1. “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË”
ÁÑØÓß-ÆÀÉÊÀ-ÈÉÍ ÕÀÌÒÀÐÑÀÍ ÒªÑªË
Ë.̺íõòóÿà, Ë.×îéæîîâààí÷èã
ÀÉÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ
ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ
ÀÐÃÀ ǯÉ
Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí: Áàãà
Õè÷ýýë: Ìýäýýëýë ç¿é
Àãóóëãûí àé: Ìýäýýëýë
ǪÂ˪ÌÆ - I
Çîõèîã÷èéí ýðõèéã Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîë, Ñî¸ë,
Øèíæëýõ Óõààíû ßàì, ßïîíû Îëîí Óëñûí Õàìòûí
Àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà ýäýëíý. Çîõèîã÷èéí
çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýõ, îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.
Óëààíáààòàð õîò
2007

2. DDC
375
Ì - 819
Áîëîâñðóóëñàí áàã:
Ë.̺íõòóÿà ÌÓÁÈÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð
Ë.×îéæîîâààí÷èã ÌÓÁÈÑ-èéí ÊÌÒÑ-èéí çàõèðàë, äýä ïðîôåññîð
Á.Çîëçàÿà ÌÓÁÈÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð
Þ.Àëòàíòóÿà Óëààíáààòàð õîòûí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷, ìàãèñòð
Ǻâëºõ:
Ô.Øèíîõàðà Òîêèî, Ãàê¿ãýé Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð
Òóðøèëò ÿâóóëñàí:
Ñ.Àëòàíõóÿã Íèéñëýëèéí 97-ð ñóðãóóëèéí áàãø
Ö.Áààñàíæàâ Íèéñëýëèéí 97-ð ñóðãóóëèéí áàãø
Ä.Äýëãýðöýöýã Íèéñëýëèéí 45-ð ñóðãóóëèéí áàãø
Á.Ýðäýíý÷èìýã Íèéñëýëèéí “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîðûí áàãø
ISBN 978-99929-0-285-Õ

3. ªÌͪÒêË
ÀÃÓÓËÃÀ
ªÌͪÒêË. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Ǻâëºìæ àøèãëàõ çààâàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
I Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝË. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.1. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ºíººãèéí áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.2. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëîîð öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü. . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëä “õ¿¿õýä òºâòýé” ñóðãàëòûã íýâòð¿¿ëýõ íü . . . . . . . . . . . 16
II Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÎÐ×ÈÍ ¯ÅÈÉÍ ÀÐÃÓÓÄ . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.1. Ñóðãàëòûí àðãûí òóõàé. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.2. Ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûí îð÷èí ¿åèéí àðãóóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
III Á¯ËÝÃ. ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.1. Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ åðºíõèé àðãà ç¿é, õóâèëáàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.2. Íýãæ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí ¿ëãýð÷èëñýí çàãâàðóóä. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
IV Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ÀÐÃÀ Ç¯É . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.1. Ñóðàëöàã÷äûã ¿íýëýõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.2. Òåñò áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
4.3. Æèøèã äààëãàâðûí õóâèëáàðóóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
V Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ (ÆÞè-ÊÝÍÊÞ) . . . . . . . . . . . . . 89
Õàâñðàëòóóä
Õàâñðàëò 1. “Ìýäýýëýë” àéí íýìýëò àãóóëãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Õàâñðàëò 2. Ìýäýýëýë ç¿éí íýð òîìü¸îíû òàéëáàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Õàâñðàëò 3. Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Õàâñðàëò 5. Power Point ïðîãðàìààð õýðýãëýãäýõ¿¿í áýëòãýõ, àøèãëàõ . . . . . . . . . . . . 115
Õàâñðàëò 6. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä àøèãëàæ áîëîõ ïðîãðàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Íîì ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
3

4. “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË” ҪѪË
ªÌͪÒêË
Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû äýä ñàéä,
Òºñëèéí çàõèðàë
Ñ.Ҫ̪Ð-Î×ÈÐ
Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîë íü íèéãýì-ò¿¿õýí íºõöºëèéíõºº õýðýãöýý øààðäëàãûí
äàãóó õºãæëèéí òîäîðõîé ¿å øàòóóäûã òóóëàí øèíý÷ëýí ººð÷ëºãäñººð áàéíà. Ìîíãîë Óëñ
1921-1990 îí õ¿ðòýëõ 70 îð÷èì æèëä ñîöèàëèñò íèéãìèéí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã ¿¿ñãýí
òºëºâø¿¿ëæ, îð÷èí ¿åèéí îëîí øèíæëýõ óõààíû ñóäëàãäàõóóí-ìýäýýëýëä ñóóðèëñàí
àãóóëãà, àðãà ç¿é á¿õèé áîëîâñðîëûã èðãýääýý ýçýìø¿¿ëæ áàéñàí áîë 1990 îíîîñ
õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýì, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä íèéö¿¿ëýí áîëîâñðîëûí
òîãòîëöîîãîî ÷, áîëîâñðîëûí àãóóëãà, àðãà ç¿éãýý ÷ øèíý÷èëñýýð èðëýý.
Áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áà êèððèêþëèìèéã õºãæ¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàë
2002 îíä áàòëàãäàí 2005-2006 îíîîñ öîãö ÷àäàìæèä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí øèíý
ñòàíäàðò ñóðãàëòàä àëáàí ¸ñîîð ¿íäýñíèé õýìæýýíä ìºðäºãäºõ áîëñîí áèëýý. ¯¿íèéã
Ìîíãîëûí áîëîâñðîëûí õºãæëèéí ò¿¿õýíä îíöãîéëîí òýìäýãëýæ, õºãæëèéí øèíý ¿åèéã
ýõë¿¿ëñýí ¿éë ÿâäàë ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ó÷èð íü áîëîâñðîëûí øèíý èíñòèòóòýýð öîãö
÷àäàìæ-àðãà õàíäëàãàä ñóóðèëñàí çîðèëãî, àãóóëãà, àðãà ç¿é, ¿íýëãýý á¿õèé áîëîâñðîëûã
íèéò õ¿í àìäàà ýçýìø¿¿ëýõ ¿éë õýðýã àëáàí ¸ñîîð ýõýëñýí þì.
Èéìýýñ áîëîâñðîëûí õºãæëèéí ýíý îíöãîé ¿åèéí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãî, ñòðàòåãè,
¿éë àæèëëàãààã ÷óõàìõ¿¿ áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðò, êèððèêþëèì (ñóðãàëòûí
õºòºëáºð)-èéã áîäèò ¿éë õýðýã áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõýä òºâëºð¿¿ëæ, “Ìîíãîë óëñûí
áîëîâñðîëûã 2006-2015 îíä õºãæ¿¿ëýõ Ìàñòåð òºëºâëºãºº”-ã áîëîâñðóóëàí áàòëóóëààä
áàéãàà áèëýý. Ìàñòåð òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõ á¿õ íèéòèéí ¿éë õýðãèéí ¿ð ºãººæ
íü ýöñèéí ä¿íäýý çºâõºí àíãè òàíõèìä ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéãàà áàãø íýã á¿ðýýñ øóóä
õàìààðíà.
Óëààíáààòàð õîòíîî 2007 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä ÷óóëñàí “Áàãø íàðûí óëñûí àíõäóãààð
çºâëºãººí”-ä õýëýëö¿¿ëñýí Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ñàéä ª.Ýíõò¿âøèíãèéí
“Áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéã ã¿íçãèéð¿¿ëæ, áàãøèéí ìàíëàéëëûã äýýøë¿¿ëüå” èëòãýëä
Ìîíãîë Óëñ ñî¸í ãýãýýðýõ, õºãæèõºä ¿å ¿åèéí áàãø íàðûí îðóóëñàí õóâü íýìýð àñàð èõ
áàéñàí õèéãýýä Ìîíãîëûí áàãø íàð ºðíº, äîðíû ñî¸ë èðãýíøëèéã ýõ îðîíäîî õºãæ¿¿ëæ
òºëºâø¿¿ëýõýä ãàâüÿà áàéãóóëñíû àäèë ýíý öàã ¿å íü áàãø íàðò èðýýä¿éí ñî¸ë,
èðãýíøëèéí ñóóðèéã òàâèõ õóâü çîõèîë, áàñ ìàø ºíäºð õàðèóöëàãà íîãäóóëæ áàéãààã
îíöëîí òýìäýãëýñýí áèëýý.
Öîãö ÷àäàìæèä ñóóðèëñàí áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ,
åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéã 11 áà 12 æèëèéí ñóðãàëòûí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõ
çîðèëòûí õýðýãæèëòèéí õóâü çàÿà íü áàãø íàðûí ìýðãýæèë, àðãà ç¿éí õºãæëèéí òºâøíýýñ
øóóä õàìààðàõ òóë ÁÑØÓß-ààñ áàãøëàõ àðãà ç¿éí õºãæëèéí îëîí òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéã
äýìæèæ áàéäàã. ¯¿íèé íýã íü õî¸ð æèë ãàðóé òóñãàéëñàí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, çîõèõ
áýëòãýëèéã õàíãàñíû ¿íäñýí äýýð ÁÑØÓß áà ßïîíû îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû
áàéãóóëëàãà ÆÀÉÊÀ -ààñ 2006 îíû 5 ñàðä õàðèëöàí îéëãîëöëûí ñàíàìæ áè÷èãò ãàðûí ¿ñýã
çóðñíààð àëáàí ¸ñíû õýðýãæèëò íü ýõýëñýí “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí
õºãæèë” òºñºë þì.
4

