1. De wereld van de cliënt in
159
HOOFDSTUK15
Inzicht, overtuiging en een doorbraak.
Wat Vakmanschap aan Zet oplevert
voor probleemgezinnen, hulpverleners
en hun organisaties
Douwe van den Berg
15.1 Inleiding12
De jeugdhulpverlening aan complexe gezinnen levert minder op dan we zouden willen.
Vakmanschap aan Zet (VaZ) is ontwikkeld om te begrijpen waarom de hulpverlening in een gezin
vastloopt en een plan te bedenken om de impasse te doorbreken. Het bijwonen van een
bijeenkomst helpt de professionals zich vakmatig te ontwikkelen en doortastender op te treden,
ook bij andere gezinnen. De aansluiting bij de cliënt is van grote invloed op het effect van de
hulpverlening. De methode van Vakmanschap aan Zet helpt om inzicht te krijgen in die
aansluiting en levert concrete interventies om de samenwerking met een gezin te verbeteren. Uit
evaluatie van de methode blijkt dat dit vaak leidt tot een doorbraak. Sinds 2009 zijn in de
Amsterdamse stadsdelen zo’n veertig VaZ-bijeenkomsten gehouden en heeft de aanpak zich
steeds verder ontwikkeld. Wat blijkt VaZ in de praktijk te betekenen voor gezinnen,
hulpverleners en hun organisaties?
15.2
15.2 Vakmanschap aan Zet, hoe werkt dat?
De betrokken professionals rond een multiprobleemgezin werken een dag lang aan de analyse
van de hulpverlening en aan een actieplan om de impasse daarin te doorbreken. De groep kan in
samenstelling variëren, afhankelijk van wie er in het gezin actief was en is; van gezinsvoogd,
leerplichtambtenaar, buurtregisseur (politie) en begeleider DWI2
tot ambulant jongerenwerker,
1
Dit artikel volgt logisch op de 2 andere artikelen vanuit de Amsterdamse praktijk aan deze bundel. Het laat zien hoe
beleidsvorming en onderzoek zich uiteindelijk vertalen in concrete acties op de werkvloer, gericht op het
doorbreken van patronen. Zie in dit handboek artikel X: Douwe van den Berg, Renske Emmelkamp & Nies
Medema, ‘Ouders waar het kan, hulp als het moet. Wat Amsterdam vraagt van de nieuwe jeugdprofessional’, p.
X (red.); alsmede in dit handboek artikel X: Douwe van den Berg & Simen van der Goot, ‘Actieonderzoek
doorbreekt ingesleten patronen jeugdzorg’, p. X (red.).
2
DWI = Dienst Werk & Inkomen.

2. De Jeugdprofessional in ontwikkeling
160
zorgcoördinator van een school, en een medewerker van een woningbouwcorporatie. Aan het
einde van de middag schuiven hun managers aan.
In de ochtend staat de ‘behangrol’ centraal. Hierop staat uitgeschreven wat er allemaal is
gebeurd in de voorbije jaren. Hoe is de situatie geëscaleerd? “Dat doen we op basis van een
reconstructie van de hulpverleningsgeschiedenis die van te voren is gemaakt en tijdens de
bijeenkomst wordt aangevuld,” vertelt een begeleider. Vaak is een groot aantal professionals bij
het gezin betrokken of betrokken geweest. Denk aan een gezin met vijf kinderen, verslaving,
mishandeling, schoolverzuim, ondertoezichtstellingen, aanraking met politie en justitie, en
schuldsanering. Van alle onderling verweven gebeurtenissen en complicaties ontstaat tijdens de
bijeenkomst vaak voor het eerst een volledig beeld. “Dat kan confronterend zijn,” zegt een
manager binnen de jeugdbescherming: “Je ziet waar de regie verloren is gegaan en de
hulpverlening als losse continenten uiteen is gaan drijven. Dat is vaak al jaren geleden.” “Als ik
de zaak eerder zo op een rijtje had gehad”, zegt een medewerker van een woningbouwvereniging,
“dan hadden we niet tot uithuiszetting van dit gezin besloten.” Een casemanager noemt het
“bevrijdend om samen vast te stellen dat er fouten zijn gemaakt. Dat biedt ruimte voor een nieuwe
start.”
