макала

1. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ӨМІРІНДЕГІ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МАҢЫЗЫ
Тұрлыбай Бақыт Серікқызы
Түрксіб ауданы №167 «Мерей» бөбекжай балабақшасының әдіскері
Қазақстанның діңгегі әлеуметті, әлеуметтік ортасы, өзара қатынасы, түсіністігі
заманның тарихы кезеңдерінде өзіне тән ерекшеліктерімен қалыптасады. Олай болса,
Қазақстан өз тәуелсіздігін алған соң жаңаша ойлайтын, алға ұмтылатын әлеуметтен
тұратын қоғамды қалыптастыруға бағытталған саясат ұстанды.
Елбасының «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты
Жолдауы бойынша Президенттің жалпыұлттық идеясы - болашақ табыстардың негізі
екені баса айтылды. Ал ең бастысы - еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға
жеткізетін «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы жарияланды. «Мәңгілік ел» идеясы - елімізді өз
мақсатына талай дәуір сынынан сүріндірмей жеткізетін тұғырлы идея [1, 97 б.].
Ағашта қанша жапырақтың болатыны секілді, адамда да сонша мінез бар. Өте
жабық, тұйық адамдармен араласу оңай емес. Ал өз ойын жеткізе алмайтын адамдармен
қарым-қатынас жасау қиын. Ендеше адам өмірінде қарым-қатынастын маңызы қандай?
Адам баласының өмірінде қарым-қатынас маңызды орын алады, онсыз адамның өмір
сүруі мүмкін емес. Қарым-қатынас жасауға деген қажеттілік адамның жаңа бір дүниені
тануға және басқа адамдардың бағасын білуге деген ұмтылысынан туындайды.
Психология ғылымындағы негізгі ұғымдардың біреуі – қарым-қатынас.Қарым-
қатынассыз жеке адамды түсіну оның дамып жетілуін талдап, білу мүмкін емес [2, 105
б.]. Қарым-қатынас ұғымы адамдардың бір-бірінен күрделі, көптеген түрлі жақындасу
процестерін көрсетіп, олардың бірігіп жасайтын іс-әрекеттерінің қажеттіліктерін
орындау үшін қолданылады. Дәл осы қарым-қатынас кезінде адамдар бірінен-бірі өзара
керекті мәлімет, ақпараттар ала алады, бірін-бірі дұрыс қабылдап, түсініп,бірігіп қызмет
атқару үшін бәріне бірдей жоспар құрады. Өзіміз күнделікті қолданып жүрген қарым-
қатынасты бірнеше түрге бөлуімізге болады. Олар: тура, жанама, біреу арқылы (тура
емес). Олардың алғашқысы тура қарым-қатынас соның көмегімен адамзат тарихының
мәдениетінің т.б. өркендеуі негізінде тікелей емес қарым-қатынас пайда болған. Тікелей
емес қарым-қатынас жазбаша түрдегі немесе техникалық байланыс құралдарының
көмегімен жүзеге асатын толық емес психологиялық контакт.
Адамзат тәжрибесін игеруде жазудың, кітаптың, басқа да әр түрлі техникалық
құрал-жабдықтардың пайда болуы тікелей емес қарым-қатынас жасаудың жүйесін
тездетіп, әрі күрделендіре түсті.
Күнделікті өмірде кездесетін қарым-қатынасты ары қарай жеке адамдар аралық
және көпшіліктік деп екіге бөлеміз [3]. Жеке адам аралық қарым-қатынаста топтарда
адамдардың жеке дара ерекшеліктерін білу, қайғы-қуанышына ортақтасу, түсіну,
бірігіп, іс-әрекет ету негіздерінде қалыптасатын болса, көпшіліктік қарым-қатынас –
көпше түрде таныс емес адамдардың және көпшілік мәлімет ақпарат құралдары
арқылы жасалатын бір жақты қарым-қатынас. Осындай қарым-қатынас түріне өнердегі
және эстетикалық қарым-қатынасты енгіземіз.
Қарым-қатынас барысында адамдар өзін көрсетеді. өзі үшін және басқа лар
үшін жеке дара қасиеттерін аша түседі. Сонымен қатар кейбір қасиеттері қарым-
қатынаста қалыптасады, өзгеріске ұшырайды.
“Адам тек басқалар арасында ғана адам бола алады”- деп И.Бехер [4, 94
б.]. айтқан сөздің мағынасы өте тереңге тамыр жаяды. Адамдармен қарым-қатынас
адамның адамзаттық тәжірибені игеруі, қоғамдағы қалыптасқан құндылықтарды өз
бойына сіңіруі, білім мен іс-әрекет түрлерін игеруі; адамның дара тұлға ретінде
қалыптасуы іске асырылды. Яғни қарым-қатынас әрбір адамның адам болып
қалыптасуының, жан-жақты, әрі психологиялық дамуының маңызды факторы. Қарым-
қатынасты адам өміріндегі үзіліссіз жүретін процесс деп айтар болсақ, қателеспеспіз.