5. ªÌͪÒêË
Ýíý òºñºë íü õî¸ð òàëûí õàìòàðñàí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí òåõíèêèéí òóñëàëöààòàéãààð
õýðýãæèõ þì. Òºñºë õýðýãæèõ 3 æèëä íèéò 30 îð÷èì çºâëºìæ, ãàðûí àâëàãà, òîäîðõîé
òîîíû DVD, CD áýëòãýõ òºëºâëºãººòýé áºãººä ýíý àæëûã ã¿éöýòãýõèéí òóëä ßïîí Óëñûí
Ãàê¿ãýé èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð áàãø íàð æèë á¿ð òîäîðõîé õóãàöààãààð Ìîíãîëä èðæ
àðãà ç¿éí çºâëºãºº ºãºõèéí çýðýãöýý Ìîíãîëûí 18 áàãø, ñóäëàà÷èä Ãàê¿ãýé èõ ñóðãóóëü
äýýð 5-6 äîëîî õîíîãèéí ñóðãàëòàä õàìðàãäàæ òóðøëàãà ñóäëàõ þì
Áàãø áýëòãýäýã èõ ñóðãóóëü, êîëëåæèéí ìýðãýæëèéí äèäàêòèêèéí ÷èãëýëýýð
àæèëëàäàã áàãø, ñóäëàà÷äûí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ñóðãàëòûí àðãà ç¿éã õºãæ¿¿ëýõ
çîðèëãîîð ÌÓÈÑ, ÌÓÁÈÑ äýýð áàéãóóëàãäñàí, ¿íäýñíèé òºâøíèé òºëººëºëòýé
ìýðãýæëèéí äèäàêòèêèéí ñóðãàëò, ñóäàëãààíû 4 òºâä ò¿øèãëýí ýíý òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ
áàéíà. Ýäãýýð òºâ¿¿ä äýýð áàãà, äóíä àíãèéí ìàòåìàòèê, ôèçèê, õèìè, íýãäìýë áàéãàëèéí
óõààí, áàãà àíãèéí áàéãàëèéí øèíæëýë, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, òºñºëò õè÷ýýëèéí
÷èãëýëýýð ñóäëàà÷äûí 8 äýä áàã, àðãà ç¿éí òóðøèëò ÿâóóëàõààð ñîíãîãäñîí íèéñëýëèéí
Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð, Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí 97, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí 45,
Äîðíîä àéìãèéí ×îéáàëñàí ñóìûí “Õàí-Óóë” öîãöîëáîð, 5 äóãààð ñóðãóóëü, Ìàòàä ñóìûí
ñóðãóóëü, Ñýëýíãý àéìãèéí Ñ¿õáààòàð ñóìûí 1 áà 4 ä¿ãýýð ñóðãóóëü, Õóøààò ñóìûí íèéò
9 ñóðãóóëèéí áàãø, óäèðäëàãà, ýöýã ýõ, òóõàéí àéìàã, íèéñëýëèéí Áîëîâñðîë, ñî¸ëûí
ãàçðûí äàðãà, àðãà ç¿é÷äýýñ á¿ðäñýí ¿íäýñíèé áàãóóä àæèëëàæ, àíãè òàíõèìûí òºâøèíä
íýãæ õè÷ýýë á¿ðýýð òóðøèãäñàí øèíý àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàí ò¿¿íèéãýý áàãøèä çîðèóëñàí
çºâëºìæ õýëáýðýýð õýâëýæ íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõîîð àæèëëàæ áàéíà.
“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ,
áàòëóóëàõ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ßïîí óëñûí îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû
áàéãóóëëàãà ÆÀÉÊÀ áîëîí óã òºñëèéã ã¿éöýòãýõýýð øàëãàðñàí “KRI” áîëîâñðîëûí çºâëºãºº
ºãºõ êîìïàíè ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãààã îíöëîí òýìäýãëýõèéã ÿëäàìä ßïîí äàõü
ÆÀÉÊÀ-èéí òºâ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé Ìîíãîë äàõü ñóóðèí òºëººëºã÷èéí ãàçàð, Ãàê¿ãýé
èõ ñóðãóóëèéí óäèðäëàãà õàìò îëîí, çºâëºõ¿¿ä áîëîí òºñëèéí áàãèéí ãèø¿¿äýä ÁÑØÓß,
åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí íèéò áàãø íàðàà òºëººëºí ÷èí ñýòãýëèéí òàëàðõàë
èëýðõèéëüå.
Òºñëèéí õ¿ðýýíä äýâøèëòýò òåõíîëîãè, òóðøëàãà ñóäëàí øèíý àðãà ç¿é á¿òýýæ, ¿ð
ºãººæòýé çºâëºìæ¿¿äèéã ÷àíàðòàé áîëîâñðóóëàí íèéò ñóðãóóëü, áàãø íàðòàà õ¿ðãýõèéí
òºëºº ÷àðìàéí àæèëëàæ, õàìòðàí ç¿òãýæ áàéãàà èõ äýýä áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëûí
ñóðãóóëèéí ñóäëàà÷, òóðøèã÷ áàãø, õàìò îëîíä ÁÑØÓßàìíû íýðèéí ºìíººñ àìæèëò
õ¿ñüå.
“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñ뺺ð áîëîâñðóóëñàí
çºâëºìæ, áóñàä õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ñóäëàí òóðøèæ, ñóðãóóëü õàìò îëíîîðîî õýëýëöýí
òýäãýýðèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð ¿íýòýé ñàíàëàà èð¿¿ëýõèéã íèéò ñóðãóóëü, áàãø íàðààñàà
õ¿ñ÷ áàéíà.
5

6. “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË” ҪѪË
“ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ
ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË” ҪѪË
Ýõíèé æèëèéí çºâëºìæèéí òàëààðõ “ªìíºõ ¿ã”
Òºñëèéí áàãèéí óäèðäàã÷ Èøè-È Òýö¿ÿ
1. Òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ áîëñîí ¿íäýñëýë
“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñºë íü Ìîíãîë óëñûí
çàñãèéí ãàçðààñ ßïîí óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò òàâüñàí õ¿ñýëòèéí äàãóó 2006 îíû 5 ñàðààñ
ßïîíû îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà (ÆÀÉÊÀ), ÁÑØÓß, ÌÓÁÈÑ áîëîí
ÌÓÈÑ-èéí äýðãýäýõ àðãà ç¿éí ñóäàëãààíû 4 òºâ (Áàéãàëèéí Óõààíû Áîëîâñðîëûí Àðãà
Ç¿éí Òºâ, Ìýäýýëýë Ç¿éí Áîëîâñðîëûí Àðãà Ç¿éí Òºâ, Ìàòåìàòèêèéí Áîëîâñðîëûí
Àðãà Ç¿éí Òºâ, Áàãà Áîëîâñðîëûí Àðãà Ç¿éí Òºâ ) èéã ò¿øèãëýí ¿éë àæèëëàãàà ýõýëñýí
áîëíî.
2. Òºñëèéí çîðèëãî
Òºñëèéí çîðèëãî íü äýýðõ àðãà ç¿éí ñóäàëãààíû 4 òºâèéí àðãà ç¿éí çºâëºìæ
áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõèéí çýðýãöýý Óëààíáààòàð õîò, Äîðíîä, Ñýëýíãý
àéìãààñ ñîíãîãäñîí çàãâàð 9 ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éã áîäèò
õè÷ýýëýýð äàìæóóëàí òóðøèæ, ñóðàëöàã÷äûí áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã èëð¿¿ëýí
õºãæ¿¿ëæ, òýäíèé õºãæëèéã äýìæèõ ÿâäàë þì. 2006 îíîîñ 2009 îí õ¿ðòýëõ 3 æèëèéí
õóãàöààíä æèë á¿ð ôèçèê, õèìè, íýãäìýë áàéãàëèéí óõààí, áàãà àíãèéí áàéãàëü øèíæëýë,
áàãà àíãèéí ìàòåìàòèê, äóíä àíãèéí ìàòåìàòèê, òºñºëò àæèë, ìýäýýëýë ç¿é ãýñýí íèéò
8 õè÷ýýëýýð áàãøèä çîðèóëñàí çºâëºìæ áîëîâñðóóëíà.
3. 1 äýõ æèëèéí çºâëºìæ
Ìîíãîë óëñàä îëîí òºðëèéí ñóðàõ áè÷ã¿¿ä áàéäàã áºãººä ýíý òºñëèéí õ¿ðýýíä
á¿òýýãäýõ àðãà ç¿éí çºâëºìæ íü ÿìàð íýãýí ñóðàõ áè÷ãèéã äàãàëäàõ íîì áèø áîëîâñðóóëàõ
õàðèí òóõàéí áàãøèéí õè÷ýýë óäèðäàõ àðãà ç¿éä íü õóâü íýìýð ¿ç¿¿ëýõ çºâëºìæ áàéíà.
ªºðººð õýëáýë ñóðàëöàã÷äûí áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã èëð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä
òóõàéí áàãø, õè÷ýýëýý õýðõýí óäèðäàõ áîëîìæòîéã çºâëºìæèëæ áàéãàà íîì þì. ÅÁÑ- èéí
áàãø íàð õàìòðàí àæèëëàõ ÿíç á¿ðèéí çºâëºìæ ãàðûí àâëàãûã ñóäàëæ, õè÷ýýëýý ¿ð ä¿íòýé
çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð ñàíàë ñîëèëöîõ áîëîìæ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõèéã çîðüæ áàéíà.
Òèéìýýñ ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã áàãø á¿õýí ñóäàëæ õè÷ýýëýý øèíý àðãà ç¿éãýýð óäèðäàõ
îðîëäîãî õèéõèéã õ¿ñüå. ÁÑØÓß, ÓÁ õîò áîëîí àéìãóóäûí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷èä ÷ ìºí àäèë
çºâëºìæèéã óëàì á¿ð áàÿæóóëæ, øèíý àðãà ç¿éí îëîí òóðøëàãà, îðîëäëîãóóäûã áàãø íàðò
õ¿ðòýýí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Ýõíèé æèëèéí çºâëºìæèéã àðãà ç¿éí ñóäàëãààíû 4 òºâèéí 8 äýä áàã ßïîíû çºâëºõ
áàãø íàðààñ òàñðàëòã¿é çºâëºãºº àâ÷, ñàíàë ñîëèëöîí 2006 îíû 5 ñàðààñ ýõëýí àíõíû
ýõèéã áîëîâñðóóëæ ýõýëñýí áèëýý. ̺í 8 äýä áàãèéí òºëººëºã÷èä ßïîí óëñàä 6 äîëîî
õîíîãèéí õóãàöààòàéãààð ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëæ, ßïîí óëñûí áîäèò ñóðãàëò, àðãà ç¿éí
õºãæèëòýé òàíèëöàæ, ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íãýý çºâëºìæèä òóñãàí óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîñîí.
Ò¿¿í÷ëýí 2007 îíû 2 ñàðààñ 5 ñàðûí õîîðîíä Óëààíáààòàð õîòûí çàãâàð 3 ñóðãóóëüä
çºâëºìæèéã òóðøèæ, òóðøèëò õè÷ýýëèéã óäèðäñàí áàãø íàðûí ñàíàë áîëîí òóðøëàãûã
6

