1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ БІЛІМ
БАСҚАРМАСЫ «ШЫМКЕНТ АГРАРЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ» МКҚК
Баяндама
Тақырыбы: Аусыл ауруы
Орындаған:Әлімбаев Рамазан Әмірханұлы
Жетекші: Асқарова Несібелі Аманбекқызы
2. АУСЫЛ
1. Қоздырғышы
2. Таралу жолдары
3. Белгілері
4. Емі
5. Сақтық шаралары
Аша тұяқты малдың тері мен кілегей қабықтарына күлдіреуіктер шығарып
яақымдайтын, вирустың қатерлі әсерінен пайда болатын жұқпалы ауру.
Қоздырғышы — А, О, С типтерге бөлінетін эпитемнторопты вирус. Вирустың әрбір
типі бірнеше варианттарға бөлінеді. Табиғи жағдайда вирустың бір түрі екінші түрге
айналуы жиі кездеседі.Вирус бір малдың денесінен өтіп, екінші малға жұққанда, олар
қасиеттерін тез өзгертеді.Ауру алғаш басталған кезде вирустар теріде және кілегей
қабықтарға шыққан күлдіреуіктерде болады, ал кейіннен ол ауру малдың қанында, нәжісі
мен несебінде болады.
Күлдіреуіктегі вирустар бөліп шығарады да, олар малдың қаны арқылы олардың
денесіне тарап, организмді уландырады. Вирус жұққаннан кейін 12—14 сағатта қанға
тарайды да, малдың дене қызуы кәтеріліп, жалпы жағдайы нашарлайды.
Аусылдың қоздырғыш-вирусы сыртқы ортаның қатерлі әсері төзімді келеді.
Мәселен, олар малдын қиында — 165—170 күн, нәжіс етуін несеп араласкан сұйықта 40—
60 күн, суда 30—40 күн бойы тіршілік етуін жоймайды. Ауру малдың сүтінде 10—12
сағат бойы сақталады. Аусылдың вирусы биотермиялық әдіспен жиналған қида онша көп
өмір сүре алмайды.
Аусылдың қоздырғыш вирусы көптеген химиялық-дезинфекциялағыш заттардың
әсеріне де төзімді келеді. Айталық, карбол қышқылының 1—2 проценттік, креолиннің 5
проценттік ерітіндісі аусыл індетіне дезинфекция жасауға жарамайды, себебі вирус
олардың әсерінен 6—7 сағат бойы өлмейді. Сондықтан да аусыл індеті кезінде қораларды
дезинфекциилағыш запармен зарарсыздандырады. Олардың қатарына күйдірген
натриндің 3 проценттік ыстық ерітіндісі және формальдегидтің бір проценттік
қыздырылған ерітіндісі жатады.
Эпизоотологиясы. Аусылмен аша тұяқты үй малы және жабайы аңдар жиі ауырады.
Осылардың ішінде ірі қара мал, әсіресе 2—3 айлық бұзаулар аусылға өте шалдыққыш
келеді. Жылқы, ит, құлын, есек аусылмен ауырмайды. Бұл індетпен адамдар, әсіресе жас
балалар ауыруы мүмкін.
Аусылдың вирусы малға жемшөппен, сумен, ауамен жұғады. Бір ауру мал бір
шаруашылықтын, ауданның малына індетті тарта алады. Себебі вирус сыртқы ортаға тез
тарап, бір малдан екінші малға тез жұғады.
Қазақстанда бұл ауру 1930—1970 жылдар арасында ірі қара мен бөкендер
(қарақұйрықтар) арасында жиі кездесетін еді. Ал соңғы 10—12 жыл бойына ауру тек қана
Жамбыл және Шымкент облыстарының жекелеген шаруашылықтары мен аудандарында
ғаиа кездесуде Ал публикамыздың орталық, батыс, солтүстік және шығыс облыстарының
шаруашылықтарында тіптен кездеспенді. Аусылдың осыланша аз малшөпде кездесуініц
3. негізгі себебі-жыл сайын ірі қара малын поливаленттік вакцинамен егу арқылы мал
организмінде қалыпты иммунитет құру болып саналады.
Аурудың таралу жолдары. Аусылдың қоздырғыш вирусы мал организміне ауыздың,
тапаудың кілегейлі қабығы арқылы, кейде кос тұяқтың арасындагы тері жарақаттанғанда
еніп, ауруды тудырады.