2. Осыған байланысты Л.С. Выготский былай деген: “Адам өзімен өзі болғанда да
қарым-қатынас функциясын сақтайды” [4, 124 б.]. Яғни, бұл жағдайда адамның өз-
өзімен қарым-қатынасқа түсуін ішкі немесе сыртқы сөйлеу арқылы жүзеге
асатын,диалог типіндегі адамның ойлауының әдісі ретінде қалыптастыруға болады.
Тарихи тұрғыдан алғанда қазақ халқы түрлі ортаның ықпалына түсті. Оның
бастамасы Ресей империясы тұсындағы отарлау саясатының салдары бүгінгі қоғамның
ішіндегі қатынаста байқалады. Бұл үдеріске ықпал еткен кеңестік кезеңдегі КСРО -
халықтары идеясы да қазақ қоғамына тән қатынас дәстүрін бұзды.
Отбасы тәрбиесіндегі үлкенге құрмет қағидасы. Қазақ қоғамының өзіне тән
ерекшелік дәстүрі болды. Қазақ халқында әpбіp шаңырақтың ең құрметті, сыйлы иесі –
атасы мен әжесі болып табылады. Сондықтан болар «Қариясы бар үйдiң - қазынасы»
бар деп оларды қадiр тұтқан. Ақсақалдар мен кіші ұпақ міндеттерін қазақ халқында
бала туған туыстарымен қарым - қатынасы барысында үйреніп, мәнін түсінеді. Мұндай
қарым - қатынастың мәні «сыйласу» түсінігімен байланысты анықталады. Қазақ
қоғамында үлкен кісілер отырмайынша жастарға отыруға болмайды, үлкендi тыңдау,
үлкендi сыйлау дәстүрлері амандасу, сәлемдесу ережелерін де қамтиды.
Бүгінгі қоғамның әлеумметтік ара қатынасын қалай сипаттауға болады? ХХІ
ғасыр технология мен инновация заманы өз талабын қояды. Кез-келген құрылғы біздің
кезеңімізде тетіктендірілген, жаңаша тәсілдермен компьютерленген, түрленіп, әрленген.
Қазір жастар көп мәліметті кітаптан емес ғаламтордар іздейді. Ендеше ғаламтордағы
қазақ тілінің жағдайы қандай? «Тіл – халықтың ең басты үлкен құндылығы. Уақыт өткен
сайын тас қашалады, темірді тат басады, өзіне берілген несібесі таусылғанда адам
өмірден өтеді. Ұрпақтан-ұрпаққа тарайтын халықтың рухани мұрасы ретінде тек тіл ғана
жалғыз көпір болып қалады. (Н.А. Назарбаев) [5, 239 б.].
Тұтастай алғанда, тіл – ұлттың қалыптасуының нәтижесі және сонымен қатар
оның бір мезгілде пайда болуының жағдайлары және алғышарты болып табылады. Ұлт
бірінші кезекте территориясының, экономикалық өмірінің, психикалық өзіндік пішінінің
жалпыға ортақтығымен, сол сияқты тілінің бірегейлігімен көрініс беретін адамзат
баласының тарихи қауымдастығы ретінде сипатталады. Сондықтан ол халықты
өткенімен, бүгінгісімен және болашағымен байланыстыратын буын деп саналады.
Осыған орай тіл білімінің негізін салушы В. Гумбольдт «тіл-ұлттың жаны , әрі тынысы»
деп жазған [4, 116 б.].
Осыған байланысты ғаламтор пайдалушыларынан сауалнама алғанбыз.
Сауалнама қорытындылары көңіл толықтыралық емес.... Ойлануға ой салады. Қазақ
тілінің жағдайы төмендеп бара жатқанқын көрсетеді. Саулнама нәтижелері
төмендегідей:
Сауалнамаға 81,5 % 18-22 жас аралығындағылар қатысса, оның әлеуметтік
деңгейі жағынан 74,1% студаенттер [ 1 - кесте ].
1-кесте
Сауалнамада сонымен қатар ғаламтордағы қазақ тілінің деңгейі 51,9% төмен
болса, интернетте қазақ тіліндегі ақпаратқа 40,7% жоғары сұранысты көрсеткен. [ 2-
кесте ].

3. 2-кесте
Интернетте қазақ тілінде қажетті ақпараттың (контенттің) табылуы және мөлшері
55,6 % әр кезде әр қалай деп жауап берсе, қолданыстағы веб-ресурстардың сапасының
деңгейі 74,1 % қанағаттандырарлық деп жауап берген [ 3- кесте ].
3-кесте
Мемлекеттік тілде сайттар мен блогтар жасаудың қажеттілігі 81,5 % мұндай
сайттардың аз екендігі және оларды жасаудың қажеттілігі жоғары екендігі мен ірі веб-
ресурстардың интерфейсін қазақ тіліне аудару актуалдық деңгейі 69,2% жоғары
көрсеткішті көрсеткен [ 4- кесте ].

4. 4-кесте
"Электронды үкімет" сияқты Мемлекеттік органдардың сайттарында қазақша
ақпаратар 63% қанағаттанарлық болса, Ғаламторда 44,4% «ru» доменді сайттарды жиі
қолданатындығын көрсеткен [ 5- кесте ].
5-кесте
Сіздің ойыңызша ғаламтордағы қазақ тілінің деңгейі өсу үстінде ме және сіздің
ойыңызша ғаламтор желісінде қазақ тілді контентті дамыту мен насихаттау жолдары
қандай [ 6 - кесте ] міне осы сұрақтар қарастырылған.

5. 6-кесте
Тіл – мемлекеттің тұғырлы тірегі ғана емес халықтың рухани байлығы.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Пірәлиев С.Ж., Нәрібаев К.Н., Жампеисова Қ.Қ., Иманбаева С.Т., Хан Н.Н.,
Қалиева С.И т.б. Қазақстан ЖОО-ларында «Мәңгілік Ел» ұлтық идеясын жүзеге
асыру тұжырымдамасы. – Алматы, «Ұлағат», 2015.
2. Арғынбаев Х.А. Қазақ отбасы. – Алматы : Қайнар. 1996.
3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан хал-қына
«Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты
Жолдауы 2012 жылғы 27 қаңтар, Астана.
4. Гумбольдт В. Тіл білімі туралы таңдамалышығармалар .– М., 1984.
5. Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы –Алматы, 1996