7. ªÌͪÒêË
òóñãàí çºâëºì溺 áîëîâñðîíãóé áîëãîæ èðëýý. Ǻâëºìæ áîëîâñðîíãóé áîëîõ ¿å øàò
á¿õýíä ÁÑØÓß áîëîí ßïîí çºâëºõ áàãø íàð àãóóëãûã íÿãòëàí àæèëëàæ, òºñëèéí 1 äýõ
æèëèéí ¿ð ä¿í áîëîõ “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí
8 õè÷ýýëèéí çºâëºìæ á¿òýýãäýæ òà á¿õíèé õ¿ðòýýë áîëîîä áàéíà.
Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü òºãñ òºãºëäºð ç¿éë áèø áºãººä áàãø íàð òà á¿õýí ººðñäèéí
àðâèí èõ òóðøëàãàà, îëîí øèíý ñàíààãààðàà óëàì áàÿæóóëæ, áèä á¿õýíòýé ñàíàë áîäëîî
õóâààëöàí àæèëëàíà ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà.
4. Òàëàðõàë
Òóðøèëò õè÷ýýëèéã àìæèëòòàé óäèðäàæ, çºâëºìæèä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí
Óëààíáààòàð õîòûí Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí 45-ð ñóðãóóëü, Áàÿíç¿ðõ ä¿¿ðãèéí 97-ð ñóðãóóëü,
Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí íèéò õàìò îëîí áîëîí àðãà ç¿é÷èääýý
òàëàðõñàíàà èëýðõèéëüå. ̺í àðãà ç¿éí ñóäàëãààíû 4 òºâèéí ñóäëàà÷äûí õè÷ýýë ç¿òãýëä
òàëàðõñàíàà èëýðõèéëæ áàéíà.
Ýöýñò íü õýëýõýä, ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü Ìîíãîëûí á¿õ áàãø íàðûí õ¿ðòýýë áîëæ, òýäíèé
àðãà ç¿éí õºãæèëä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëíà ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.
7

8. “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË” ҪѪË
ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÇªÂ˪ÌÆ
ÕÝÂËÝÃÄÝÍ ÃÀÐÀÕÒÀÉ ÕÎËÁÎÃÄÓÓËÀÍ
2007 îíû 2-ð ñàð
Òîêèî Ãàê¿ãýé èõ ñóðãóóëèéí
ïðîôåññîð Øèíîõàðà Ô¿ìèõèêî
“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” ÁÑØÓß-ÆÀÉÊÀ-èéí õàìòàðñàí
òºñëèéí õ¿ðýýíä àíõíû àëõàì áîëãîæ, óã íîìûã ãàðãàõ áîëñîí íü ìèíèé õóâüä ¿ãýýð õýëýýä
áàðøã¿é èõ áàÿð áàÿñàë, áàõàðõàë þì.
Óã íîìûã õèéõýä Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîëûí Èõ Ñóðãóóëèéí Êîìïüþòåð Ìýäýýëýë
ç¿éí ñóðãóóëèéí çàõèðàë, ïðîôåññîð Ë.×îéæîîâààí÷èã, áàãø Ë.̺íõòóÿà íàð ãîëëîí
àæèëëàæ, òºñëèéí çàãâàð ñóðãóóëü áîëîõ Óëààíáààòàð õîòûí 45-ð ñóðãóóëü, 97-ð ñóðãóóëü,
“Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð ñóðãóóëü, Äîðíîä àéìãèéí Õàí-Óóë ñóðãóóëü, 5-ð ñóðãóóëü, Ìàòàä
ñóìûí ñóðãóóëü, ìºí Ñýëýíãý àéìãèéí 1-ð ñóðãóóëü, 4-ð ñóðãóóëü, Õóøààò ñóìûí áàãø íàð
õàìòðàí àæèëëàñàí áºãººä, ýäãýýð õàìòðàã÷èä ìààíü “Ñóðàëöàã÷ òºâòýé ñóðãàëò áóþó
Learner-centered Approach ýñâýë Child-centered Education” ººðººð õýëáýë “Ñóðàëöàã÷ á¿ðò
ãàíöààð÷èëñàí áîëîí íèéòèéí äóíä òîõèîëäñîí ç¿éë äýýð íü ¿íäýñëýñýí áîäîë ñàíàà,
ººðèéí ¿çýë áîäîë, ¿éë àæèëëàãààãàà ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ áîëîìæ îëãîæ, ñóðãàëòûí
áàÿëàã ìàòåðèàë áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé îð÷èíä ñóðàëöàã÷äûí ñóðàõ ÿâöûí ýðõ
÷ºëººã áàòàëãààæóóëæ, õ¿í á¿ðèéí íèéãýì, ñýòãýë ç¿éí õºãæëèéí ÿâöàä òààðóóëàõ
áîëîâñðîë” ãýäýã ñàíààí äýýð íýãäýæ, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, íÿãò õàìòûí àæèëëàãàà
ÿâóóëàõ áîëñîí íü òîìîîõîí ¿ð ä¿í þì. Òºñëèéí ßïîí òàëûí õàìòðàí àæèëëàã÷èéí õóâüä
çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áºãººä íºð èõ õ¿÷ õºäºëìºð ãàðãàí àæèëëàæ áóé äýýðõ á¿õ õ¿ì¿¿ñò
÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ áàéíà.
Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûã 1960-ààä îíû ¿åýñ äýëõèéí óëñ îðíóóäàä
òóðøèëò, äàäëàãûí æóðìààð ÿâóóëæ èðñýí áºãººä ìàø èõ òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí.
ªíººãèéí áàéäëààð ÞÍÅÑÊÎ 2005 îíû 1 ñàðààñ ýõëýí 10 æèëèéí õóãàöààòàé ESD áóþó
Education for Sustainable Development ìýäýýëýë ç¿éí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí àæèëëàæ
áàéíà. ̺í ÞÍÅÑÊÎ óã õºòºëáºð ãàðãàõààñ ºìíº Delors òàéëàí ãýæ àëäàðøñàí Learning:
The Treasure Within (ÕÕI çóóíû áîëîâñðîëûí îëîí óëñûí õîðîîíû ýìõýòãýë, 1996 îí,
ÞÍÅÑÊÎ) ýìõýòãýëèéã õýâëýí ãàðãàñàí. Óã ýìõýòãýëä ÕÕI çóóíû áîëîâñðîëûí ÷èã
õàíäëàãûã íýãòãýí ãàðãàñàí áºãººä ÞÍÅÑÊÎ-èéí ãèø¿¿í îðíóóä òºäèéã¿é äýëõèéí á¿õ óëñ
îðíóóäàä ”Four Pillars of Education” áóþó “Áîëîâñðîëûí 4 ¿íäñýí òóëãóóð”-ûã áîëîâñðîëûí
øèíý÷ëýõ ¿íäñýí òóëãóóð áàãàíà ãýæ ¿çíý ãýäýãò íàéäàæ áàéíà. [Learn to know],[Learn to
do],[Learn to live together] ãýäýã 3 ¿íäñýí òóëãóóðààñ çàéëøã¿é ¿¿ñýí áèé áîëæ áóé 4 äàõ
¿íäñýí òóëãóóð íü [Learn to be] þì. Óëàìæëàëò áîëîâñðîë, ÿëàíãóÿà äóíä áîëîâñðîëûí
õóâüä 1 áîëîí 2-ð ¿íäñýí òóëãóóðûã ÷óõàë÷èëæ ¿çýæ áàéñàí áºãººä 3,4-ð ¿íäñýí òóëãóóðûí
õóâüä ýõíèé õî¸ð òóëãóóðûí òóñëàõ ãýñýí îéëãîëòòîé áàéñàí. Óã òàéëàíä 4-ð ¿íäñýí
òóëãóóðûí ÷óõëûã îíöëîí äóðäñàí áàéíà.
Áîëîâñðîë íü õóâü õ¿íèé á¿õ òàëûí õºãæèëä õóâü íýìðýý îðóóëíà ãýäýã ¿íäñýí
çàð÷èìòàé. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîë ÷ áàéñàí áîëîâñðîë ë ó÷ðààñ ñýòãýë ç¿éí, áèå
ìàõáîäèéí, îþóí óõààíû, ìýäðýìæèéí, ãîîç¿éí, õàðèóöëàãûí, ¸ñ ñóðòàõóóíû ãýýä íèéãìèéã
á¿õèé ë òàëààñ íü õ¿¿õäèéí õºãæèëä à÷ õîëáîãäîë ºãºõººð îðóóëàõ íü ç¿éòýé. ̺í, ãàðö
íü òîäîðõîéã¿é áàéãàà äàÿàðøèë äèæèòàë÷ëàë áóþó ä¿ðñ÷ëýë, îëîí óðãàëü÷ ¿çýë áîäîë
õàìòäàà îðøäîã, ÷àíàðûí äýâøëèéã ýðýëõèéëæ áàéäàã ºðñºë人íò íèéãýìä îëîí óëñûí
8