Ауру белгілері. Ірі қара мен қойда вирус жұққаннан кейін 2—7 күн өтісімен аурудыц
белгілері айқалады. Жас бузаулар мен арасында аусыл жіті немесе түрде етеді олардың
дене 40,5—41,5 градуска дейін көтеріліп, жабығады; күйзеледі. Ауру сталған соң 2—3 күн
өтісімен тілде, қызыл үрттың еріннің ішкі бактарында іші мөлдір суға толған
күлдіреуіктер шығады. Ауру кенде тіл ауызға сыймай, салықтап шығып тұрады. Ауыздан
көпіршіген бырынды сілекей ағады, малдың азыққа деген тәбеті нашарлайды, ол
жаңылады.
Кейбір малда күлдіреуіктер түяқ кенерссіне, бақан арасына, май табанына да
шығады. Күлдіреуіктер 2—3 күннен кейін жарылып, оның орны жалаңаштанып қызарып
тұратын жарага айналады.Егер ауру зілді болып, күлдіреуіктер туяқтыц төртеуіне шыкса,
онда ол мал жүруден қалып, жатып алады.Аусыл кең тараған шаруашылықтарда сиырдың
желініне және үрпілеріне күлдіреуіктер шығады. Бұл кезде мал сүт сауғызбайды,-
ауырсынып бұзауларын да емізбейді. Ауру асқынған кезде желін тұтастай қабынып
іріңдейді.
Қойдың аусылы ірі қараға қарағанда аздап бөлекше өтеді. Аусыл көбінесе койдың
тұяғының кенересін, бақайшақтарының арасын зақымдап күлдіреуіктер шығады. Осыған
байланысты аусылға шалдыққан қой сай жүре алман қалады. Ауру қойдың ауыз қуысына,
тіліне, күлдіреуіктс шықнайды, сол себептен де олардың аузынан көпіршіктейгей сілекей
ақпайды. Аусыл козы арасында ірі қойға қарағапда зілді түрде өтеді. Олардың тұяғы мен
ауыз куысы бірден зақымдалады.
Аусылмен ешкі де ауырады,оларда ауру белгілері қозылардікі сияқты
болып өтеді. Аусылмен шошкалар да ауырады, әсіресе торайлар арасында ауру өте тілді
өтеді, әдетте ауруға шалдыққан төл түгелден дерлік шығынға ұшырайды.
Өлекседегі өзгерістер. Аусылдан өлген не амалсыздан қойылған малдың ауыз
куысының уылғаны, өнеш пен үлкен қарынға күлдіреуктер, жаралар бар екені байқалады.
Аш ішектің ішкі кілегей қабынның қабынғаны, оның қайталағаны бірден байқалады.
Аусылдың өте зілді түрімен ауырып өлген малдың жүрек еті босап, бозарып
жұмсарады, оның ең ішкі қабатында қан кұйылып, қызарған жерлері байқалады.Ауруды
аныктау кезінде эпизоотологиялық деректер, аурудың клиникалық белгілері, өлекседегі
өзгерістер ескеріледі. Осылармен қатар лаболаторияга патологиялық материалдар
жіберіліп, міндетті түрде аусыл вирусының қан тип, қан вариант екені анықталады.
Лабораторияға жіберелу үшін 1—2 малдан толық піскен, бірақ жарылмаған кулдіреуіктер
пышақпен қырылып алынып, шыны ыдысқа салынады. Егер ауа рацы ыстық, Гюлса,
патологиялық материал салынған ыдысқа глицерин мен суферфосфат ерітіндісі құйылып,
аузы бітеліп, жолдама қағаз жазылады да, лаболаторияга жіберіледі.
4. Аусылды басқа аурулардан дұрыс ажырата білу керек. Айталық, мал кейде
арамшөптермен, химиялык, заттармен уланады, бұл кезде олардың ауыз куысы қабынып,
көбіктенген шұбырынды сілекен ағады, бірақ күлдіреуіктер шықпайды. Аусылға шешек,
құл ауруларының клиникалык, белгілері ұқсас келеді. Шешек пен күлде малдың терісіне
алдымен қызыл бортпелер шығады, сонан соң олар біртіндеп күлдіреуіктерге айналады,
ауру созылмалы түрде өтеді. Ал аусыл жіті түрде өтеді, күлдірсуіктер негізінен ауыздың
ішіне, ерінге және тұяқтарға шығады.
