhoomapana Vastra dharana
Nasya Ratna dharana
Dantadhavana Malamargashudddi
Jihvanirlekhana Kshoura karma
Tambula sevana Padatrana dharana
Gandusha Chatra dharana
Shiro Abhyanga Dandadharana
Karna purana Swasthavrutta Palana
Abhyanga Dharma sammata
Jeevika
Padabhyanga
7

8. Tasyashiteeya Adhyaya
तस्याग्नशताद्यादाहाराद्बलं वणयश्च वर्यते|
र्स्यतुयसात्म्यं ग्नवग्नदतं चेिाहारव्यपाश्रर्म्||३||
ग्नशग्नशर, वसि, ग्रीष्म, वषाय, शरद् , हेमि.
8
आदान
ग्नशग्नशर वसि ग्रीष्म:
अल्परूिता मध्यरूिता तीव्ररूिता
ग्नतक्तरस कषार् रस कटुरस
अल्पदौबयल्य मध्यदौबयल्य तीव्रदौबयल्य

9. 9

10. • Oka Satmya
इत्युक्तमृतुसात्म्यं र्च्चेिाहारव्यपाश्रर्म्|
उपशेते र्दौग्नचत्यादोकःसात्म्यं [१७] तदुच्यते||४९||
• Hamsodaka
ग्नदवा सूर्ाांशुसिप्तं ग्ननग्नश चन्द्ांशुशीतलम्|
कालेन पक्व
ं ग्ननदोषमगस्त्येनाग्नवषीक
ृ तम्||४६||
हंसोदकग्नमग्नत ख्यातं शारदं ग्नवमलं शुग्नच|
स्नानपानावगाहेषु ग्नहतमम्बु र्थाऽमृतम् [१४] ||४७||
शारदाग्नन च माल्याग्नन वासांग्नस ग्नवमलाग्नन च|
शरत्काले प्रशस्यिे प्रदोषे चेन्दुरश्मर्ः||४८||
10

11. Na Vegan Dharaneeya Adhyaya
Adharaneeya Vegas – 13
न वेगान् र्ारर्ेद्धीमाञ्जातान् मूत्रपुरीषर्ोः|
न रेतसो न वातस्य न छद्यायः [१] िवथोनय च||३||
नोद्गारस्य न र्ृम्भार्ा न वेगान् िुन्तत्पपासर्ोः|
न बाष्पस्य न ग्ननद्रार्ा ग्ननःश्वासस्य श्रमेण च||४||
Dharaneeya Vega – 3
इमांस्तु र्ारर्ेद्वेगान् ग्नहताथी प्रेत्य चेह च|
साहसानामशस्तानां मनोवाक्कार्कमयणाम्||२६||
11

12. Vyayama varnana
शरीरचेिा र्ा चेिा स्थैर्ायथाय बलवग्नर्यनी|
देहव्यार्ामसङ्ख् ख्याता मात्रर्ा तां समाचरेत्||३१||
Shareerika Prakruti
समग्नपत्ताग्ननलकफाः क
े ग्नचद्गभायग्नद मानवाः|
दृश्यिे वातलाः क
े ग्नचन्तत्पत्तलाः श्लेष्मलास्तथा||३९||
तेषामनातुराः पूवे वातलाद्याः सदातुराः|
दोषानुशग्नर्ता ह्येषां देहप्रक
ृ ग्नतरुच्यते||४०||
12

13. Dadhi Sevana Niyama
न नक्तं दग्नर् भुञ्जीत न चाप्यघृतशक
य रम्|
नामुद्गर्ूषं नािौद्रं नोष्णं नामलक
ै ग्नवयना [३९] ||६१||
ज्वरासृन्तित्तवीसपयक
ु ष्ठपाण्ड्वामर्भ्रमान्|
प्राप्नुर्ात्कामलां चोग्रां ग्नवग्नर्ं ग्नहत्वा दग्नर्ग्नप्रर्ः||६२||
13

14. Indriyopakramaneeya Adhyaya
Panchapanchaka
पञ्चेन्द्रिय श्रोत्र स्पर्शन चक्षु रसना घ्राण
पञ्चेन्तन्द्र् ख वार्ु ज्योग्नत आप भू
पञ्चेन्तन्द्र् द्रव्य कणय त्वचा अग्नि ग्नर्व्हा नाग्नसका
पञ्चेन्तन्द्र् अग्नर्िान शब्द स्पशय रूप रस गँर्
पञ्चेन्तन्द्र् बुन्तदद श्रोत्र
बुन्तदद
स्पशयन
बुन्तदद
चिु
बुन्तदद
रसन
बुन्तदद
घ्राण
बुन्तदद
Mana, its Synonymns , Gunas and Vishayas are explained.
Sadvrutta Palana
तस्मादात्मग्नहतं ग्नचकीषयता सवेण सवां सवयदा स्मृग्नतमास्थार् सद् वृत्तमनुष्ठेर्म्||१७||
तद्ध्यनुग्नतष्ठन् [२०] र्ुगपत् सम्पादर्त्यथयद्वर्मारोग्यग्नमन्तन्द्र्ग्नवर्र्ं चेग्नत;
14

15. APPLICABILITY
The Swastha Chatushka is one of the most important part of the Sutrasthana, that which fulfill the very first
aim of Ayurveda i.e “Swasthasya Swasthya Rakshanam”.
The Swastha Chatushka which includes four Adhyayas makes complete elucidation on Matrayukta Ahara,
Swasthavritta, Rutucharya Paripalan, Sadvritta, can be considered as a actions (Karya) which help in
maintenance of health in healthy person by balancing Tridoshas, Dhatus, Malas. Contexts of Adharaneeya
Vega, Dharaneeya Vega, Vyayama, Hetu Chatushtaya can be considered as responsible causative factors
(Karana) for Swasthya Samrakshana (preservation of health).
Regimens described in four Adhyayas of Swastha Chatushka not only promote Swasthya but they equally
have their own role to play in management of certain diseases. And they also provide a holistic approach for
health as well as life.
Adaptation of these described regimens in day-to-day life takes care of all dimensions of health including
Kayika, Manasika, Samajika and Adhyatmika, which in turn enhance the quality of life and helps to attain four
Purushartha viz, Dharma, Artha, Kama, and Moksha.
15

16. THANK YOU
16