9. ªÌͪÒêË
øèíý ÷èã õàíäëàãûã òóñãàíãàà, òóõàéí óëñ, á¿ñ íóòãèéí ìºí ñóðãóóëèéí “¯íýò ç¿éë”-èéã
õàéðëàí õàìãààëàí, õºãæ¿¿ëýí, õîé÷ ¿åäýý óëàìæëóóëàí ¿ëäýýõ, ººðèéí ºâºðìºö îíöëîã
ãàðãàñàí, áóñäààñ ÿëãàãäñàí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûã äýëõèéí èðãýí-õ¿¿õýä øààðäàæ áàéíà.
Óã íîìûã çàãâàð ñóðãóóëèéí áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷ òºäèéã¿é, áóñàä á¿õ ñóðãóóëèéí
áàãø ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, àðä èðãýä, ãýð á¿ë, ýöýã ýõ, àñðàìæëàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä ãýýä
áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõûã õ¿ññýí á¿õ õ¿ì¿¿ñ àøèãëàñíààð Ìîíãîë îðíû
ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîë óëàì èäýâæèí, ñàéæðàí, òàñðàëòã¿é õºãæëèéí ãîë õºäºëã¿¿ð
áîëíî. Óã íîìûí ìààíü á¿òýö, àãóóëãà íü äýýð äóðäñàí áèäíèé íàéäâàðûã õàíãàëòòàé
áèåë¿¿ëíý ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà. Ýöýñò íü óã òºñëèéí õýðýãæ¿¿ëýõýä ã¿í òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ
áóé “Êîý” ÕÕÊ, Òîêèîãèéí Ãàê¿ãýé èõ ñóðãóóëü, Ìîíãîë Óëñûí ÁÑØÓßàìíû õîëáîãäîõ á¿õ
õ¿ì¿¿ñò òàëàðõàë èëýðõèéëýõèéí ÿëäàìä öààøäûí òóñëàìæ äýìæëýã, îéëãîëò, õàìòûí
àæèëëàãààã õ¿ñýí åðººæ áàéíà.
9

10. “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË” ҪѪË
ªÌͪÒêË
Ìîíãîë óëñàä ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíûã õîðèîä æèë çààæ èðñýí òóðøëàãàòàé
áºãººä 2005-2006 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûí
äàãóó åðºíõèé áîëîâñðîëûí á¿õ ò¿âøèíä çààæ ýõýëñýí áèëýý.
Ìýäýýëýë ç¿éí ìýðãýæëèéí áàãø íàðûã 1990 îíîîñ ýõëýí áýëòãýæ áàéãàà ÷ îäîîãèéí
ò¿âøèíä õ¿ðýëöýý íü õàíãàëòã¿é áàéãàà þì. ßëàíãóÿà õºäºº, îðîí íóòàãò ìýðãýæëèéí
áàãø äóòìàãààñ ìàòåìàòèê, ôèçèê, ãàäààä õýëíèé áàãø íàð ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã çààæ
áàéíà.
Õîò, õºäººãèéí ìýäýýëýë ç¿éí áàãø íàðààñ ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòòàé õîëáîîòîé
àâñàí ñóäàëãààíä áàãø íàðûí õàìãèéí áýðõøýýëòýé áàéãàà àñóóäëóóäûã ñîíèðõîæ
¿çýõýä ñòàíäàðòûí ¿íäñýí 5 àéí íýã áîëîõ “Ìýäýýëýë” àéòàé õîëáîîòîé ç¿éë¿¿äèéã
äóðüäñàí áàéëàà. ̺í 2006-2007 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ áàãà áîëîâñðîëä “Ìýäýýëýë”
ç¿éí õè÷ýýëèéã áàãà àíãèéí áàãø íàð çààõ áîëñîí íü òýäýíä òîäîðõîé áýðõøýýëòýé áàéãàà
òóõàé ñàíàë ÷ ãàð÷ áàéãàà. ¯íýõýýð ÷ ýíýõ¿¿ àé ìààíü ºìíº íü ñóäëàãäàæ áàéãààã¿é,
øèíý àé áºãººä ñòàíäàðòûí òóëãóóð àé þì. Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëæ áóé ßïîí, Ìîíãîëûí
õàìòàðñàí “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñºë íü ãóðâàí æèëèéí
òóðø õýðýãæèõ áºãººä áèä á¿õýí ýõíèé æèëä 5; 6 ð àíãèä “Ìýäýýëýë” àéã çààõ àðãà ç¿éí
çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëàõààð òîãòñîí áèëýý. Äàðààãèéí æèë¿¿äýä ñóóðü áîëîâñðîëûí
“Ìýäýýëýë” àéí çààõ àðãà ç¿éí çºâëºìæ¿¿ä áîëîâñðîãäîí, òóðøèãäàõ áà àìæèëòòàé
õýðýãæñýí òîõèîëäîëä ìîíãîëûí ìýäýýëýë ç¿éí áàãø íàð íèéòýýðýý àøèãëàõ áîëîìæòîé
áîëîõ þì. Áèä ÷ ¿¿íèé òºëºº ÷àðìàéí àæèëëàõ áîëíî îî.
Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã “Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä îíîë, àðãà ç¿éí àñóóäëóóäûã ºðãºí
õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çýí, áàãø òà á¿õýíä çîðèóëàí ãàðãàæ áàéíà. Öààøèä òà á¿õýí áèå äààí
áóñàä àéí õ¿ðýýíä öîãö áàéäëààð àðãà ç¿éí áîëîâñðóóëàëò õèéæ, áàãøëàõ àðãà ç¿éãýý
ñàéæðóóëàõ ººðººð õýëáýë òà á¿ãäèéí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàãäàæ, “ºâðèéí
íîì” áîëîõîä ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéí îíöëîã îðøèæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Ǻâëºìæ íü õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõàä áàðèìòëàõ çàð÷ìóóäûã
õàðãàëçàí, õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàëûã òîäîðõîé æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çñýí áà
òºñëèéí õ¿ðýýíä òóðøèãäñàí íýãæ õè÷ýýë¿¿äèéí õºòºëáºðèéã àãóóëñàí áºãººä õè÷ýýë
á¿ðèéí äàðàà õèéñýí õè÷ýýëèéí ñóäàëãààã äýëãýðýíã¿éãýýð îðóóëñàí áîëíî. ̺í ìýäýýëýë
ç¿éí õè÷ýýëýýð ¿íýëãýý õèéõ àðãà ç¿éã áàãòààñàí áà æèøèã äààëãàâðûã óëàì áàÿæóóëæ,
õè÷ýýëäýý àøèãëàõ áîëîìæòîé. Òà á¿õýí óã çºâëºìæèéã ýõíýýñ íü àíõààðàëòàéãààð óíøèæ
ñóäëààðàé.
Óã çºâëºìæèéí ýöñèéí õóâèëáàð áýëýí áîëîõ ¿å õ¿ðòýë á¿òýí íýã æèëèéí òóðøèä
áèäýíòýé òàñðàëòã¿é õàìòðàí àæèëëàñàí ÁÑØÓß-íû òºñºë õàðèóöñàí ìýðãýæèëòí¿¿ä,
ÆÀÉÊÀ áàéãóóëëàãûí òºñëèéí óäèðäëàãà, îð÷óóëàã÷, àæèëòíóóä, òóðøèëò õè÷ýýëèéã
ÿâóóëñàí çàãâàð ÅÁÑ-èéí (“Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð, 45-ð ñóðãóóëü, 97-ð ñóðãóóëü) óäèðäëàãóóä
áîëîí áàãø íàðòàà çºâëºìæ áîëîâñðóóëñàí áàãèéí õàìò îëîí òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéãààã
õ¿ëýýí àâíà óó.
Òà á¿õýíä àìæèëò åðººå!
Ñàíàë õ¿ñýëòýý ÌÓÁÈÑ-èéí ÊÌÒÑ-èéí “Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí
øèíý÷ëýëèéí òºâ” ãýñýí õàÿãààð èð¿¿ëýýðýé!
Çîõèîã÷èä
10