Қозылар арасында жұғымтал сүйел мен аусыл белгілері ұқсас болады, бірақ бірінші
ауруда козының аузына сүйел шығады, ал аусылда тұяққа күлдіреуіктер шығады.Аусылды
басқа аурулардан толығырақ ажырату үшін лабораториялық зерттеулер жүргізіліп, аусыл
вирусының типі анықталады.
Емі. Ауру малды аусылға қарсы жасалған «иммунолактон» деп аталатын дәрімен
емдейді. Онымен қанша мөлшерде қалай емдеу үшін осы препаратты қолдану нұскау
кағазы басшылыққа алынады.Зақымдалған ауыз куысып және желінді марганец қышқыл
калнинің әлсіз ерітіндісімен шайып, йод глицерин қоспасы жағылады. Зақымдалған екі
тұяқ арасын іріңдеп асқынған бір проценттік ерітіндісімен және хлораминнің екі
проценттік ерітіндісімен жуып-шайып, онан соң стрептоцид майын жағады. Егер тұяқ
арасы іріндеп асқынған болса, онда оны жылы сабынды сумен жуып-шайып, оған 5
проценттік Гюд тұнбасын жағып, Вишевский әдісімен жасалынған май жағып, дәкемен
жаксылап байлап кояды.
Сақтық шаралары. Егер шаруашылықтағы немесе жеке меншіктік мал арасында
бірлі-жарым бас малда аусыл байкалса, ол туралы дереу шаруашылықтың бас мал
дәрігеріне және басшыларыиа хабар беріледі:
Ауру банкалған шаруашылыққа карантин қойылады, бұл кезде шаруашылықтан
сыртқа мал шығарылмайды және басқа жақтан мал әкелінбейлі. Осылармен қатар бұл
аймақтан малдын терісі, жүні, еті, сүті, жем, шөп, басқа да ауыл шаруашылық өнімдері
(көк өніс, жеміс-жидек) сыртқа шығарылмайды.
Карантин кезінде ауру мал тұрған корада күнделікті малдың қиы тазартылып, бір
жерге үйіледі, биотермиялық әдіспен зарарсыздандырыладі.Сондай-ақ, кораның едені,
кабырғалары күндіргіш натрий проценттік. формальдегидтің 10 проценттік ерітіндісімен
дезинфекцияланады.Карантин шаруашылықта мал соңғы рет ауырып жазылғаннан кейін
21 күн өткен соң алынады.Ауруды болдырмау максатымен біздің елде он шақты
вакциналар дайындалып, олармен жыл сайын мал егіліп отырылады. Ал Қазакстанда ауру
шығады-ау деген кауіпті шаруашылықтарда ірі қара, коп, шошқа алдын ала поливалентті
аусылға қарсы дайындалған вакциналармен егілін тұрады.
Айталык, әрбір ауданнын мал дәрігерлік қызметі сол ауданнын соңғы 5-10-15
жылдағы эпизоотологиялык картасын жасап қай жылдары қандан жұқпалы аурулар
кездескенін айқын біліп отырады. Осыған сәйкес әрбір жылда аудандағы мал қандай
ауруларға қарсы егілу туралы алдын ала жылдық жоспар жүргізіледі. Егер осы жоспарда
мал ауысылға қарсы егілуі тиіс деп көрсетілес, онда бұл жұмыс міндетті түрде атқарылуы
тиіс. Қазіргі кезде аусылдың вирусының 3-типіне қарсы колданылатын поливалентті
5. вакцина бар. Ауру шығады-ау деген қауіпті шаруашылыктарда негізінен осы вакцина
қолданылады.
Шаруашылықта мал арасында аусыл індеті пайда болғанда мал фельдшерлерінің
жұмысы көбейеді. Бұл кезде олардың үлесіне ауру малды емдеу, сау малды вакцинамен
егу, қораларды оқтын-октын дезинфекциялау, карантиндік шаралар жүргізу сияқты
жұмыстар тиеді. Сондықтан да аусыл болып тұратын шаруашылықтарда жұмыс істеп
жүрген орта буын мал дәрігерлігі мамандары бұл ауруларды арнайы әдебиеттерден
(жоғары білімді мал дәрігерлеріне арналған оку кұралдарынан, СССР Ауыл
шаруашылығы министрлігінің мал дәрігерлік Бас баскармасы шығарған нұсқаулардан)
көбірек оқып, білімдерін тереңірек толықтырулары қажет.