Vanuit overzicht ontstaat inzicht. De vicieuze cirkel waarin de hulpverlening gevangen zit –
‘het patroon’ – komt op een flap-over te staan. Centraal in dat patroon kan bijvoorbeeld een
overbelaste moeder staan. Door de groeiende problemen in haar gezin kreeg ze met steeds meer
hulpverleners te maken. Ze raakte het overzicht kwijt, kreeg steeds meer stress en bood minder
en minder structuur aan haar kinderen. Deze gingen problemen op straat veroorzaken. Zo
groeiden de problemen steeds weer verder.
Als de loop der gebeurtenissen helder op het netvlies staat, brengen de professionals samen
de sociale verhoudingen in kaart. Wie trekt er in en rond het gezin aan de touwtjes en hoe is de
zorg verdeeld? Om daar helder over te kunnen praten en denken rangschikken de deelnemers op
een tafel een aantal poppetjes die het gezin, het sociale netwerk en de professionals verbeelden.
Zo ontstaat inzicht in de eigen kracht van het sociale netwerk. Welke personen moeten
gesteund worden om het gezin te stabiliseren? Het helpt ook om het perspectief van het gezin te
zien. “Ik begreep ineens hoe onoverzichtelijk het voor het gezin was, met al die hulpverleners,”
zegt een schoolmaatschappelijk werker.
Daarnaast krijgen de professionals nieuwe inzichten in de positie die zij innemen in het gehele
systeem van gezin en hulpverlening. Door het gehele systeem op tafel te zien staan, ontdekte een
gezinsvoogd dat zij door de moeder werd ingezet als schild tegen de politie, terwijl het haar
bedoeling was om de moeder te steunen met de
Inzicht, overtuiging en een doorbraak. Wat Vakmanschap aan Zet oplevert voor probleemgezinnen 15.3
opvoeding van de kinderen. Zij bedacht welke positie zij moest innemen om wél effectief te
kunnen zijn, en welke acties zij moest inzetten om die nieuwe positie te bereiken.
In de middag van de VaZ-bijeenkomst maken de deelnemers een actieplan voor de komende
paar weken. Alleen plannen die een knip zetten in de vicieuze cirkel komen in aanmerking.
Plannen die dat niet doen zijn meer van hetzelfde en dus gedoemd om ook weer te mislukken.
15.3 Oude reflexen, nieuwe wegen
Inzien waar het fout ging in de hulpverlening is één, het daarna beter doen is twee. Om een
impasse te doorbreken moeten de professionals breken met hun reflexen. Met de ingesleten

3. De wereld van de cliënt in
161
gewoonte om zich vooral te richten op een moeder die veel aandacht vraagt, en minder op het
belang van de kinderen bijvoorbeeld. Of met de gewoonte om bij gebrek aan succes nieuwe
maatregelen te treffen, en meer mensen in te roepen, ook wanneer de interventiedruk de
problemen in het gezin juist vergroot. Wat een complex probleem lijkt kan bij nader inzien soms
met beperkte middelen worden opgelost: een takenlijst op de koelkast of twee keer per week op
bezoek om te bespreken wat er gedaan moet worden.
De professionals moeten boven alles breken met de reflex dat ze het vanuit hun eigen
professie moeten oplossen. “Het is heel verhelderend om je ervaringen met het gezin te delen en
samen met andere professionals na te denken”, zegt een maatschappelijk werkster: “Hoe kun je
die moeder bereiken? Wat moet je doen, wat moet je vooral niet doen? Dergelijke ervaringskennis
probeer je natuurlijk ook via je verslagen over te dragen, maar dat werkt niet.”