11. ǪÂ˪ÌÆ ÀØÈÃËÀÕ ÇÀÀÂÀÐ
ǪÂ˪ÌÆ ÀØÈÃËÀÕ ÇÀÀÂÀÐ
Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã àøèãëàõäàà áàãø
òà äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðààðàé!
1. Áàãà áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã áàãà àíãèéí áàãø íàð çààæ áàéãààòàé
óÿëäóóëæ, ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àãóóëãûí àéí òàëààð òîâ÷ îðóóëñàí áîëíî. Ýíý
õýñãýýñ òà “Ìýäýýëýë” àéã ÿàãààä ñîíãîí àâ÷, àðãà ç¿éí çºâëºìæ áè÷èæ áàéãààã óëàì
ñàéí îéëãîõ áîëíî îî.
2. Ǻâëºìæèéí ºìíºòãºëä ïðîôåññîð áàãø Ô.Øèíîõàðà ýíý çºâëºìæèéí îíöëîãèéã
èõýýõýí òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí áàéãàà áà òà á¿õýí ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí öîãö
÷àäàìæèéí òóõàé äàõèí íýã óíøààðàé.
3. Áèä á¿õýí áàãø òºâòýé ñóðãàëòûã õàëæ, ñóðàëöàã÷ (õ¿¿õýä) òºâòýé ñóðãàëòûã
àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëæ áàéãàà áèëýý. Ãýâ÷ øèíý þì á¿õýíä àëäàà, äóòàãäàë
áàéäàã. Ìàíàé òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ òóðøèëò ñóðãóóëèéí áàãø íàðààñ áèä õ¿¿õä¿¿äýý
ýõëýí ñóäëàõ íü õè÷ýýë ÿâóóëàõ àìæèëòòàé ¿íäýñ áîëíî ãýñýí ñàíàë ãàð÷ áàéñàí
áà “Õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëòûí ÷èí õàíäëàãà”-ûí òóõàé º÷¿¿õýí ìàòåðèàëûã îðóóëñàí
áîëíî. Òà á¿õýí óíøààä, õ¿ñíýãò 1 -èéã õýðýãæ¿¿ëýõäýý àøèãëààðàé.
4. “Ìýäýýëýë ç¿é”-í øèíæëýõ óõààíûã äýëõèéí èõýíõ îðíóóäàä “Èíôîðìàòèê” ãýæ
íýðëýäýã. Èéìä áèä öààøèä îëîí óëñûí òîãòñîí íýð òîìü¸îã øàðäëàãàòàé ¿åä
àøèãëàõ áîëíî.
5. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä àøèãëàæ áîëîõ ñóðãàëòûí çàðèì àðãóóäûã òîäîðõîé
æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çñýí áîëíî. Òà á¿õýí áîëîìæòîéã íü òóðøààä ¿çýýðýé.
6. “Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä á¿ëýã ñýäâèéí áîëîí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéí õóâèëáàðûã
îðóóëñàí áà áàãø òà ººðèéí õºòºëáºðòýé õàðüöóóëàí, øèíýëýã ñàíàà áàéâàë òóñãàí
àâ÷, áóñàäòàéãàà ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîîðîé. Ýäãýýð õºòºëáºð¿¿äèéã òºñëèéã
õýðýãæ¿¿ëñýí çàãâàð ñóðãóóëèéí áàãø íàð õàìòðàí áîëîâñðóóëñàí þì ø¿¿.
7. Ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéí õ¿ðýýíä íýãæ õè÷ýýëä àøèãëàãäàõ õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé
òîâü¸îãèéã îðóóëñàí áà öààøèä óëàì ºðãºæ¿¿ëæ, áàÿæóóëàõ áîëîìæòîé.
8. Óã çºâëºìæèä”Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä ñóðàã÷äûã ¿íýëýõ æèøèã äààëãàâðûí çàðèì
õóâèëáàðûã ñàíàë áîëãîñîí áà áàãø òà àëü äýä ñýäýâò õàìààðàãäàõûã ººðºº ñóäëàí,
äàõèí áîëîâñðóóëàëò õèéæ, ñóðàã÷äûã ¿íýëýýðýé. Ñóðàã÷èä ìààíü á¿òýýë÷ýýð óã
äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõ áîëîìæèéã ýðýëõèéëýõ íü ÷óõàë.
9. Áàãø òà á¿õýíä íýìýëò ìýäýýëýë áîëîõóéö ìàòåðèàëûã îðóóëñàí òóë ººðèéí çààæ áóé
õè÷ýýëäýý ìàòåðèàë áîëãîí àøèãëàõ á¿ðýí ýðõòýé.
10. Íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò ñóðàõ áè÷ãèéí 17 õóóäàñ ãýõ ìýòýýð çààñàí áàéãàà. Íîì
ç¿éí 3-ðò áè÷èãäñýí ñóðàõ áè÷ãèéã ÓÁ-ûí õîòûí çàãâàð ñóðãóóëèóä àøèãëàæ áàéñàí
áîëíî.
11. ̺í ñóðàã÷äûí ñîíèðõëûã òàòàõóéö Tux Paint çóðãèéí ïðîãðàìûí òóõàé òîâ÷ ìýäýýëýë
õàâñðàëòàä îðóóëñàí áà õè÷ýýë äýýð ñóäàëñàí Paint ïðîãðàìààñ ÿìàð îíöëîãòîéã
õ¿¿õä¿¿äýýð òîãòîîëãîõ íü ç¿éòýé áîë óó.
12. Ìýäýýëýë ç¿éí íýð òîìü¸îíû òàéëáàðààñ áàãø íàð õè÷ýýëäýý àøèãëàõ áîëîìæòîé
11

12. “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË” ҪѪË
I Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ (ÈÍÔÎÐÌÀÒÈÊ)
ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝË
1.1 Èíôîðìàòèê áîëîâñðîëûí ºíººãèéí áàéäàë
Ìýäëýãò ñóóðèëñàí, õ¿ì¿¿íëèã, àðä÷èëñàí íèéãýìä àæèëëàæ àìüäðàõ èðãýí á¿ð
õàðèóöëàãàòàé, óõàìñàðòàé, á¿òýýë÷ýýð àìüäðàõ, çàõ çýýëèéí ÷ºëººò ºðñºë人íä
øóäàðãààð îðîëöîõ áîäèò õýðýãöýý øààðäëàãàòàé òóëãàð÷ áàéíà. Ýíýõ¿¿ õýðýãöýý
øààðäëàãûã õàíãàõûí òóëä èðãýí á¿ðä èíôîðìàòèê áîëîâñðîëûã äàðààõ áàéäëààð
ýçýìø¿¿ëýõýýð ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàñàí áèëýý.
Áèå äààñàí á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý áà ¿éë àæèëëàãààòàé, þìñ ¿çýãäëèéã õèéñâýðëýí
ò¿¿íèé çàãâàðûã áîëîâñðóóëäàã, ìýäëýã-ìýäýýëëèéí ñàíã áîëîâñðóóëàí àøèãëàäàã,
àñóóäëûã îíîâ÷òîé àðãààð øèéäâýðëýäýã, óëìààð îþóíû á¿òýýë íü íèéãìèéí
õºãæëèéã õóðäàñãàã÷ áîëîõûã îéëãîäîã èðãýí òºëºâø¿¿ëýõ
Áàéãàëü, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí óÿëäàà õîëáîîã òàíèí ìýäýæ, ìýäýýëýë
ç¿éí ìýäëýã, óð ÷àäâàð, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã àøèãëàí àñóóäëûã îíîâ÷òîé
øèéäâýðëýäýã èðãýíèéã òºëºâø¿¿ëýõ
Áàéãàëü, íèéãýìä àþóëã¿é, íèéãìèéí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõóéö òåõíîëîãèéã
áèé áîëãîõîä øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ,
ò¿¿íèé íèéãýìä ¿ð íºëººã äýýøë¿¿ëýõ
Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã ýçýìøñýí áàéõ øààðäëàãà,
íèéãýì äýõ ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã õºãæ¿¿ëýõ õ¿ñýë ñîíèðõîë
Õ¿íèé àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààíä ìýäýýëýë õîëáîîíû òåõíîëîãè ã¿íçãèé íýâòýð÷
áóé ¿éë ÿâöûã òàíèóëàõ.
Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ýçýìø¿¿ëýõèéí òóëä áîëîâñðîëûí ò¿âøèí á¿ðä ìýäëýã,
÷àäâàðûã õÿëáàðààñ õ¿íä ð¿¿, ýíãèéí õýëëýãýýñ øèíæëýõ óõààíû õýëëýã ð¿¿ øèëæèõ
áàéäëààð îëãîõ íü ç¿éòýé. ¯¿íä áàãøèéí àðãà ç¿é ÷óõàë þì. Òóõàéëáàë:
Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí áàãà áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí õºãæèëä äàðààõ ÷èãëýëèéã
áàðèìòàëíà.
• Ñóðàëöàã÷èä áàãøèéí óäèðäëàãà, çààâðààð êîìïüþòåðòýé àæèëëàíà. Òýäíèé
êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà íü êîìïüþòåð ↔ áàãø ↔ ñóðàã÷
ãýñýí õîëáîîòîé áàéõ;
• Ñóðàãöàã÷äàä ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ, õóâèðãàõ, õàäãàëàõ,
áîëîâñðóóëàõ òóõàé îéëãîëòûã ºìíºõ òºñººëºëòýé íü õîëáîæ, ìýäýã ýçýìø¿¿ëýõ;
• Ñóðàëöàã÷äàä ýçýìø¿¿ëýõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã êîìïüþòåð íü ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàã÷
òåõíèê õýðýãñýë áîëîí àëãîðèòìûí ã¿éöýòãýã÷ ãýñýí îéëãîëòîä òóëãóóðëàæ îëãîõ.
Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñóóðü áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí õºãæèëä äàðààõ ÷èãëýëèéã
áàðèìòàëíà.
• Ñóðàëöàã÷èä êîìïüþòåðòýé èõýâ÷ëýí áèå äààí àæèëëàõ áà áàãø ñóðàëöàã÷èéí
êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà íü êîìïüþòåð ↔ áàãø ↔ ñóðàã÷
ãýñýí õîëáîîòîé áàéõ;
• “Ìýäýýëýë” àéí ìýäëýã, ÷àäâàð íü ñóðàëöàã÷äûí ìýäýýëëèéã õèéñâýðëýí ä¿ðñëýõ
ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýñýíèéã àíõààðàõ;
• “Àëãîðèòì” àéí ìýäëýã, ÷àäâàð íü ñóðàëöàã÷äûã õèéñâýð àëãîðèòìóóäòàé àæèëëàæ
ñóðàõàä ÷èãëýñýíèéã àíõààð÷, íýãýí òºðëèéí àëãîðèòìûã çîõèîõ àðãà áàðèëûã
ñàéòàð ýçýìø¿¿ëñíèé äàðàà íºãºº òºðºëä øèëæèõ;
• “Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè” àéí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä àøèãëàõ ìýäýýëëèéí
òåõíîëîãèéã ñóðàëöàã÷äûí íàñ, ñýòãýõ¿éí îíöëîãò íèéö¿¿ëýí ñîíãîx.
Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí õºãæèëä äàðààõ
÷èãëýëèéã áàðèìòàëíà.
• Ñóðãàëòàíä õýðýãëýõ àëãîðèòìóóä íü çàãâàð øèíæòýé áàéõ;
• Ñóðàëöàã÷äàä “Ìýäýýëýë” àéí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõýä áàãø ìýäýýëëèéí
îð÷èíä ñóðàëöàã÷èéã ÷èãë¿¿ëæ, óäèðäëàãààð õàíãàõ áà ã¿éöýòãýëä íü êîìïüþòåð
àøèãëàí õÿíàëò òàâèõ;
12

13. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝË
• Áóñàä øèíæëýõ óõààíû ñóäëàãäàõóóíä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã àøèãëàõ.
Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò íü ñóðàëöàã÷äàä öîãö ÷àäàìæóóäûã
òºëºâø¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí ÷àäâàðóóäààð òîäîðõîéëîãäîõ ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíû
ìýäëýãèéí òîãòîëöîîã àãóóëãûí àé õýëáýðýýð èëýðõèéëñýí þì [1].
Á¿ðýí äóíä
Ñóóðü Àãóóëãûí àé:
- Ìýäýýëýë
- Êîìïüþòåð
Áàãà - Àëãîðèòì
- Çàãâàð
- Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè
Çóðàã 1. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ñòàíäàðòûí àé
Ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíû öºì óõàãäàõóóí íü “Ìýäýýëýë”. Ìýäýýëýë ç¿éí
áîëîâñðîëûí àãóóëãûí àéã ìýäýýëýë àéä ¿íäýñëýí äàðààõ çàð÷ìààð ñîíãîñîí áîëíî. ¯¿íä:
Ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, äàìæóóëàõ, õýìæèõ, òîäîðõîéëîõ, õàäãàëàõ áîëîí
áîëîâñðóóëàõ ¿éëäëèéã òîäîðõîé àëãîðèòìààð ã¿éöýòãýäýã òóë àëãîðèòìûã,
Äýýðõ ¿éëäë¿¿ä íü êîìïüþòåðèéí òóñëàìæààð õèéãääýã áóþó êîìïüþòåð íü
àëãîðèòì ã¿éöýòãýã÷èéí íýã õýëáýð ó÷èð êîìïüþòåðûã,
Ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðèéí òóñëàìæòàé áîëîâñðóóëàõàä àëãîðèòìààñ ãàäíà
òîäîðõîé òåõíîëîãè øààðäàãäàõ òóë ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã,
Íèéãýì, õ¿ì¿¿íèé àæèë àìüäðàë íü áàéãàëü, þìñ ¿çýãäýë, õ¿ðýýëýí áóé îð÷íîî
òóñãàõ, òàíèí ìýäýõòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé. Òýäãýýðèéí äîòîîä áà ãàäààä
ìºí ÷àíàð, õàðèëöàí ø¿òýëöýýã òàíèí ìýäýõýä ò¿¿íèéã çàãâàð÷ëàõ, çàãâàðûí
ìýäýýëëèéã òîäîðõîé àëãîðèòìûí äàãóó òåõíîëîãè àøèãëàí êîìïüþòåðààð
áîëîâñðóóëæ øèíý ìýäëýã á¿òýýõ òóë çàãâàðûã òóñ òóñ àãóóëãûí àéãààð
ñîíãîñîí áîëíî.
Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àãóóëãûí áóñàä àéíóóä íü ìýäýýëýë àéòàé íÿãò óÿëäàà
õîëáîîòîé. ¯¿íä: “Ìýäýýëëèéí ä¿ðñëýë” ñýäâèéí õóâüä:
• Êîìïüþòåð àé íü ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðèéí òóñëàìæòàé õýðõýí ä¿ðñëýõ,
êîìïüþòåð íü ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õýðýãñýë áîëîõ òóõàé
• Àëãîðèòì àé íü ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ ¿éëäýë íü àëãîðèòìûí äàãóó õèéãääýã òóõàé
• Çàãâàð àé íü ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõýä òîäîðõîé çàãâàðûã àøèãëàäàã òóõàé
• Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àé íü ìýäýýëëèéã àëèâàà çîðèëãîîð ìýäýýëëèéí òîäîðõîé
òåõíîëîãè àøèãëàí ä¿ðñëýõ áóþó áîëîâñðóóëàõ òóõàé òóñãàñàí áîëíî.
Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áîëîí êèððèêþëèìûã øèíý÷ëýí õºãæ¿¿ëýõäýý
äàðààõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.
Áîëîâñðîë íü àëèâàà ¿çýë ñóðòëààñ àíãèä áàéõ
Ñóðàëöàã÷äàä ñóðàëöàõ òýãø áîëîìæèéã õàíãàõ
Á¿õ õýðýãëýã÷äèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí, ñóðàëöàõ áîëîìæèä íèéöñýí õ¿ì¿¿íëýã
áàéõ
Ñóðàëöàã÷äûí ìýäëýã á¿òýýõ ýçýìøèõ¿éí ¿å øàòóóäûí øèëæèëò, òýäãýýðò
õàðãàëçàõ ¿éëèéí øèíæ ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëòèéã èëýðõèéëäýã
ñóðàëöàõóéí åðºíõèé ç¿é òîãòîëä íèéöñýí øèíæëýõ óõààí÷ áàéõ
Áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò÷èëàë áîëîí êèððèêþëèì õºãæëèéí õàðèëöàí ø¿òýëöýýã
õàíãàõ çýðýã áîëíî.
13

14. “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË” ҪѪË
1.2. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëîîð öîãö
÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ íü
Äýëõèéí áîëîâñðîë ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà ÞÍÅÑÊÎ-îîñ ñàíàë áîëãîí
äýâø¿¿ëñýí ñóðàëöàõóéí äºðâºí çàð÷èìä áàðèìæààëñàí öîãö ÷àäàìæèéí çîðèëòîä
òóëãóóðëàí ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí õýðýãöýý, çîðèëãûã ñóðàëöàã÷äàä ìýäýýëëèéã
òàíèõ, ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ òàéëáàðëàõ, ìýäýýëëèéã çàãâàð÷ëàí áîëîâñðóóëàõ,
ìýäýýëëèéã õàìòðàí àøèãëàõ çýðýã öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëæ õàíãàíà ãýæ
òîäîðõîéëñîí. Ýäãýýð öîãö ÷àäàìæ íü ñóðàëöàã÷äàä åðºíõèé áîëîâñðîëîîð òºëºâø¿¿ëýõ
öîãö ÷àäàìæòàé íÿãò õîëáîîòîé.
Ê1 - ìýäýõèéí ìýäýýëëèéã òàíèõ, õ¿ðòýí õ¿ëýýí àâàõ
Ê2 - á¿òýýõèéí ìýäýýëëèéã òàéëáàðëàõ, ä¿ðñëýí èëýðõèéëýõ
ÊÇ - îðøèí òîãòíîõûí ìýäýýëïèéã çàãâàð÷ëàí áîëîâñðóóëàõ, ýçýìøèí
õýðýãëýõ
Ê4 - íèéãýìøèõèéí ìýäýýëëèéã õàìòðàí àøèãëàõ, äàìæóóëàõ
Ìýäýýëëèéã òàíèõ, õ¿ëýýí àâàõ öîãö ÷àäàìæààð ñóðàëöàã÷äàä ìýäýýëëèéã õ¿ðòýí
õ¿ëýýí àâ÷ îéëãîõ, òàíèí ìýäýõ, àíãèëàõ, èëýðõèéëýõ ÷àäâàð
Ìýäýýëëèéã òàéëáàðëàõ, ä¿ðñëýí èëýðõèéëýõ öîãö ÷àäàìæààð òîäîðõîé çîðèëòûã
øèéäâýðëýæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ¿éë ÿâöûã òàéëáàðëàõ, ¿ãýýð áîëîí òýìäýãò¿¿äýýð èëýðõèéëýí
áè÷èõ, á¿ä¿¿â÷, çóðãààð ä¿ðñëýõ ÷àäâàðûã
Ìýäýýëëèéã çàãâàð÷ëàí áîëîâñðóóëàõ, ýçýìøèõ õýðýãëýõ öîãö ÷àäàìæààð
ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ áîëîí êîìïüþòåð, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àøèãëàí çóðàã çóðàõ,
áàðèìò áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëèéí çàãâàð áàéãóóëàõ, øàëãàõ, ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàð,
ìýäýýëëèéí àãóóëãà, áàãòààìæ, öàð õ¿ðýý, ÷àíàðûã ¿íýëýõ ÷àäâàðûã
Ìýäýýëëèéã õàìòðàí àøèãëàõ, äàìæóóëàõ öîãö ÷àäàìæààð õàìòûí çîðèëòûã
øèéäâýðëýõ ¿éëäë¿¿äèéí äàðààëëûã áóñàäòàé õàìòðàí çîõèîìæëîõ, ã¿éöýòãýõ,
ìýäýýëëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áóñäàä äàìæóóëæ, õàìòðàí àøèãëàõ, ìýäýýëëèéí íóóöëàë,
õàäãàëàëò, õàìãààëàëò, ä¿ðýì çààâðûã äàãàõ, òåõíîëîãèéí ãîðèìûã ñàõèõ, ñ¿ëæýýíèé
îð÷èíä àæèëëàõàä ¿¿ðýã õ¿ëýýõ, ¸ñ ç¿éã ñàõèõ, áóñäûí õºäºëìºðèéã õ¿íäýòãýõ ÷àäâàðûã
òóñ òóñ ýçýìø¿¿ëíý.
Ìýäýýëýë ç¿éí áàãà, äóíä áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí 2005-2006
îíû õè÷ýýëèéí æèëýýñ ýõëýí ñóðãàëòûí çîðèëãî íü ñóðàëöàã÷äàä öîãö ÷àäàìæèéã
òºëºâø¿¿ëýõýä, ¿íýëãýý íü öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõýä ÷èãëýæ áàéãàà áèëýý. Èéìä
õè÷ýýëèéí æèëèéí ñóðãàëòûí çîðèëãûã õýðõýí òîìü¸îëñíîîñ öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõ
àñóóäàë øóóä õàìààðàëòàé áîëæ áàéãàà þì.
Öîãö ÷àäàìæ íü ñóðãàëòûí çîðèëãî ýñâýë çîðèëò ìºí ãýäãýýð àé á¿ðèéí çîðèëòûã
õºòºëáºðèéí çîðèëò áîëãîí òºëºâëºõ áîëîìæã¿é [9]. Æèøýý íü: Ìýäýýëýë ç¿éí áàãà
áîëîâñðîëûí “Ìýäýýëýë” àéí Ê1 öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëòûã áîëîâñðîëûí
ò¿âøíèé, õè÷ýýëèéí æèëèéí, á¿ëýã ñýäâèéí, íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð á¿ðèéí çîðèëãî
áîëãîõ íü çîõèìæã¿é þì. Èéìä áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýð á¿õýëëýã, íèéëìýë áàéäëààð
òîìü¸îëñîí öîãö ÷àäàìæèéã õýðõýí á¿ëýã ñýäâèéí, íýãæ õè÷ýýëèéí çîðèëò áîëãîí
íàðèéâ÷ëàõ âý, ìºí ñóðàëöàã÷äûí öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõ àðãà ç¿éä ñóðàëöàõ íü áàãø
áèäíèé õóâüä ÷óõàë àñóóäàë õýâýýð áàéãàà áèëýý. Öîãö ÷àäàìæèéã àìæèëòòàé ¿íýëýõ
ýõíèé àëõàì íü ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ¿íýëãýýíèé ñòàíäàðòûí ¿çýë áàðèìòëàëûã
ñàéòàð óõààðàõ ÿâäàë.
Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä õ¿¿õäèéí õºãæëèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí áàãà
áîëîâñðîëûí “Ìýäýýëýë”àéí õ¿ðýýíä öîãö ÷àäàìæèéã õýðõýí òºëºâø¿¿ëæ áîëîõ âý? ãýäýãò
àíõààðàë íýëýýä õàíäóóëñàí áà äàðààõ õ¿ñíýãòýýð ¿ç¿¿ëýõèéã çîðèëîî. Òà á¿õýí òóíãààæ,
áóñàä àé, á¿ëýã ñýäâèéí õóâüä ÿìàð áàéæ áîëîõ òàëàà𠺺ðñ人 òóðøèí õèéãýýðýé.
14

