11 Przygotowanie form oraz drukowanie technikami wklęsłymi 311[28].Z3.03

1. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Paweł Pierzchalski
Przygotowanie form oraz drukowanie technikami
wklęsłymi 311[28].Z3.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

2. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
1
Recenzenci:
dr inŜ. Henryk Godlewski
dr inŜ. Bogdan Kamiński
Opracowanie redakcyjne:
mgr ElŜbieta Gonciarz
Konsultacja:
dr inŜ. BoŜena Zając
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[28].Z3.03,
„Przygotowanie form oraz drukowanie technikami wklęsłymi”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik poligraf.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

3. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Wykonywanie oraz charakteryzowanie form wklęsłodrukowych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 15
4.1.3. Ćwiczenia 16
4.1.4. Sprawdzian postępów 17
4.2. Charakteryzowanie technik drukowania wklęsłego 18
4.2.1. Materiał nauczania 18
4.2.2. Pytania sprawdzające 20
4.2.3. Ćwiczenia 21
4.2.4. Sprawdzian postępów 22
4.3. Charakteryzowanie rotograwiurowych maszyn drukujących 23
4.3.1. Materiał nauczania 23
4.3.2. Pytania sprawdzające 26
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 28
5. Sprawdzian osiągnięć 29
6. Literatura 34

4. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności
z zakresu wykonywania form oraz drukowania technikami wklęsłymi. Wiadomości
i umiejętności z tej dziedziny zostały określone w programie jednostki modułowej
311[28].Z3.03 Przygotowywanie form oraz drukowanie technikami wklęsłymi. Jest to
jednostka modułowa zawarta w module Procesy drukowania (schemat układu jednostek
modułowych przedstawiony jest na stronie 4 tego poradnika).
Tak jak kaŜda jednostka modułowa, równieŜ i ta ma ściśle określone cele kształcenia,
materiał nauczania oraz wskazania metodyczne do realizacji programu.
W poradniku znajdziesz:
– wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
– cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,
– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
– sprawdzian postępów,
– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
– literaturę uzupełniającą.
Treść programu jednostki modułowej zawiera podstawowe zagadnienia związane
z wykonywaniem form w technice rotograwiurowej i tamponowej róŜnymi metodami.
Znajdują się tu takŜe treści dotyczące samego procesu drukowania w tych technikach wraz
z określeniem zakresu stosowania tych technik drukarskich. Znajdziesz tu takŜe
charakterystykę maszyn rotograwiurowych wraz z podstawowymi ich parametrami.
Jednostka modułowa Przygotowywanie form oraz drukowanie technikami wklęsłymi
została podzielona na trzy rozdziały:
– wykonywanie oraz charakteryzowanie form wklęsłodrukowych,
– charakteryzowanie technik drukowania wklęsłego,
– charakteryzowanie rotograwiurowych maszyn drukujących.
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczeń odpowiedz na pytania sprawdzające, które są
zamieszczone w kaŜdym rozdziale, po materiale nauczania. Udzielone odpowiedzi pozwolą
Ci sprawdzić czy jesteś dobrze przygotowany do wykonywania zadań.
Po zakończeniu realizacji programu tej jednostki modułowej nauczyciel sprawdzi Twoje
wiadomości i umiejętności za pomocą testu pisemnego lub zadania typu próba pracy. Abyś
miał moŜliwość dokonania ewaluacji swoich działań rozwiąŜ przykładowy test sumujący
zamieszczony na końcu poniŜszego poradnika.

5. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
4
Schemat układu jednostek modułowych
311[28].Z3.02
Przygotowanie form
oraz drukowanie
technikami płaskimi
311[28].Z3
Procesy drukowania
311[28].Z3.01
Przygotowanie form
oraz drukowanie
technikami wypukłymi
311[28].Z3.03
Przygotowanie form
oraz drukowanie
technikami wklęsłymi
311[28].Z3.04
Kontrolowanie procesów
drukowania

6. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– posługiwać się terminologią poligraficzną,
– charakteryzować podstawowe działy poligrafii,
– określać podstawowe szeregi i formaty wyrobów poligraficznych,
– posługiwać się podstawowymi miarami poligraficznymi,
– charakteryzować papiery drukowe, papiery tzw. nowej generacji, papiery syntetyczne,
– klasyfikować oraz określić skład farb drukowych,
– określać mechanizmy utrwalania farb,
– określać drukowe i uŜytkowe właściwości farb,
– klasyfikować formy drukowe do wklęsłych technik drukowania,
– klasyfikować wklęsłodrukowe maszyny drukujące,
– klasyfikować i charakteryzować zespoły zasilania arkuszami maszyn drukujących
arkuszowych oraz mechanizmy prowadzenia wstęgi w maszynach zwojowych,
– charakteryzować procesy drukowania technikami wklęsłymi,
– współpracować w grupie,
– formułować wnioski,
– oceniać swoje umiejętności,
– uczestniczyć w dyskusji,
– prezentować siebie i grupę w której pracujesz,
– przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy.

7. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– scharakteryzować proces drukowania rotograwiurowego,
– scharakteryzować rodzaje form wklęsłodrukowych,
– określić metody wykonywania form wklęsłodrukowych głębokościowo zmiennych,
– scharakteryzować metody wykonywania form wklęsłodrukowych,
– scharakteryzować budowę oraz wyjaśnić zasadę działania maszyn rotograwiurowych,
– określić zakres stosowania techniki rotograwiurowej,
– określić zagroŜenia związane z obsługą maszyn rotograwiurowych oraz sposoby ich
eliminowania,
– scharakteryzować rodzaje zespołów farbowych stosowanych w maszynach
rotograwiurowych,
– scharakteryzować proces drukowania tamponowego,
– scharakteryzować rodzaje form do drukowania tamponowego,
– określić sposoby wykonywania form do druku tamponowego,
– określić zakres stosowania techniki tamponowej,
– dokonać charakterystyki tamponów do drukowania,
– scharakteryzować rodzaje maszyn do drukowania tamponowego,
– wykonać fotopolimerową formę do drukowania tamponowego,
– wykonać drukowanie techniką tamponową,
– zastosować terminologię dotyczącą technik wklęsłodrukowych,
– zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,
– przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej oraz
ochrony środowiska.

8. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Wykonywanie oraz charakteryzowanie form
wklęsłodrukowych
4.1.1. Materiał nauczania
Ogólne zasady wykonywania form do drukowania wklęsłego
Z zasady drukowania wklęsłego wynika, Ŝe powierzchnia formy drukowej musi być
dobrze gładka, aby rakiel, ślizgając się po niej, zebrał z niej całkowicie farbę. Rakiel jest
wykonany z cienkiej, giętkiej taśmy stalowej, która naciska na powierzchnię formy. Wobec
tego, gdyby wklęsłe powierzchnie drukujące były duŜe, rakiel zagłębiłby się w nie, wybrałby
farbę i drukowanie nie nastąpiłoby.
Dlatego w drukowaniu wklęsłym, oprócz technologii stalorytowej powierzchnie
drukujące mają duŜą ilość małych pod względem wielkości zagłębień, tzw. kałamarzyków.
Dookoła kaŜdego kałamarzyka znajduje się nienaruszona powierzchnia formy drukowej,
zwana progami. Wynika z tego, Ŝe forma wklęsłodrukowa jest zawsze jakby zrastrowana.
Uzyskanie zróŜnicowanego nasilenia barwy na gotowym druku zaleŜy od objętości farby
przekazywanej z formy na zadrukowywaną powierzchnię, tzn. od objętości kałamarzyków.
Objętość kałamarzyków moŜna zmieniać w róŜny sposób. Tym samym rozróŜnia się trzy
rodzaje form wklęsłodrukowych:
– głębokościowo zmienne,
– powierzchniowo zmienne,
– głębokościowo-powierzchniowo zmienne.
Rys. 1. Trzy rodzaje form wklęsłodrukowych: a) głębokościowo zmienne, b) powierzchniowo zmienne,
c) głębokościowo-powierzchniowo zmienne [10, s. 137].

9. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
8
W formie głębokościowo zmiennej powierzchnia wszystkich kałamarzyków jest taka
sama. Zmienia się tylko ich głębokość.
W formie powierzchniowo zmiennej głębokość wszystkich kałamarzyków jest taka sama.
Zmienia się tylko powierzchnia kałamarzyków.
W formie głębokościowo-powierzchniowo zmiennej zmienia się w poszczególnych
kałamarzykach zarówno głębokość, jak i ich powierzchnia.
W początkach drukowania wklęsłego formy drukowe wykonywano ręcznie. Istniało wiele
technik wykonywania ręcznie form wklęsłych. Najbardziej znana jest technika stalorytnicza.
Obecnie techniki te stosuje się wyłącznie w przypadkach specjalnych oraz do celów
artystycznych.
Formy drukowe do drukowania rotograwiurowego i tamponowego mogą być takie same,
jeŜeli chodzi o kształt kałamarzyków. W drukowaniu tamponowym mogą być teŜ stosowane
kałamarzyki wykonane inaczej. Inny teŜ jest ogólny kształt formy. Do drukowania
rotograwiurowego stosuje się tylko formy cylindryczne – rotacyjne. W drukowaniu
tamponowym najłatwiej jest stosować formy o kształcie płaskim.
Wykonywanie form głębokościowo zmiennych
Technologia wykonywania form głębokościowo zmiennych jest najstarszą technologią
wykonywania form wklęsłych. Dlatego zwana jest takŜe technologią tradycyjną.
W technologii tej kałamarzyki wykonuje się na powierzchni metalowego cylindra.
Cylindry formowe do drukowania mają często bardzo duŜe wymiary i tym samym są drogie.
Muszą więc być wielokrotnego uŜytku. Z tego powodu cylindry formowe wykonuje się ze
stali. Mają one średnicę nieco mniejszą niŜ jest potrzebna do drukowania.
Na powierzchnię tego cylindra nakłada się przez chemiczną redukcję soli srebrowych,
bardzo cienką warstwę srebra. Stanowi ona tzw. warstwę dzielącą. Na tę warstwę nakłada się
galwanicznie warstwę miedzi o odpowiedniej grubości tak, aby otrzymać Ŝądaną średnicę
cylindra. Grubość ta wynosi 0,15 mm. Powierzchnia nałoŜonej galwanicznie warstwy miedzi
musi być bardzo gładka. Dawniej trzeba było ją polerować. Obecnie duŜą gładkość
powierzchni miedzi uzyskuje się przez dodanie do kąpieli galwanicznej tzw. wybłyszczaczy,
które dają od razu gładką powierzchnię nałoŜonej warstwy miedzi.
W tej warstwie miedzi wykonuje się kałamarzyki, a po wykonaniu drukowania, zrywa się
ze stalowej powierzchni cylindra, łącznie z warstwą dzielącą. Ta warstwa miedzi nazywa się
koszulką Ballarda. Po zerwaniu koszulki Ballarda moŜna ją powtórnie wykonać na cylindrze.
Tradycyjna technologia wykonywania form wklęsłych jest technologią pośrednią.
Oznacza to, Ŝe naświetlenie warstwy światłoczułej – kopiowej wykonuje się nie na cylindrze,
ale oddzielnie.
Warstwa światłoczuła odpowiadająca warstwie kopiowej, jest naniesiona na tzw. papierze
pigmentowym. Papierem pigmentowym jest papier, na którym znajduje się cienka warstwa
Ŝelatyny z zawieszonymi w niej bardzo drobnymi substancjami barwnymi, tzw. pigmentami.
Papier taki jest produkowany w postaci nieuczulonej na światło. Przed rozpoczęciem
naświetlania warstwę Ŝelatynową trzeba uczulić na światło. Warstwa ta staje się światłoczuła,
gdy wprowadzimy do niej sole dwuchromianowe. Wykonuje się to przez zanurzenie papieru
pigmentowego do roztworu dwuchromianu np. potasu. Wtedy roztwór ten dyfunduje do
Ŝelatyny, a po wysuszeniu dwuchromian potasu pozostaje w warstwie Ŝelatynowej. Warstwa
Ŝelatynowa jest juŜ wtedy czuła na światło. Uczulona warstwa Ŝelatynowa nie jest
trwała i trzeba ją w określonym czasie zuŜyć.
Obecnie produkuje się równieŜ inne papiery pigmentowe: z foliami tworzyw sztucznych
zamiast papieru, presensybilizowane.
Proces uczulania i suszenia nie jest skomplikowany, ale otrzymany wynik uczulenia
zaleŜy w duŜym stopniu od warunków prowadzenia tych procesów.

10. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
9
Rys. 2. Schemat procesu wykonywania formy wklęsłodrukowej głębokościowo zmiennej technologią tradycyjną
po uczuleniu i wysuszeniu papieru pigmentowego przy zastosowaniu trawienia pięcioma
roztworami: a) schemat technologiczny, b) schemat rysunkowy; 1 – warstwa światłoczuła
pigmentowa, 2 – papier, 3 – raster negatywowy, 4 – forma kopiowa (gęstością kreskowania oznaczono
gęstość optyczną – im gęściej jest kreskowanie, tym większa jest gęstość optyczna tego pola),
5 – koszulka Ballada, 6 – wytrawione kałamarzyki, 7 – warstwa chromu [10, s. 139].

11. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
10
Mając juŜ światłoczuły papier pigmentowy moŜna przystąpić do jego naświetlania.
Naświetlanie wykonuje się dwukrotnie.
Pierwsze naświetlenie wykonuje się przez raster. Stosowany w tym przypadku raster róŜni się
zasadniczo od rastrów stosowanych w fotoreprodukcji. Zwany jest on rastrem
wklęsłodrukowym lub negatywowym. Ta druga nazwa mówi juŜ o budowie tego rastra.
Ma on krzyŜujące się przezroczyste linie, pomiędzy którymi znajdują się czarne,
nieprzezroczyste, kwadratowe punkciki. Naświetlenie przez raster negatywowy powoduje
w późniejszych procesach wytworzenie progów w formie drukowej. Naświetlanie wykonuje
się tak długo, aŜ światło dotrze do końca warstwy światłoczułej i spowoduje jej
nierozpuszczalność.
Rys. 3. Widok linii w rastrze negatywowym (wklęsłodrukowym) [10, s. 140].
Drugie naświetlenie wykonuje się przez diapozytyw wielotonalny nierastrowany.
Przy tym naświetlaniu światło dociera do całej naświetlanej powierzchni. Naświetlenie
w przezroczystych miejscach rastra nie ma juŜ Ŝadnego znaczenia. Znaczenie ma tylko
naświetlenie miejsc nie naświetlonych przez raster. W tych miejscach światło dociera tym
głębiej, im miejsce na diapozytywie jest jaśniejsze. Tym samym grubsza warstwa
światłoczuła staje się nierozpuszczalna.
Dopiero po wykonaniu naświetlenia warstwę światłoczułą przenosi się na cylinder, na
którym wykonuje się formę drukową.
Przeniesienie naświetlonego papieru pigmentowego na cylinder wklęsłodrukowy
wykonuje się przy uŜyciu specjalnych urządzeń umoŜliwiających dokładne spasowanie
połoŜenia papieru pigmentowego względem cylindra i całkowite zetknięcie powierzchni
papieru pigmentowego z powierzchnią cylindra, bez pozostawienia między nimi pęcherzy
powietrznych lub wodnych. Sczepienie powierzchni papieru pigmentowego z powierzchnią
cylindra uzyskuje się dzięki nawilŜeniu powierzchni warstwy światłoczułej papieru
pigmentowego.
Następnie papier pigmentowy na cylindrze wklęsłodrukowym polewa się ciepłą wodą
i wtedy warstwa papierowa łatwo oddziela się od warstwy światłoczułej papieru
pigmentowego. Po zdjęciu warstwy papierowej na wierzchu warstwy światłoczułej zostają
odkryte części nienaświetlone, rozpuszczalne. MoŜna więc wykonać wywołanie.
Po wywołaniu na powierzchni cylindra pozostaje nierozpuszczalna część warstwy
światłoczułej – w miejscach naświetlonych przez raster o grubości równej grubości warstwy
światłoczułej, w pozostałych miejscach – o grubości zaleŜnej od zaczernienia diapozytywu.
W tym momencie moŜna juŜ przystąpić do trawienia cylindra wklęsłodrukowego.
Trawienie miedzi, którą jest pokryty cylinder rotograwiurowy (koszulka Ballarda),
wykonuje się roztworem wodnym chlorku Ŝelaza. Roztwór ten, aby dotrzeć do powierzchni
cylindra, musi przedyfundować przez warstwę nierozpuszczalnej juŜ w wodzie ani w chlorku
Ŝelaza Ŝelatyny, pozostałej po wywołaniu. PoniewaŜ dyfuzja trwa przez pewien okres,
miejsca pokryte cienką warstwą Ŝelatyny są trawione dłuŜej, miejsca pokryte grubszą warstwą

12. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
11
Ŝelatyny podlegają trawieniu krócej. Głębokość wytrawienia zaleŜy od czasu trawienia i tym
samym w miejscach krócej trawionych zostaną wytworzone kałamarzyki płytsze, zaś
w miejscach trawionych dłuŜej – kałamarzyki głębsze. Czas trawienia musi być tak dobrany,
aby roztwór chlorku Ŝelaza nie zdąŜył przedyfundować przez najgrubszą warstwę Ŝelatyny
odpowiadającą miejscom naświetlonym przez raster.
W praktyce przy trawieniu ręcznym wykonywanym przez polewanie cylindra nie
uzyskuje się dobrych wyników, gdyŜ róŜnice w głębokości kałamarzyków są zbyt małe.
Konieczne jest stosowanie kilku roztworów o róŜnym stęŜeniu chlorku Ŝelaza. Szybkość
dyfuzji jest bowiem róŜna dla roztworów o róŜnym stęŜeniu. Tak wykonywane trawienie nie
daje moŜliwości uzyskania tych samych wyników za kaŜdym trawieniem. Nie moŜna uzyskać
dwóch jednakowo wytrawionych cylindrów, a jakość formy wklęsłodrukowej zaleŜy w duŜej
mierze od pracowników wykonujących trawienie. Z tych powodów opracowano metody
jednostopniowego trawienia cylindrów wklęsłodrukowych. Takie trawienie musi być
wykonywane maszynowo. Daje ono powtarzalne wyniki.
Po wytrawieniu naleŜy pozbyć się pozostałej części warstwy Ŝelatynowej z powierzchni
cylindra. Uzyskany cylinder wklęsłodrukowy jest juŜ gotową formą drukową. Forma ta ma
jeszcze małą wytrzymałość, gdyŜ na jej powierzchni znajduje się stosunkowo miękka miedź.
Dlatego moŜna na jej powierzchnię nałoŜyć galwanicznie bardzo cienką warstwę twardego
chromu i przez to znacznie zwiększyć jej wytrzymałość.
Technologia ta ma dwie zasadnicze wady:
– jest bardzo skomplikowana i pracochłonna, a w związku z tym trudno jest uzyskać
jednakowe rezultaty,
– jest technologią pośrednią, przy której łatwo jest popełniać błędy związane z pasowaniem
rysunku.
Dlatego dąŜono do tego, aby technologię tę uprościć i zamienić na technologię
bezpośrednią. Uzyskano taką moŜliwość przez zastosowanie fotopolimerów, uzyskując formy
fotoreliefowe. W tym przypadku istnieją trzy moŜliwości.
Pierwsza z nich polega na tym, Ŝe naświetlanie i obróbka płyty fotoreliefowej następuje w
połoŜeniu płaskim (płyta jest arkuszem). Po uzyskaniu formy fotoreliefowej arkusz ten jest
zakładany na cylinder. Ale wtedy istnieje trudność w pozbyciu się nierówności w miejscu
łączenia płyty. KaŜda bowiem nierówność spowoduje powstanie znaków i wad na druku.
Drugą moŜliwością jest naniesienie warstwy fotopolimeru bezpośrednio na cylinder.
PoniewaŜ warstwa fotopolimeru jest dość gruba, istnieją duŜe trudności techniczne
z naniesieniem równej grubości, gładkiej warstwy fotopolimeru na powierzchnię
cylindryczną. Konieczne jest zastosowanie specjalnych maszyn. Obecnie wykonuje się tuleje
metalowe z naniesioną fabrycznie warstwą fotopolimerową. Tuleje takie po wykonaniu formy
drukowej są nasuwane na cylinder formowy.
Trzecia moŜliwość polega na wytworzeniu w cylindrze formowym z koszulką Ballarda
kałamarzyków o moŜliwie największych wymiarach i głębokości. W kałamarzyki te wlewa
się kompozycję światłoczułą, a po jej zestaleniu wykonuje się naświetlenie i wywoływanie.
Po drukowaniu zawartość kałamarzyków jest usuwana, a cylinder moŜe być powtórnie uŜyty.
I w tym przypadku istnieją problemy z nanoszeniem i usuwaniem kompozycji światłoczułej.
Problemy techniczne istnieją teŜ przy naświetlaniu warstwy światłoczułej na powierzchni
cylindrycznej. Naświetlanie musi być wykonywane przez wąską szczelinę na obracający się
cylinder, a forma kopiowa musi być ściśle dociśnięta do cylindra lub przesuwana dokładnie
z taką samą prędkością jaką ma obracający się cylinder. Potrzebna jest więc znów
odpowiednia, skomplikowana maszyna, a naświetlanie trwa dłuŜej.
Wklęsłodrukowe formy głębokościowo zmienne dają bardzo dobrą jakość druków,
szczególnie wielotonalnych. MoŜna dzięki nim otrzymywać druki o bardzo dobrze
widocznych szczegółach i bardzo zróŜnicowanych gęstościach optycznych, zarówno

13. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
12
w światłach, jak i cieniach. JednakŜe wykonanie tych form jest trudne. Wiele rodzajów
druków wykonywanych techniką wklęsłą nie wymaga takich cech. Wobec tego zostały
opracowane inne rodzaje wykonania form wklęsłych, łatwiejsze w wykonaniu.
Wykonywanie form powierzchniowo zmiennych
Formy powierzchniowo zmienne nazywa się teŜ formami autotypijnymi. Typowa
technologia ich wykonania bazuje równieŜ na cylindrach z koszulką Ballarda, ale technologia
ich wykonania jest technologią bezpośrednią.
Wobec tego pierwszą operacją jaką trzeba wykonać na cylindrze z koszulką Ballarda jest
nałoŜenie warstwy kopiowej. Warstwa kopiowa ma znacznie mniejszą grubość niŜ warstwa
fotoreliefowa, przy formach głębokościowo zmiennych. NałoŜenie warstwy kopiowej jest
podobne jak warstwy fotoreliefowej, ale znacznie łatwiejsze – moŜe odbywać się przy uŜyciu
prostych urządzeń. Stosuje się w tym przypadku warstwy kopiowe fotoutwardzalne.
Warstwy kopiowe ulegają naświetlaniu przez formy kopiowe diapozytywowe.
Formy kopiowe diapozytywowe muszą być w tym przypadku zrastrowane na całej
powierzchni, bez względu na to, czy są tam elementy wielotonalne czy jednotonalne.
Stosowany raster musi być rastrem pozytywowym, podobnym do tego, jaki stosuje się do
drukowania wypukłego lub płaskiego. RóŜnić się on jednak musi od rastrów stosowanych
w drukowaniu wypukłym lub płaskim.
Rastry stosowane w drukowaniu wypukłym lub płaskim powodują w cieniach
diapozytywu powstanie małych punktów niedrukujących. Reszta powierzchni stanowi
powierzchnie drukujące. Nie moŜna więc uzyskać progów koniecznych w drukowaniu
wklęsłym. Z tego powodu konieczne jest stosowanie specjalnych rastrów, tzw. autotypijnych.
Rys. 4. Widok (w powiększeniu) punktów rastrowych otrzymanych za pomocą rastra autotypijnego
(po lewej stronie umieszczono największe punkty rastrowe) [10, s. 144].
Rastry te powodują, Ŝe poszczególne punkty rastrowe nie zlewają się między sobą.
Zawsze pozostaje między nimi nawet mała powierzchnia nienaświetlona, mały prześwit
umoŜliwiający wytworzenie progów w formie wklęsłodrukowej.
Takie formy kopiowe diapozytywowe stosuje się do naświetlania.
Naświetlanie musi być wykonane w tym przypadku szczelinowo, na obracający się
cylinder.
Po naświetleniu wykonuje się wywołanie warstwy kopiowej, a następnie trawienie
cylindra wklęsłodrukowego. Trawienie wykonuje się wodnym roztworem chlorku Ŝelaza. Nie
trzeba w tym przypadku stosować trawienia wieloroztworowego lub specjalnych technologii
trawienia jednoroztworowego, tak jak w technologii tradycyjnej.
Po wytrawieniu i usunięciu niepotrzebnej juŜ warstwy kopiowej, cylinder stanowi juŜ
formę wklęsłodrukową. MoŜna go pochromować w celu zwiększenia wytrzymałości.

14. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
13
Rys. 5. Schemat procesu wykonania formy wklęsłodrukowej powierzchniowo zmiennej technologią
autotypijną: a) schemat technologiczny, b) schemat rysunkowy; 1 – koszulka Ballarda,
2 – warstwa kopiowa, 3 – forma kopiowa, 4 – kałamarzyki, 5 – warstwa chromu [10, s. 144].
Do otrzymania form wklęsłych powierzchniowo zmiennych moŜliwe jest teŜ
zastosowanie warstw fotoreliefowych bezpośrednio nakładanych na cylinder, płyt
fotoreliefowych płaskich oraz metod pośrednich.
Formy wklęsłe powierzchniowo zmienne dają wystarczająco dobrą jakość druków przy
drukowaniu opakowań, druków jednotonalnych, jak równieŜ wielotonalnych o średnich
wymaganiach jakościowych.
Wykonywanie form głębokościowo-powierzchniowo zmiennych
Do wykonywania form wklęsłych głębokościowo-powierzchniowo zmiennych mogą być
zastosowane metody zbliŜone do tych wykorzystywanych przy wykonywaniu form
głębokościowo zmiennych i powierzchniowo zmiennych, ale są to metody skomplikowane.

15. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
14
Typowe formy głębokościowo-powierzchniowo zmienne uzyskuje się przez
grawerowanie sterowane elektronicznie. Właściwie tylko te metody są obecnie stosowane.
Grawerowanie sterowane elektronicznie moŜe być wykonywane w sposób mechaniczny
i laserowy.
Pierwszymi urządzeniami grawerującymi cylindry wklęsłodrukowe były urządzenia
grawerujące w sposób mechaniczny, zwane heliokliszografami.
Forma kopiowa do odczytywania w heliokliszografie musi być najpierw przekształcona
na tzw. kopię opalową. Kopię opalową otrzymuje się przez naświetlenie formy kopiowej na
materiał opalowy. Materiałem opalowym jest specjalny materiał fotograficzny na podłoŜu
z białej folii.
Heliokliszograf składa się z dwóch części: odczytującej i grawerującej. W części odczytującej
znajduje się cylinder, na który zakłada się kopię opalową. Nad cylindrem odczytującym
znajduje się urządzenie odczytujące, które w miarę odczytywania przesuwa się wzdłuŜ
cylindra. Podczas wirowania cylindra urządzenie odczytujące wysyła bardzo krótkie błyski
świetlne padające na bardzo małą powierzchnię kopii opalowej. Światło odbite od kopii
opalowej przechodzi przez układ optyczny i pada na fotoogniwo, które przekształca impulsy
świetlne na impulsy elektryczne. Impulsy te są odpowiednio przekształcane przez komputer,
który kieruje częścią grawerującą.
Rys. 6. Schemat budowy heliokliszografu: 1 – komputer, 2 – urządzenie odczytujące, 3 – urządzenie
grawerujące, 4 – fotoogniwo, 5 – promień świetlny, 6 – igła grawerująca, 7 – cylinder z kopią opalową,
8 – cylinder formowy [10, s. 146].
Rys. 7. Widok kałamarzyków wykonanych przez mechaniczne grawerowanie
(pole zakreskowane pokazuje przekrój przez kałamarzyki) [10, s. 147].
W części grawerującej znajduje się cylinder wklęsłodrukowy z koszulką Ballarda,
obracający się w sposób zsynchronizowany z cylindrem odczytującym. Nad cylindrem

16. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
15
znajduje się zespół grawerujący, wykonujący ruch wzdłuŜ osi, identycznie jak zespół
odczytujący. Zespół grawerujący wykonuje kałamarzyk po kałamarzyku. KaŜdy kałamarzyk
ma kształt czworokątnego ostrosłupa o jednakowym kącie nachylenia ścianek bocznych do
powierzchni cylindra. Większy impuls uzyskany z komputera powoduje, Ŝe igła urządzenia
grawerującego bardziej się zagłębia w cylinder. Powstaje więc kałamarzyk o większej
głębokości i większej powierzchni.
Cylindry wklęsłodrukowe są duŜe i trzeba na nich wykonać olbrzymią liczbę
kałamarzyków. Mimo, Ŝe urządzenie grawerujące pracuje szybko, to jednak wykonanie formy
drukowej na cylindrze trwa długo. Skrócenie czasu otrzymania formy jest moŜliwe przez
ustawienie wzdłuŜ osi cylindra kilku urządzeń odczytujących i grawerujących. Mimo to
jednak długi czas wykonania formy jest największą wadą heliokliszografu.
Znaczne przyspieszenie procesu grawerowania cylindrów wklęsłodrukowych osiągnięto
przez zastosowanie grawerowania laserowego. W urządzeniach grawerujących laserowo
zamiast igły grawerującej znajduje się laser o dość duŜej mocy. Promieniowanie lasera
o regulowanej średnicy wiązki od kilku do kilkudziesięciu mikrometrów, padając na
powierzchnię cylindra wklęsłodrukowego moŜe podnieść momentalnie temperaturę materiału
tak, Ŝe ulegnie on wyparowaniu. Wytworzy się więc zagłębienie odpowiadające
kałamarzykowi. Trwa to znacznie krócej niŜ mechaniczne wykonanie kałamarzyka.
Laserowe wykonanie kałamarzyków w koszulce Ballarda nie daje dobrych wyników,
gdyŜ miedź odparowana z kałamarzyka skrapla się i zestala częściowo w jego bliskości na
powierzchni koszulki cylindra, powodując nierówności. Do laserowego wypalania
kałamarzyków trzeba zastosować materiał, który rozkłada się w wysokiej temperaturze
z wytworzeniem substancji gazowych. Takim materiałem mogą być związki
wielkocząsteczkowe.
Stosuje się dwie technologie laserowego grawerowania. W pierwszej z nich wykonuje się
w koszulce Ballarda maksymalnej wielkości kałamarzyki i wypełnia się je odpowiednim
związkiem wielkocząsteczkowym, który ulega wypalaniu promieniem lasera.
Po wydrukowaniu nakładu pozostały związek wielkocząsteczkowy usuwa się
z kałamarzyków i powtórnie moŜna je wypełnić związkiem wielkocząsteczkowym. W drugiej
technologii zamiast koszulki Ballarda naciąga się na cylinder rękaw z folii tworzywa
sztucznego i obkurcza go na cylindrze. W folii tej wypala się kałamarzyki, a po
wydrukowaniu nakładu folię z cylindra usuwa się.
Formy głębokościowo-powierzchniowo zmienne mają właściwości pośrednie między
głębokościowo, a powierzchniowo zmiennymi.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje form wklęsłodrukowych?
2. Czym charakteryzuje się forma wklęsłodrukowa?
3. Na czym polega technologia tradycyjna wykonywania form głębokościowo zmiennych?
4. Jaki jest cel stosowania koszulki Ballarda?
5. Czym charakteryzuje się raster negatywowy?
6. Jakie znasz etapy wykonywania form głębokościowo zmiennych?
7. Jakie są wady technologii tradycyjnej wykonywania form głębokościowo zmiennych?
8. Jaki jest cel stosowania papieru pigmentowego?
9. Czym charakteryzuje się proces wykonywania form autotypijnych?
10. Jak zbudowany jest heliokliszograf i do czego słuŜy?
11. Czym charakteryzuje się proces wykonywania form głębokościowo powierzchniowo
zmiennych?

17. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
16
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy technologii wykonania formy wklęsłodrukowej autotypijnej, na
podstawie filmu dydaktycznego. Poszczególne etapy obserwowanego procesu
technologicznego skonfrontuj ze schematem rysunkowym procesu, oraz zapisz wnioski
z obserwacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uwaŜnie obejrzeć film dydaktyczny o procesie wykonywania form autotypijnych,
2) skonfrontować poszczególne etapy procesu technologicznego ze schematem rysunkowym
procesu,
3) dokonać analizy poszczególnych etapów procesu technologicznego wykonywania form
autotypijnych,
4) zapisać wnioski z obserwacji procesu technologicznego wykonywania form
wklęsłodrukowych autotypijnych.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
– film dydaktyczny o wykonywaniu form wklęsłodrukowych autotypijnych w warunkach
przemysłowych,
– urządzenie audio-wideo do prezentacji filmu dydaktycznego,
– plansza ze schematem rysunkowym procesu wykonywania form autotypijnych,
– poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy zasady działania heliokliszografu na podstawie schematu budowy
i instrukcji uŜytkowania heliokliszografu. Określ rodzaj i właściwości form
wklęsłodrukowych wykonywanych za pomocą tego urządzenia, na podstawie rysunku
powierzchni formy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uwaŜnie obejrzeć schemat budowy heliokliszografu,
2) dokładnie przeczytać instrukcje obsługi heliokliszografu,
3) dokonać analizy zasady działania heliokliszografu na podstawie schematu budowy
i instrukcji obsługi tego urządzenia,
4) dokładnie obejrzeć rysunek powierzchni formy uzyskanej za pomocą heliokliszografu,
5) określić rodzaj i właściwości formy wklęsłodrukowej na podstawie rysunku powierzchni
formy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
– plansza ze schematem budowy heliokliszografu,
– instrukcja obsługi heliokliszografu,
– plansza z rysunkiem powierzchni formy wykonanej za pomocą heliokliszografu,
– poradnik dla ucznia.

18. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
17
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) sklasyfikować formy rotograwiurowe?
2) scharakteryzować poszczególne rodzaje form wklęsłodrukowych?
3) scharakteryzować poszczególne etapy wykonywania form
głębokościowo zmiennych metodą tradycyjną?
4) rozpoznać rodzaj formy wklęsłodrukowej na podstawie rysunku jej
powierzchni?
5) określić cel stosowania koszulki Ballarda?
6) scharakteryzować proces uczulania na światło papieru
pigmentowego?
7) scharakteryzować proces przeniesienia naświetlonego papieru
pigmentowego na cylinder wklęsłodrukowy?
8) scharakteryzować proces trawienia cylindra wklęsłodrukowego przy
formach głębokościowo zmiennych i autotypijnych?
9) omówić wady technologii pośredniej wykonywania form
wklęsłodrukowych?
10) scharakteryzować laserowe grawerowanie cylindrów
wklęsłodrukowych?

19. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
18
4.2. Charakteryzowanie technik drukowania wklęsłego
4.2.1. Materiał nauczania
Cechy charakterystyczne techniki rotograwiurowej
Rotograwiura (najczęściej spotykana technika wklęsłodrukowa) spośród wszystkich
klasycznych technik drukowania umoŜliwia najdoskonalszą reprodukcję jednobarwnych
i wielobarwnych oryginałów, z punktu widzenia zakresu i ilości moŜliwych do odwzorowania
tonów. Jakość reprodukcji tekstu i elementów kreskowych jest jednak niŜsza niŜ w offsecie,
typografii czy fleksografii. To predestynuje rotograwiurę do produkcji wyrobów z przewagą
ilustracji barwnych, za to o niŜszych wymogach co do jakości tekstu. W razie wysokich
wymagań dotyczących jakości ilustracji barwnych, a takŜe tekstu, część tekstową naleŜy
drukować inną techniką (offset, typografia). W związku z wysoką ceną przygotowania formy
drukowej, zastosowanie rotograwiury jest efektywne wyłącznie przy drukowaniu pozycji
wysokonakładowych W dziedzinie produktów poligraficznych o funkcji komunikacyjnej
wymogi takie spełniają czasopisma ilustrowane, katalogi domów towarowych i niektóre inne
produkty. Wymóg wysokich nakładów spełniają teŜ drukowane elastyczne materiały
opakowaniowe. Rotograwiura stosowana jest teŜ przy produkcji wyrobów dekoracyjnych,
takich jak tapety, drukowana okleina.
Przenoszenie farby w technice rotograwiurowej
Powierzchnia farby drukarskiej w kałamarzyku farbowym nie znajduje się na jednej
płaszczyźnie z miejscami niedrukującymi, ale nieco niŜej. By doszło do kontaktu
i przeniesienia farby, zadrukowywany materiał musi zostać dociśnięty do kałamarzyka
farbowego. Dlatego w rotograwiurze stosuje się dość duŜy nacisk. Zadrukowywane materiały
muszą mieć gładką powierzchnię. Wymóg ten spełniają papiery, folie z tworzyw sztucznych
i folie aluminiowe. Papiery do druku rotograwiurowego powinny być elastyczne, mieć
gładką powierzchnię, o wysokiej i stałej chłonności. Dla zwiększenia równomierności
zadrukowania przy przenoszeniu farby stosuje się właściwości elektrostatyczne. Cylinder
formowy i dociskowy z przewodzącym obciągiem dołączane są do biegunów źródła prądu
stałego (kilkaset wolt). Farba drukarska w kałamarzykach farbowych uzyskuje ładunek
o znaku przeciwnym niŜ ten, który jest na cylindrze dociskowym. Wytworzone pole
elektrostatyczne wspiera ruch farby o ładunku przeciwnym w kierunku papieru. W efekcie
uzyskuje się dokładniejsze przeniesienie farby drukarskiej i druk o wyŜszej jakości. Przy
zastosowaniu właściwości elektromagnetycznych konieczne jest, by papier miał odpowiednie
i równomierne właściwości elektrostatyczne.
Natychmiast po przeniesieniu na zadrukowywany materiał farba drukarska rozlewa się po
powierzchni i dostaje się teŜ w miejsca odpowiadające progom rastrowym – ściankom
oddzielającym kałamarzyki farbowe. Przy autotypii następstwem jest zwiększenie się udziału
zadrukowywanych powierzchni i zanik struktury kałamarzyków farbowych w cieniach
i pełnych płaszczyznach. Stopień tego efektu uzaleŜniony jest od lepkości farby drukarskiej
i od właściwości powierzchniowych zadrukowywanego materiału. Na ostateczną barwność
wpływają zatem zarówno pojemność kałamarzyków farbowych, jak i koncentracja
pigmentów w farbie.
Suszenie odbitek w technice rotograwiurowej
Technice rotograwiurowej stosowane są farby, które wysychają przez odparowanie
rozpuszczalnika. Przy drukowaniu czasopism jest to najczęściej toluen. Przy drukowaniu
opakowań paleta rozpuszczalników jest bogatsza. Odparowanie rozpuszczalnika przyspiesza
się przez doprowadzenie za pomocą dysz zimnego lub lekko ogrzanego powietrza na

20. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
19
powierzchnię papieru, z jednej lub z obu stron wstęgi. Z papieru wraz z rozpuszczalnikiem
odparowuje teŜ woda, co prowadzi do obniŜenia jej zawartości, a przez to do zmniejszenia
wymiarów papieru i powoduje problemy z registrem (pasowaniem). Pierwotna wilgotność nie
powróci po ochłodzeniu wstęgi papieru. Rozwiązaniem jest albo stopniowe zmniejszanie
wymiarów obrazów drukowanych, kolejnych kolorów (przez stopniowe zmniejszanie średnic
cylindrów formowych) lub przez zwilŜenie papieru za pomocą suchej pary.
Powietrze stosowane do suszenia wzbogaca się w trakcie tego procesu o opary
rozpuszczalnika i szybkość suszenia zmniejsza się, dlatego powietrze to musi być
odprowadzane z urządzenia suszącego. Przepisy o ochronie środowiska naturalnego nie
pozwalają na jego wypuszczanie do atmosfery przed eliminacją oparów rozpuszczalnika lub
dopóki ich zawartość nie spadnie poniŜej dopuszczalnej granicy. Wybór technologii usuwania
oparów rozpuszczalnika zaleŜy od produkowanej objętości powietrza z oparami
rozpuszczalników (m³/h). Jedna ze stosowanych metod usuwania oparów rozpuszczalników
to ich absorpcja na powierzchni cząstek węgla aktywnego, po czym następują regeneracja
i skraplanie. Inną metodą jest spalanie cieplne lub katalityczne.
Wydzielanie się oparów rozpuszczalników następuje teŜ podczas manipulowania farbami,
w maszynie drukującej, podczas drukowania i czyszczenia. Przepisy bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz przepisy o dopuszczalnych emisjach do atmosfery wraz z przepisami
przeciwpoŜarowymi stawiają drukarniom stosującym rotograwiurę wysokie wymagania.
Drukowanie tamponowe
Rys. 8. Schemat drukowania tamponowego: 1 – podstawa maszyny, 2 – forma drukowa, 3 – rakiel, 4 – tampon,
A – w połoŜeniu pobierającym farbę, B – w połoŜeniu przenoszącym farbę, C – w połoŜeniu
przekazującym farbę na kształtkę, 5 – kształtka [10, s. 185].

21. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
20
Techniką pochodną drukowania wklęsłego jest drukowanie wklęsłe pośrednie, za pomocą
którego moŜliwe jest zadrukowywanie materiałów trójwymiarowych, tzw. kształtek. Farba
w tej technice jest przenoszona z formy na element pośredni, a z niego dopiero na
zadrukowywane podłoŜe. Tę technikę nazwano drukowaniem tamponowym.
Drukowanie tamponowe, podobnie jak sitowe, wykonuje się w inny sposób niŜ pozostałe
techniki drukowania. W drukowaniu tamponowym najwaŜniejszą częścią maszyny drukującej
jest tampon. Jest on wykonany z bardzo miękkiej gumy silikonowej. Produkuje się tampony
o bardzo róŜnym kształcie. Kształt tamponu dobiera się do kształtu zadrukowywanego
przedmiotu.
Zespół farbowy przy drukowaniu tamponowym jest bardzo zbliŜony do zespołu
farbowego drukowania sitowego, zarówno pod względem budowy jak i działania. Stosuje się
w tym przypadku rakiel stalowy taki, jak w drukowaniu rotograwiurowym. Rakiel powoduje
napełnienie wgłębień w formie drukowej i zbiera nadmiar farby z całej powierzchni formy.
Forma drukowa jest prawoczytelna i jest to forma wklęsłodrukowa w postaci zazwyczaj
płaskich płyt. Farby stosowane w drukowaniu tamponowym są ciekłe. Nie moŜna tylko
stosować farb topliwych. Grubość nakładanej farby jest znacznie mniejsza niŜ w drukowaniu
sitowym, zbliŜona do grubości nakładanej w drukowaniu rotograwiurowym.
Drukowanie tamponowe polega na wciśnięciu tamponu w formę drukową i nabraniu na
tampon farby z formy, a następnie na naciśnięciu tamponem zadrukowywanej kształtki
i przekazaniu farby na jej powierzchnię.
Siła nacisku musi być tak duŜa, aby tampon dotknął całej powierzchni drukującej formy
drukowej i całej powierzchni zadrukowywanej.
Taki sposób drukowania nie moŜe dawać duŜej wydajności. Daje natomiast moŜliwości
zadrukowywania powierzchni nierównych, kształtek o duŜej nawet róŜnicy wysokości
powierzchni. Zadrukowywana powierzchnia nie moŜe być duŜa. Jakość drukowania jest
dobra. Drukowanie tamponowe nie znalazło zastosowania poza zadrukowywaniem kształtek.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym charakteryzuje się technika rotograwiurowa?
2. Dla reprodukcji jakich oryginałów technika rotograwiurowa jest najdoskonalsza?
3. Dlaczego reprodukowanie tekstów i obrazów kreskowych w technice rotograwiurowej
jest stosunkowo niskiej jakości?
4. Dla jakich nakładów stosowanie rotograwiury jest najbardziej ekonomiczne i dlaczego?
5. Czym powinny charakteryzować się podłoŜa drukowe dla techniki rotograwiurowej?
6. Jak przebiega suszenie odbitek w technice rotograwiurowej?
7. Czym charakteryzuje się technika druku tamponowego?
8. Czym charakteryzują się tampony uŜywane w technice tampodrukowej?
9. Jak przebiega proces druku tamponowego?
10. Jakie zastosowanie znajduje technika druku tamponowego?
11. Jak zbudowana jest forma do druku tamponowego?

22. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
21
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz tampon do zadrukowania danej kształtki. Uzasadnij dokonany wybór, oraz
przedstaw kryteria, którymi się kierowałeś.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uwaŜnie obejrzeć kształtkę do zadruku,
2) dokonać przeglądu dostępnych tamponów,
3) wybrać tampon najbardziej odpowiedni wielkością i kształtem do danej kształtki,
4) uzasadnić wybór tamponu i przedstawić kryteria wyboru tamponu.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
− kształtki do zadruku,
− komplet tamponów róŜnych kształtów i wielkości,
− poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wykonaj nadruk w kolorze czarnym na danej kształtce techniką tamponową, przy uŜyciu
ręcznej tamponowej maszyny jednokolorowej, zgodny z zadrukowaną kształtką wzorcową.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zgromadzić potrzebne materiały i sprzęt kontrolno-pomiarowy na stanowisku pracy,
2) dokonać kontroli poszczególnych zespołów maszyny,
3) dobrać tampon do kształtki,
4) zamocować formę w maszynie,
5) napełnić kałamarz farbą,
6) umieścić kształtkę w gnieździe maszyny,
7) wykonać nadruk kontrolny,
8) dokonać regulacji połoŜenia obrazu na kształtce zgodnego z kształtką wzorcową,
9) dokonać korekty nasycenia barwy obrazu zgodnej z kształtką wzorcową, poprzez
określenie siły nacisku tamponu,
10) wykonać nadruk na kształtce,
11) zabezpieczyć maszynę i uporządkować stanowisko pracy.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
– ręczna jednokolorowa drukująca maszyna tamponowa,
– farba do druku tamponowego w kolorze czarnym,
– zadrukowana kształtka wzorcowa,
– komplet tamponów,
– szpachla,
– zmywacze do farb,
– czyściwo,
– suwmiarka,
– zestaw narzędzi do regulacji zespołów maszyny,
– poradnik dla ucznia.

23. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
22
Ćwiczenie 3
Dokonaj analizy zasady działania półautomatycznej wielokolorowej maszyny do druku
tamponowego z ręcznym nakładaniem, na podstawie schematu maszyny i wycieczki
dydaktycznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uwaŜnie prześledzić proces druku na półautomatycznej maszynie tamponowej,
2) wykonać notatki i szkice na podstawie obserwacji pracy maszyny,
3) skonfrontować wyniki obserwacji ze schematem konkretnej maszyny,
4) dokonać analizy działania poszczególnych zespołów półautomatycznej wielokolorowej
maszyny tamponowej.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
– półautomatyczna wielokolorowa maszyna tamponowa z ręcznym nakładaniem podłoŜa
drukowego,
– plansza ze schematem maszyny tamponowej,
– instrukcja obsługi maszyny tamponowej,
– poradnik dla ucznia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować technikę rotograwiurową?
2) określić zakres stosowania techniki rotograwiurowej w aspekcie
ekonomicznym i jakościowym?
3) wyjaśnić w jaki sposób w rotograwiurze farba jest przenoszona na
podłoŜe drukowe?
4) scharakteryzować podłoŜa do druku rotograwiurowego?
5) określić w jaki sposób następuje suszenie odbitek w technice
rotograwiurowej?
6) określić czynniki szczególnie szkodliwe dla zdrowia ludzkiego
podczas procesu druku rotograwiurowego?
7) scharakteryzować technikę druku tamponowego?
8) określić zakres stosowania techniki tamponowej?
9) wyjaśnić budowę i zasadę działania maszyny do druku tamponowego?
10) wyjaśnić w jaki sposób utylizuje się szkodliwe substancję występujące
w technologii rotograwiurowej?

24. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
23
4.3. Charakteryzowanie rotograwiurowych maszyn drukujących
4.3.1. Materiał nauczania
Zwojowe maszyny rotograwiurowe
Maszyny do drukowania rotograwiurowego oparte są na układzie rotacyjnym. Cylinder
dociskowy (preser) pokryty jest warstwą gumy o odpowiedniej twardości. Przy maszynach
zwojowych cylinder dociskowy ma średnicę mniejszą niŜ formowy i aby przy większej
szerokości wstęgi zapobiec jego deformacji, przyciskany jest jednym lub dwoma metalowymi
walcami obciąŜającymi.
Rys. 9. Schematy zespołów drukujących zwojowych maszyn rotograwiurowych [13, s. 231].
Rys. 10. Schematy rozwiązań zespołów farbowych w maszynach rotograwiurowych [13, s. 231].
Zespół farbowy jest bardzo prosty. Nadmiar farby z miejsc niedrukujących usuwany jest
metalowym noŜem zgarniającym (raklem), umieszczonym bezpośrednio przed strefą
drukowania, by zminimalizować ilość odparowanego rozpuszczalnika z kałamarzyków
farbowych. Praca rakla ma podstawowy wpływ na efekt druku. Parametrami zmiennymi są

25. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
24
kąt nastawienia, docisk rakla do formy, wielkość i częstotliwość ruchu osiowego oraz
szerokość krawędzi rakla w strefie kontaktu.
Docisk rakla regulowany jest pneumatycznie. Elementem zespołu farbowego jest system
cyrkulacyjny, który zapewnia stałą cyrkulację farby pomiędzy zasobnikiem i kałamarzem
ewentualnie oczyszczenie jej z pyłu papierowego przez filtrowanie. Jeśli podczas drukowania
następuje odparowywanie rozpuszczalnika z kałamarza, naleŜy odparowaną ilość uzupełnić.
Uzupełnianie następuje automatycznie, na podstawie danych uzyskanych w wyniku
pomiarów lepkości farby przez wiskozymetr przepływowy. Po naniesieniu farby na
zadrukowywany materiał naleŜy odbitkę wysuszyć przed jej przejściem do kolejnego zespołu
drukującego. Dlatego elementem kaŜdego zespołu do drukowania wklęsłego jest urządzenie
suszące.
Rys. 11. Schemat pełnego zespołu drukującego rotograwiurowej maszyny zwojowej [13, s. 232].
Maszyny do drukowania wklęsłego czasopism budowane są modułowo
4 + 4 lub 5 + 5 – maszyna ma 8 lub 10 zespołów drukujących. Średnica cylindra formowego
wraz z szerokością wstęgi papieru określa końcowy format i liczbę stron czasopisma.
Przez zmianę średnicy cylindra formowego moŜna zmieniać moŜliwości produkcyjne

26. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
25
maszyny. Elementami maszyny są: jednostki odwijające, system transportu papieru pomiędzy
zespołami drukującymi oraz złamywak, tak jak przy zwojowych maszynach offsetowych.
Maszyny wklęsłodrukowe do zadrukowywania elastycznych materiałów
opakowaniowych (folie z tworzyw, celofan, folia aluminiowa) dostosowane są niemal
wyłącznie do drukowania jednostronnego. Mają do dziesięciu zespołów drukujących
(drukowanie 10 + 0). Niekiedy łączone są z zespołami fleksograficznymi, słuŜącymi do
drukowania tekstu i elementów kreskowych. PoniewaŜ opakowania z materiałów
elastycznych nie mają znormalizowanych formatów, maszyny zostały rozwiązane
tak, by umoŜliwić drukowanie z cylindrów formowych o róŜnych średnicach. Zadrukowana
wstęga zwijana jest z powrotem w zwój. Schemat typowej zwojowej maszyny
rotograwiurowej przedstawia rys. 12.
Rys. 12. Schemat maszyny zwojowej rotograwiurowej: 1 – układ mocowania ról, 2 – rolka spręŜynująca,
3 – sekcja drukująca, 4 – komora susząca, 5 – wózek nawrotny, 6 – register. [11, s. 210].
Arkuszowe maszyny wklęsłodrukowe
Arkuszowe maszyny wklęsłodrukowe były w przeszłości dość popularne. Drukowano
najczęściej ze zginalnych, miedzianych form drukowych, sporządzonych fotochemicznie
i przez wytrawianie, przymocowanych do cylindra formowego. Ich zaletą było prostsze
przygotowanie niŜ przy maszynach zwojowych. Stosowane były do drukowania
ilustrowanych czasopism kolorowych o niŜszych nakładach, ksiąŜek ilustrowanych
o większej ilości jedno- i wielobarwnych ilustracji, katalogów, prospektów, trudnych do
drukowania plakatów itd. Niemal wszystkie te produkty drukowane są dziś na maszynach
offsetowych. Zastosowanie wklęsłodruku arkuszowego ograniczone zostało w takim stopniu,
Ŝe wielu producentów maszyn wstrzymało ich produkcję. Schemat typowej arkuszowej
maszyny rotograwiurowej, przedstawia rys. 13.

27. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
26
Rys. 13. Schemat maszyny jednokolorowej z dolnym wyprowadzaniem arkusza firmy MOOG [2, s. 222].
Działanie maszyny przebiega następująco: po uruchomieniu maszyny za pomocą
przycisków sterujących samonakładak pobiera arkusze papieru i podaje je na stół spływowy,
gdzie są one odpowiednio wyrównywane. Ze stołu spływowego arkusz przejmuje podajnik
wahadłowy i przekazuje go do łapek cylindra dociskowego. W tym czasie forma drukowa jest
pokrywana farbą; nadmiar farby z wypukłych elementów formy jest usuwany przez rakiel.
Gdy arkusz jest doprowadzony przez cylinder dociskowy do strefy styku pomiędzy
cylindrami formowym i dociskowym cylindry zbliŜają się, włącza się nacisk między nimi
i następuje wykonanie odbitki. Po wykonaniu odbitki arkusz jest przekazywany z łapek
cylindra dociskowego do łapek urządzenia przenoszącego, odkładającego arkusze na stół
odbierający. Po drodze arkusz jest suszony, a pary rozpuszczalnika farby są odprowadzane
instalacją wyciągową do urządzeń regenerujących ksylen.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak zbudowany jest zespół drukujący maszyny rotograwiurowej?
2. Jakie rozwiązania zespołów farbowych spotykane są w maszynach rotograwiurowych?
3. Jaką rolę spełnia rakiel (nóŜ zgarniający)?
4. Z jakiego materiału wykonany jest rakiel?
5. Jakie parametry pracy rakla mają podstawowy wpływ na efekt druku?
6. Jakie znaczenie ma system cyrkulacji farby w zespole farbowym maszyn
rotograwiurowych?
7. Jak budowane są wielokolorowe maszyny rotograwiurowe do drukowania czasopism?
8. W jaki sposób następuje suszenie zadrukowanej wstęgi w rotograwiurowych zwojowych
maszynach drukujących?
9. Z jakich zespołów składa się zwojowa maszyna rotograwiurowa?
10. Z jakich zespołów składa się arkuszowa maszyna rotograwiurowa?

28. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
27
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy budowy i zasady działania róŜnych rodzajów zespołów farbowych
w maszynach rotograwiurowych na podstawie schematów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokładnie obejrzeć schematy róŜnych rozwiązań konstrukcyjnych zespołów farbowych
w maszynach rotograwiurowych,
2) dokonać charakterystyki budowy poszczególnych zespołów farbowych na podstawie
schematów rysunkowych,
3) dokonać analizy zasady działania poszczególnych rodzajów zespołów farbowych
w rotograwiurze,
4) przedstawić wnioski dotyczące cech wspólnych i róŜnic w budowie poszczególnych
rodzajów zespołów farbowych w maszynach rotograwiurowych.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
– plansze ze schematami róŜnych rodzajów rotograwiurowych zespołów farbowych,
– poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy budowy wielokolorowej zwojowej maszyny rotograwiurowej na
podstawie wycieczki dydaktycznej i schematu konkretnej maszyny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uwaŜnie prześledzić pracę poszczególnych zespołów zwojowej wielokolorowej maszyny
rotograwiurowej,
2) określić w jaki sposób zbudowane są zespoły drukujące konkretnej maszyny
w kontekście druku wielokolorowego,
3) wykonać notatki i szkice na podstawie obserwacji pracy maszyny,
4) skonfrontować wynik obserwacji ze schematem konkretnej maszyny rotograwiurowej,
5) dokonać analizy budowy poszczególnych zespołów zwojowej wielokolorowej maszyny
rotograwiurowej.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
– zwojowa wielokolorowa maszyna rotograwiurowa,
– plansza ze schematem konkretnej maszyny rotograwiurowej,
– instrukcja obsługi konkretnej maszyny rotograwiurowej,
– poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Wykonaj szkic przedstawiający przebieg wstęgi podłoŜa drukowego przez poszczególne
zespoły zwojowej rotograwiurowej maszyn drukującej na podstawie obserwacji pracy
maszyny podczas wycieczki dydaktycznej do drukarni.

29. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
28
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uwaŜnie prześledzić drogę wstęgi podłoŜa drukowego w zwojowej maszynie
rotograwiurowej,
2) określić poszczególne zespoły maszyny drukującej,
3) określić sposób zasilania w podłoŜe drukowe i prowadzenia wstęgi w maszynie
drukującej,
4) określić sposób odbierania zadrukowanego podłoŜa w konkretnej maszynie drukującej,
5) wykonać notatki z przeprowadzonej obserwacji,
6) wykonać szkic przebiegu wstęgi podłoŜa drukowego w obserwowanej maszynie.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
– zwojowa rotograwiurowa maszyna drukująca,
– instrukcja obsługi konkretnej maszyny drukującej,
– poradnik dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować budowę zespołów drukujących w maszynach
rotograwiurowych?
2) sklasyfikować rotograwiurowe maszyny drukujące?
3) sklasyfikować zespoły farbowe w maszynach rotograwiurowych?
4) scharakteryzować budowę poszczególnych rodzajów zespołów
farbowych w maszynach rotograwiurowych?
5) określić rolę i budowę rakla?
6) określić drogę wstęgi podłoŜa drukowego w zwojowej maszynie
rotograwiurowej?
7) określić sposoby budowy wielokolorowych rotograwiurowych
maszyn drukujących?
8) scharakteryzować budowę arkuszowej maszyny rotograwiurowej?
9) określić zasadę działania arkuszowej maszyny rotograwiurowej?

30. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
29
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 min.
9. Po zakończeniu testu podnieś rękę i zaczekaj aŜ nauczyciel odbierze od Ciebie pracę.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
– instrukcja,
– zestaw zadań testowych,
– karta odpowiedzi.

31. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
30
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Formy wkłęsłodrukowe dzielimy na:
a) autotypijne, powierzchniowo zmienne i głębokościowo zmienne.
b) głębokościowo, powierzchniowo i głębokościowo-powierzchniowo, zmienne.
c) głębokościowo-powierzchniowo zmienne i autotypijne.
d) powierzchniowo zmienne i autotypijne.
2. Kałamarzyki w formach wklęsłodrukowych to
a) znajdujące się w powierzchni formy zagłębienia.
b) zagłębienia z których rakiel wygarnia farbę w procesie drukowania.
c) wypukły relief formy wklęsłodrukowej.
d) miejsce mocowania formy na cylindrze.
3. Cylindry formowe we wklęsłodruku wykonane są
a) całkowicie z miedzi.
b) z Ŝeliwa.
c) ze stali.
d) z mosiądzu.
4. Koszulką Ballada nazywamy
a) warstwę miedzi na powierzchni cylindra wklęsłodrukowego.
b) warstwą srebra naniesioną galwanicznie na cylinder wklęsłodrukowy.
c) warstwę kopiową formy wklęsłodrukowej.
d) papier pigmentowy nieuczulony na światło.
5. Grubość koszulki Ballada wynosi
a) od 1 do 1,5 mm.
b) 2,5 mm.
c) 0,15 mm.
d) Od 0,5 do 1 mm.
6. Uczulenie papieru pigmentowego polega na
a) naświetlaniu go promieniami UV.
b) wywołaniu go odpowiednim wywoływaczem.
c) naniesieniu na jego powierzchnie warstwy Ŝelatynowej.
d) zanurzeniu go w odpowiednim roztworze, np. dwuchromiany potasu.
7. W technologii tradycyjnej naświetlenie warstwy światłoczułej wykonuje się na
a) papierze pigmentowym.
b) kopii opalowej.
c) koszulce Ballada.
d) cylindrze formowym.
8. Raster wklęsłodrukowy to raster
a) pozytywowy.
b) negatywowy.
c) punktowy.
d) pozytywowy lub negatywowy.

32. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
31
9. Trawienie koszulki Ballada wykonuje się
a) kwasem solnym.
b) kwasem azotowym.
c) roztworem wodnym chlorku Ŝelaza.
d) kwasem siarkowym.
10. Autotypijna forma wklęsłodrukowa to forma
a) powierzchniowo zmienna.
b) głębokościowo zmienna.
c) głębokościowo-powierzchniowo zmienna.
d) wykonana za pomocą grawerowania.
11. Heliokliszograf to urządzenie za pomocą którego wykonuje się
a) formy powierzchniowo zmienne technologią autotypijną.
b) formy głębokościowo zmienne technologią tradycyjną.
c) kopie opalowe.
d) formy wklęsłodrukowe głębokościowo-powierzchniowo zmienne.
12. Laserowe grawerowanie form wklęsłodrukowych jest najodpowiedniejsze do
a) wypalania kałamarzyków w związkach wielkocząsteczkowych.
b) wypalania kałamarzyków w koszulce Ballada.
c) wypalania kałamarzyków na warstwie kopiowej formy wklęsłodrukowej.
d) wykonywania form autotypijnych.
13. Technika rotograwiurowa znajduje zastosowanie głównie w drukowaniu
a) akcydensów informacyjnych.
b) niskonakładowych wielobarwnych prac.
c) wysokonakładowych wielobarwnych prac.
d) na tekturach falistych.
14. PodłoŜa do druku rotograwiurowego powinny posiadać następujące właściwości
a) duŜa sztywność, mała chłonność.
b) duŜa elastyczność, wysoka gładkość, wysoka i stała chłonność.
c) mała chłonność, wysoka białość.
d) niska chłonność, duŜa rozciągliwość.
15. Zadrukowanie powierzchni kulistej jest moŜliwe techniką
a) rotograwiurową i tamponową.
b) fleksograficzną i rotograwiurową.
c) offsetową i typograficzną.
d) tamponową.
16. Drukowanie tamponowe to technika pochodna drukowania
a) wklęsłego.
b) fleksograficznego.
c) sitowego.
d) offsetowego.

33. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
32
17. Tampon do drukowania techniką tamponową wykonany jest z
a) miękkiego fotopolimeru.
b) kauczuku o duŜej twardości.
c) bardzo miękkiej gumy silikonowej.
d) gumy arabskiej.
18. Rolą rakla w zespole farbowym jest
a) wprowadzanie farby w kałamarzyki formy drukowej.
b) usuwanie nadmiaru farby z miejsc niedrukujących formy.
c) wyrównanie grubości warstwy farby na formie drukowej.
d) doprowadzenia farby do miejsc drukujących formy.
19. Suszenie zadrukowanej wstęgi podłoŜa w maszynach rotograwiurowych realizowane jest
poprzez
a) przeprowadzenie jej przez gorące wałki suszące.
b) suszenie promieniami UV.
c) suszenie w podczerwieni.
d) nadmuch powietrza w tunelu suszącym.
20. W rotograwiurowych maszynach zwojowych cylinder dociskowy ma średnicę
a) mniejszą niŜ cylinder formowy.
b) równą średnicy cylindra formowego.
c) większą niŜ cylinder formowy.
d) równą lub większą od średnicy cylindra formowego.

34. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
33
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...............................................................................
Przygotowanie form oraz drukowanie technikami wklęsłymi
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedzi Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

35. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
34
6. LITERATURA
1. Cichocki L., Pawlicki T., Ruczka I.: Poligraficzny słownik terminologiczny. Polska Izba
Druku, Warszawa 1999
2. Ciupalski S.: Maszyny drukujące konwencjonalne. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Warszawskiej, Warszawa 2001
3. Czichon H., Magdzik S., Jakucewicz S.: Formy drukowe. WSiP, Warszawa 1996
4. Druździel M., Fijałkowski T.: Maszyny i urządzenia typograficzne. WSiP,
Warszawa 1978
5. Gruin I.: Materiały polimerowe. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa 2003
6. Gruszczyński Cz.: Farby graficzne. WSiP, Warszawa 1990
7. Jakucewicz S., Magdzik S.: Materiałoznawstwo dla szkół poligraficznych. WSiP,
Warszawa 2001
8. Jakucewicz S., Czichon M., Czichon H.: Materiałoznawstwo poligraficzne. Wydawnictwa
PW, Warszawa 1992
9. Jakucewicz S.: Materiałoznawstwo poligraficzne. Wydawnictwa PW, Warszawa 1993
10. Jakucewicz S., Magdzik S.: Podstawy poligrafii. WSiP, Warszawa 1997
11. Kołak J., Ostrowski J.: Maszyny i urządzenia – Maszyny drukujące. WSiP,
Warszawa 1979
12. Poligrafia ogólna. WSiP, Warszawa 1982
13. Poligrafia procesy i technika. Tłumaczenie ze słowackiego. COBRPP, Warszawa 2005