Een multiprobleemgezin plus de familie, vrienden, vriendjes en buren daaromheen vormen
een complex netwerk. De knooppunten in dat netwerk beïnvloeden elkaar voortdurend. De
criminele contacten van een zoon kunnen ook andere kinderen in het gezin meetrekken. Een
verslaafde oom kan alle aandacht van de moeder absorberen. En een sterke grootmoeder kan met
de juiste steun het evenwicht in het gezin helpen herstellen. Om effectief een dergelijk netwerk
te overzien en te sturen moet ook de hulpverlening als netwerk leren opereren. De verschillende
professionals zijn veel effectiever als ze samenwerken. Daarom wordt tijdens de VaZbijeenkomst
een klein team gevormd van professionals die samen de impasse in de hulpverlening aan een
gezin willen en kunnen doorbreken. Zo ontstaat een professioneel netwerk over de grenzen van
organisaties heen.
“De manier waarop de bijeenkomst werd begeleid speelde een belangrijke rol,” herinnert zich
de casemanager: “De focus op de hoofdlijn, waardoor we niet in details verzandden. En de
aandacht voor praktische oplossingen en kleine successen. Aanvankelijk wilden we allemaal
uitleggen waarom we gedaan hadden wat we gedaan hadden. We wilden onze rol verdedigen.
Later veranderde dat in een gevoel van gezamenlijke betrokkenheid.”
Zo brengt VaZ een omslag teweeg. Het zet hulpverleners in een nieuwe rol waarin zij er met
overtuiging samen de schouders onder zetten. Neem een gezin waarvan de oudste zoon vijf jaar
geleden voor het eerst in aanraking kwam met de politie. De hulpverlening kreeg geen greep op
het gezin. De zoon is verslaafd, zijn vader betaalde
15.4
de drugs. Hij terroriseerde het gezin: de ouders durfden geen aangifte te doen bij het Bureau
Huiselijk Geweld. Recent was ook de tweede zoon opgepakt door de politie. Tijdens de VaZ-
bijeenkomst werkten de professionals samen een plan uit. De leerplichtambtenaar en de
medewerker van Nieuwe Perspectieven bepleitten de zaak van de jongste zoon voor de rechter.
De ouders voelden zich daardoor zo gesteund dat ze aangifte durfden te doen tegen de oudste
zoon. Direct na de aangifte haalde de politie hem thuis op. Zijn advocaat was van tevoren op de
hoogte gebracht van de situatie. Later werd de zoon in een behandelingscentrum geplaatst. Het
vergaat allen nu veel beter.
Zo’n gecoördineerde actie is niet alleen effectief, het geeft de betrokken professionals ook
veel energie. En het schept warme samenwerkingsrelaties. “Dankzij VaZ ken ik de personen
binnen al die organisaties nu erg goed,” zegt een coördinator jeugdzorg: “Ik weet welke
bevoegdheden en beslissingsruimte ze krijgen en vooral weet ik welke persoon ik het beste op
welke actie kan inzetten: welke buurtregisseur bereid is om drie keer in de week een politieauto
voor de deur van een vader te laten rijden.”

4. De Jeugdprofessional in ontwikkeling
162
15.4 Een doorbraak
Het actieplan dat tijdens een VaZ-bijeenkomst tot stand komt is vaak succesvol. De doorbraak
die in het gezin wordt geforceerd levert in de meeste gevallen een blijvende verbetering op. Eind
2010 inventariseerden we het duurzame effect voor elf gezinnen waarover ooit, een halfjaar of
langer geleden, een VaZ-bijeenkomst werd georganiseerd. Hoe was het hun naderhand vergaan?
Bij vier gezinnen was een doorbraak uitgebleven. Daaronder twee criminele gezinnen die de deur
voor de hulpverlening hermetisch gesloten hadden gehouden en een hecht gezin met een
onbereikbare vader met psychiatrische klachten. Bij zeven gezinnen, die vaak al even hopeloos
leken, had de VaZ tot een blijvende doorbraak geleid. Hun situatie was wezenlijk verbeterd.
Dergelijke successen zitten hem vaak in een aanpak die inspeelt op de werkelijke problemen,
die vertrouwen wekt bij het gezin en vaak door een hecht team van een beperkt aantal
professionals wordt uitgevoerd. Zo ontstaat er meer duidelijkheid en meer rust in het gezin.
In vrijwel alle gevallen berust het succes ook op een stevige injectie zelfvertrouwen en
vastberadenheid voor de betrokken professionals. Een gezinsmanager, die tijdens de bijeenkomst
de volle steun krijgt van partijen als GGD en politie komt veel sterker in het gezin te staan. “Die
gezamenlijke overtuiging is heel belangrijk,” zegt een manager BJAA Jeugdzorg: “Het draait
vaak om het gevoel dat je deelt. Hoe een moeder bijvoorbeeld alle professionals jaren lang stuk
voor stuk met mooie beloften
om haar vinger wist te winden.”
Inzicht, overtuiging en een doorbraak. Wat Vakmanschap aan Zet oplevert voor probleemgezinnen 15.5
Figuur 1 Moeder schaakt op twee borden
snippers (incomplete)

5. De wereld van de cliënt in
163
Toen de gezinsvoogd een paar weken na de VaZ-bijeenkomst in dat gezin wederom een sterk
vervuild huis aantrof nam ze een jonge baby resoluut onder de arm mee uit het gezin. Ze wist
zich gesteund door alle betrokken partijen. De ondertoezichtstelling (OTS) kwam daarna snel tot
stand.
Dat het gezin weet dat alle betrokken professionals met elkaar hebben gesproken, en één lijn
trekken, maakt ook vaak al een heel verschil. Het schept duidelijkheid en voorkomt dat
hulpverleners tegen elkaar worden uitgespeeld.
15.5 Flexibel en doeltreffend leren
Voor een goed actieplan moet het team vaak de regels en protocollen oprekken. Regels houden
nu eenmaal geen rekening met uitzonderingsgevallen. Het verschil tussen een succes en een
mislukking zit hem vaak in kleine aanpassingen. In de overbrugging van een gat van drie
maanden tussen twee trajecten in, bijvoorbeeld. Als de ene hulpverlener twee maand later afsluit
dan formeel geoorloofd en de ander een maand eerder begint, voorkomen ze samen dat de
tienerjongen ondertussen in de criminaliteit terugglipt. Of het zit hem in een taxi die na een
verhuizing de kinderen nog een paar weken naar de oude school brengt. “Daar is formeel geen
budget voor,” zegt een manager jeugdbescherming: “Maar als je met elkaar besluit dat dat
belangrijk is dan ga ik dat regelen.”
15.6
Die flexibele houding helpt de professionals vaak om ook bij andere gezinnen naar
alternatieve oplossingen te zoeken. “Laatst herkende ik het patroon van zo’n VaZgezin in een
ander gezin,” vertelt een manager van BJAA Jeugdzorg: “Een andere organisatie stelde een
vergelijkbare aanpak voor. Ik heb direct gezegd: ‘jullie hebben groot gelijk!’”
15.6 Lerende organisaties
Nu in verschillende Amsterdamse stadsdelen veel hulpverleners en managers vertrouwd zijn
geraakt met het fenomeen VaZ, stromen de bijeenkomsten daar gemakkelijk vol. Steeds vaker
komt het verzoek of er ook een collega mee mag komen. VaZ wordt gezien als een vorm van
gezamenlijk leren. “Sinds die VaZ-bijeenkomst ben ik anders gaan werken”, vertelt een
maatschappelijk werkster: “Als ik nu een dossier doorneem maak ik voor mezelf een tijdlijntje
en probeer het patroon daarin te ontdekken.”
“Met voorbereiding en nagesprek, hier intern, kost een VaZ-bijeenkomst mij vier uur,” zegt
een manager van de Willem Schrikker Stichting voor jeugdbescherming die vier VaZ-
bijeenkomsten meemaakte: “Het is die investering beslist waard. Als je het verleden niet
inventariseert, blijf je dezelfde fouten maken. Je moet je eigen blinde vlekken onder ogen durven
zien om als organisatie te kunnen groeien.”
“VaZ hoort eigenlijk een vast onderdeel te zijn van onze gereedschapskist,” zegt een manager
van BJAA Jeugdzorg: “Als je twee of drie jaar met een gezin bezig bent, zou je je werkwijze
standaard met VaZ moeten doorlichten. Waarom kom je niet verder? Ook intern bespreken we
natuurlijk gezinnen maar dat doe je steeds met dezelfde collega’s. Evalueren met mensen uit de
keten geeft je een veel breder perspectief.”