15. Õ¿¿õäèéí õºãæëèéí îíöëîãèéã ñóðàëöàõóéí òóëãóóð áàãàíàòàé óÿëäóóëæ, ñóðãàëòûã àìæèëòòàé ÿâóóëàõ íü
Õ¿ñíýãò ¹1
Á¿òýýõèéí
Ìýäýõèéí òóëä Îðøèõóéí òóëä Íèéãýìøèõèéí òóëä
Áîëîâñðîëûí 4 ¿íäñýí òóëãóóð òóëä
ñóðëöàõóé ñóðàëöàõóé ñóðàëöàõóé
ñóðàëöàõóé
Õ¯¯ÕÄÈÉÍ ÕªÃÆÈË
ºðãºí õ¿ðýýíèé ÅÁ-èéí ñóðãàëò
Ìýäëýã îëîõ àðãûí ñóðãàëò
Õºäºëìºðèéí àðãà áàðèë
Áóñàäòàé íºõºðëºí, õàìòðàí
àæèëëàõ àðãà áàðèë
Àæëûí ñóðãàëò
Ìýäëýã áîëîí äàäëàãûí íýãäýë
Áóñàäòàé õàìò àæèëëàõ
ªºðòºº ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ áîäîë
Øèéäâýð ãàðãàõ ÷àäâàð
Áèå äààñàí óõààí
Õàðèóöëàãà
Îé òîãòîîõ áîëîí ä¿ãíýõ ÷àäâàð,
ãîî ñàéõíû ìýäðýìæ, õàðàãäàõ
áàéàë, õàðèëöààíû ÷àäâàð
Áóñàä óëñ ¿íäýñíèé ñî¸ë, ¿çýë
áîäëûã õ¿íäýòãýõ
Îëîí òàëòàé ÷àíàð, õàðèëöàí
îéëãîëò, òàéâàí àìãàëàí ñýòãýõ¿é
Õ¿íèé õàðèëöààíû äàéñàãíàëûã
øèéäýõ àðãà
Áóñäûã îéëãîõ, áóñàäòàé
õàìààðàëòàé áàéõ
Ïèàæå / Âûãîäñêèé
Òîî, ìýäðýìæ, õýë Ìýäýýëëèéã òàíèõ,
Îþóí óõààíû
Îðîí çàé, îé òîãòîîëò, ¿ã õýëíèé õ¿ðòýí õ¿ëýýõ àâàõ
Ìýäýýëëèéã áóñàäòàé
æèãä áàéäàë õàìòðàí àøèãëàõ.
Áóñàäòàé õàðüöàõ ìýäðýìæèéí
õîëáîî (äàñàõ) Ìýäýýëëèéã Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí
òàéëáàðëàõ, àâàã÷ áàéãààä çîãñîõã¿é
Íèéãìèéí Àìüäðàëûí ¿íäñýí õýâøèë /
ä¿ðñëýí ò¿ãýýã÷ áàéõ ãýñýí
òîõèðñîí ¿éëäýë
èëýðõèéëýõ çàð÷ìûã òàíèí ìýäýõ.
¯¿ðýã / íèéãìèéí óð ÷àäâàð Ýíý ¿éë àæèëëàãààíä
Õºãæëèéí ñýäýë (õ¿ñýë, ýðìýëçýë, êîìïüþòåð íü ÿìàð
àìæèëò, àëäààíààñ àéõ) Ìýäýýëëèéã çàãâàð÷ëàí ¿¿ðýãòýéã óõàìñàðëàõ.
Ñýðýë / Ñýäýë áîëîâñðóóëàõ, òîäîðõîé
Ñýòãýë õºäëºë
ò¿âøèíä ýçýìøèí õýðýãëýõ
Ñýäýë
15
ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝË

16. “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË” ҪѪË
1.3. Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëä “õ¿¿õýä òºâòýé”
ñóðãàëòûã íýâòð¿¿ëýõ íü
Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûí äàãóó ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã 2005-2006 îíû
õè÷ýýëèéí æèëýýñ óëñ îðîí äàÿàð ÿâóóëæ ýõýëñýí áèëýý. Ìýäýýëýë ç¿éí áàãø íàð
áîëîâñðîëûí ò¿âøèí á¿ðä ñòàíäàðòûí øèíý àãóóëãààð õè÷ýýë îðîõ áîëñíîîð, áàãøëàõ
àðãà ç¿éãýý ººð÷èëæ, øèíý÷ëýõ øààðäëàãà çàéëøã¿é òóëãàð÷ áàéíà.
“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí õ¿ðýýíä áèä õàìãèéí
ò¿ð¿¿íä îéëãîæ àâñàí ç¿éë áîë ýõëýýä “õ¿¿õýä òºâòýé” ñóðãàëò ãýæ þó áîëîõ òóõàé
îéëãîëòûã ñàéòàð óõààðàõ, ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõàä õýðõýí íýâòð¿¿ëýõ àðãà
çàìûã ýðýëõèéëýõ ÿâäàë áàéëàà. ªíººã õ¿ðòýë áèä ñóðãàëòûã “Øàâü òºâòýé”, “Ñóðàëöàã÷
òºâòýé“, “Õ¿¿õýä òºâòýé” ãýõ ìýòýýð íýðëýæ, îëîí ç¿éë¿¿äèéã ººð÷ëºí øèíý÷èëñýí áîëîâ÷
¿íýíäýý ìàòåðèàëëàã áààç, íîì ñóðàõ áè÷èã... çýðýã îëîí øàëòãààíóóäààñ õàìààð÷
áèåëýëýý ñàéí îëîõã¿é áàéíà. Ìàíàé òºñëèéí çîðèëãî ÷ áàéõã¿é, áîëîõã¿é ãýýä ñóóãààä
áàéõûí îðîíä áîëîìæèò àðãà çàìûã õàéõ, òóõàéëáàë õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ãàðûí
äîîðõ ìàòåðèàëààð õýðõýí îðëóóëæ õèéõ âý? Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõ¿éã äýìæèõ àðãà
ç¿éã áàãø íàðûí çààñàí õè÷ýýëèéí òóðøèëòààð áèé áîëãîõ áîëîìæ áàéãàà ýñýõýä ÷èãëýæ
áàéãàà þì.
Õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëýõ ñóðãàëòûí îíîëûí õî¸ð ¿íäñýí ÷èãëýë áàéäàã. Ò¿¿íèé íýã íü
áèõåâèîðèçìèéí îíîëûã ¿íäýñ áîëãîñîí ÷èãëýë þì. Ýíý ÷èãëýëèéã áàðèìòàëñàí ñóðãàëò
íü áàãøèéí ¿¿ðãèéã õýò ø¿òñýí, ñóðãàëòàä áàãø òºâòýé àðãà áàðèëààð õàíääàã. Áàãø íàð
òîäîðõîé àðãààð õýñýã, õýñýã áîëãîí áîëîâñðóóëñàí ìýäýýëëèéã õ¿¿õäýä äýñ äàðààòàé
ýçýìø¿¿ëäýã. Èéì ñóðãàëòûí ¿åä áàãø á¿õ ìýäýýëëèéí ýçýìøèã÷ áîëæ õàðàãääàã. Ýíý
ìýäýýëëèéã õ¿¿õäýä õ¿ðãýõ ýñýõ íü áàãøèéí äóðûí àæèë áàéõ áà õ¿¿õä¿¿ä áàãøèéí
äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõ ãýæ äàðààãèéí àëõàì õ¿ðòýë àæèëëàíà. Ǻâ õàðèó íü äàñãàëààð
áîëîí óðàìøëààð áàòàëãààæèæ, áàãø íàð õ¿¿õäèéí ýçýìøñýí ìýäýýëëèéã òóíãààí
ä¿ãíýñíèé ýöýñò äàðààãèéí õýñýã ìýäýýëëèéã ýçýìø¿¿ëæ ýõýëäýã.
Ýíý ñóðãàëòûí îíîëûí ÷èãëýëèéã åðºíõèéä íü àâ÷ ¿çâýë õ¿íèé íºõöºëò ðåôëåêñò
¿éëäëèéí çàð÷èì äýýð òóëãóóðëàñàí áàãø òºâòýé ñóðãàëò þì. Ýíý ñóðãàëòûí îíîëûí
òºëººëºã÷èä íü Æ.Âàòñîí, Ý.Òîðíäàéê áà Á.Ô.Ñêèííåð þì.
Ñóðãàëòûí îíîëûí õî¸ð äàõü ÷èãëýë íü õ¿íèé îþóí óõààíû õºãæëèéí òóõàé îíîëûã
¿íäýñëýã÷èä áîëîõ Æ.Ïèàæå, Ý.Ýðèêñîí, Ë.Ñ.Âûãîòñêèé íàðûí îíîëûã áàðèìòàëäàã. Ýíý
÷èãëýëèéí îíîë íü áàãà íàñíû õ¿¿õýä:
• ºðãºí õ¿ðýýòýé òîãëîîìûí ¿éë
àæèëëàãààãààð äàìæóóëæ, øèíý
ìýäýýëëèéã áàéíãà îëæ àâ÷ áàéäàã
èäýâõòýé ñóðàëöàãñàä.
• õºãæèë íü òààìàãëàæ áîëîõ ¿å øàòààð
äàìæèæ ÿâäàã.
• íèéãìèéí õàðèëöààíû ÿâöàä ñýòãýë
õºäëºë, òàíèí ìýäýõ¿é íü õºãæäºã.
• õ¿¿õýä á¿ð õóâèéí îíöëîãòîé òóë
õºãæëèéí ººð ººð õýìæ¿¿ð äýýð ºñºæ
õºãæäºã îíöëîãòîé ãýæ ¿çäýã.
Çóðàã 2.
Æ.Ïèàæå õ¿¿õäèéí ñýòãýõ¿éí õºãæëèéã òºðñíººñ ýõëýí íàñàíä õ¿ðýõ õ¿ðòýë õºãæëèéí
4-í ¿å øàòûã äàìæèíà ãýæ òîäîðõîéëæýý [7].
16

17. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝË
Õ¿ñíýãò ¹2
¯å øàòóóä Íàñ Çàí ¿éëèéí îíöëîã
Íÿëõ õ¿¿õä¿¿ä îð÷íîî çºâõºí òºðºë á¿ðèéí ¿éëäëèéí
Òºðñíººñ
Õ¿ðòýõ - õºäºë㺺íèé òóñëàìæòàéãààð òàíèí ìýääýã: Õàðàõ, õºõºõ, õàçàõ, çàæëàõ ãýõ
ýõëýí
øàò ìýò. Ýíý ¿å øàò íü õ¿¿õäýä ñýòãýõ¿é áà õýë ÿðèà ¿¿ññýíýýð
1,5-2 íàñ
äóóñäàã.
Áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿ä õýëä îðæ, îð÷íûõîî õ¿ì¿¿ñòýé
ÿðèõ çýðãýýð äîõèîëîë, òýìäã¿¿äèéã ýçýìøèí, òýä òîäîðõîé
óõàãäàõóóíûã ººðèéí áîëãîíî. Ãýâ÷ óõàãäàõóóí íü òýäíèé
¯éëäýë òºëºâøèõººñ õóâèéí øóóä òóðøëàãà, ººð äýýð þìûã òºâëºð¿¿ëýí ñýòãýõ
2-7 íàñ
ºìíºõ øàò ¿çýë çýðãýýð õÿçãààðëàãääàã. Õºãæëèéíõºº ýíý øàòàí äýýð ¿ð
äàãàâðûí òàëààð ìàø õÿçãààðëàãäìàë, çàðèìäàà “¿ëãýðèéí”
þì øèã òºñººëºëòýé áàéäãààðàà îíöëîã þì. ¯çýãäýë þìñûã
àíãèëàõàä èõýýõýí òºâºã, áýðõøýýë ó÷èðäàã.
Õ¿¿õä¿¿ä þìûã ëîãèêîîð ñýòãýæ ýõëýõ áºãººä þìñûã õýä
õýäýí øèíæ òýìäãýýð íü àíãèëíà. Ìàòåìàòèê óõàãäàõóóíóóäûã
òîäîðõîé ¿çýãäýë þìñò õàìðóóëàí õýðýãëýõ ÷àäâàðòàé
Òîäîðõîé ¿éëäëèéí øàò 7-11,12 íàñ áîëíî. Þìñûí øèíæ ÷àíàð, òîãòâîðòîé õàäãàëàãääàã
ãýäãèéã îéëãîäîã. Áàãà àíãèéí ñóðàã÷èä íü “ýíä áà îäîî”
ãýñýí íºõöºëä òîäîðõîé àñóóäëóóäûã ëîãèêèéí õóâüä
ýðãýö¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áàéäàã.
ªñâºð íàñíûõàí íü òîäîðõîé áà õèéñâýð àñóóäëûã
øèéäâýðëýõ, çàäëàí øèíæèëãýý õèéõ ÷àäâàðòàé áîëñîí
Ôîðìàëü ¿éëäëèéí 12 íàñíààñ
áàéíà. Òýä á¿õ áîëîìæèéã áîäîæ ¿çýõ, ºíãºðñíºº äóðñàí
øàò äýýø
ñàíàæ, èðýýä¿éí òºëºâëºãºº çîõ è î æ ÷ à ä à õ á à
àäèëòãàë áóþó øèëæ¿¿ëñýí óòãàä òóëãóóðëàí ýðãýö¿¿ëäýã.
Ë.Ñ.Âûãîòñêèéí õóâüä íýãä¿ãýýðò, õ¿¿õýä õýëä îðæ ýõëýíã¿¿òýý ñýòãýõ¿éí õºãæèë
íü ýðñ ººð÷ëºãäºæ, õî¸ðäóãààðò, àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà õýë ÿðèàòàé íýãäñýíýýð
õ¿¿õäèéí òàíèí ìýäýõ, àëèâààã ýçýìøèõ ÷àäâàð íü äýýøèëíý õýìýýí òîäîðõîéëæýý.
Ý.Ýðèêñîí íèéãýì-ñýòãýë ç¿éí õºãæëèéí îíîëîîðîî íèéãìèéí îð÷èí õóâü õ¿íèé õºãæèëä
¿ç¿¿ëýõ íºëººã àâ÷ ¿çýæ, õ¿¿õäèéí õºãæëèéã õýä õýäýí ¿å øàòàíä õóâààñàí þì.
Õýäèéãýýð õ¿¿õýä ººðºº îéëãîæ, ìýäýæ, ñóðàõ áîëîâ÷, íàñàíä õ¿ðýãñýä òóñëàã÷,
÷èãë¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áîëäîã. Ýíý ¿¿ðãèéí áàãø íàð äàãóó ñóðãàëòàíä ¿éë
àæèëëàãààíä õýðýãëýõ ìàòåðèàëûã óðüä÷èëàí áýëòãýæ, òóñëàëöàà, ÷èã áàðèìæààëëààðàà
õ¿¿õäèéí ñóðàõ ñîíèðõëû㠺人æ, äýìæèíý.
Êîíñòðóêöèîíèçìèéí çàð÷èì íü
Õ¿¿õýä ººðñäèé㺺 õ¿ðýýëýí áóé åðòºíöèéã õ¿ðòýí ìýäýð÷, õàðèëöàí ¿éë÷ëýëä îðæ
ýõýëñíýýð ñóð÷ áîëîâñðîõ ¿éë ÿâö ýõýëäýã ãýæ ¿çäýã. Ñóð÷ áîëîâñðîõ ãýäýã íü õ¿¿õýä,
íàñàíä õ¿ðýã÷èä, îð÷èí çýðýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿ä õàðèëöàí áèå áèåäýý íºëººëæ ¿éë÷èëñýí
¿éë ÿâöûã õýëíý. Õ¿¿õýä ººðñäèéí îéëãîæ ìýäýðñýí åðòºíöèéã á¿òýýæ áèé áîëãîíî.
Õ¿¿õäèéí õºãæèëä íèéöñýí áàéõ çàð÷èì
Õºãæèëä íèéöñýí ñóðãàëòûí õºòºëáºð íü õ¿¿õäèéí õºãæëèéí òóõàé ìýäëýã äýýð
ñóóðèëñàí áàéäàã. Õ¿íèé åðºíõèé õºãæëèéí øàòóóäûã á¿õ õ¿¿õýä äàìæäàã áºãººä ¿¿íèé
õàæóóãààð õ¿¿õýä á¿ð ºâºðìºö áîäãàëü ìºí ãýæ îéëãîõ ¸ñòîé. Áàãø ñóðãàëòûí ìàòåðèàë,
¿éë àæèëëàãààíû íºõöºëèéã õàíãàõûí òóëä õ¿¿õäèéí åðäèéí ºñºëò õºãæèëòèéí ç¿é
òîãòëûã ìýäâýë çîõèíî. ̺í àäèë íàñíû õ¿¿õäèéí ºâºðìºö õóâèéí ÿëãààã àæèãëàæ ñóäëàõ
õýðýãòýé. Õºãæèëä íèéöñýí õºòºëáºð íü õ¿¿õäèéí ñîíèðõîë, òýäíèé òàíèí ìýäýõ¿é,
íèéãìèéí áîëîí ñýòãýöèéí õºãæëèéí òºâøèíä íèéöñýí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõàä
÷èãëýãäýíý. Èéì ¿éë àæèëëàãàà íü áàãà íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí òºðºëõèéí ñîíèó÷, ººðèéí
17

18. “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉà ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ ǯÉÍ ÕªÃÆÈË” ҪѪË
áîäñîí ç¿éëýý òóðøèæ ìýäðýõ ãýñýí õ¿ñýë ñîíèðõîëä á¿ðýí íèéöíý. Òà á¿õýí çºâëºìæèéí
28-34 õóóäàñíû êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà÷ëàë, àðãà ç¿éã äýëãýð¿¿ëýí óíøèíà óó.
Õºãæèëä íèéöñýí õºòºëáºð íü õ¿¿õäèéã ººðñäèéí äýâø¿¿ëñýí àñóóäàëä áèå äààí õàðèó
îëîõîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýíý. Õ¿¿õä¿¿ä àñóóäàë äýâø¿¿ëáýë òýäýíä ñîíèðõîë, àíõààðàë
àÿíäàà áèé áîëíî. Èéì àñóóäàë äýâø¿¿ëýí øèéäâýðëýõ òîõèðîî á¿ðä¿¿ëñýí íºõöºëä áàãøèéí
¿¿ðýã íü àñóóäëûã õÿëáàð÷ëàëã¿é, äýíä¿¿ èõ ìýäýýëëýýð äàðàëã¿éãýýð õ¿¿õäèéí ñîíèðõëûã
òºð¿¿ëýõ, àñóóäëàà øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã îëîõîä òóñëàõ ¸ñòîé. Ýíý àðãààð áàãø õ¿¿õäèéí
õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýí áèå äààí ñóðàëöàõ áîëçîëò íºõöºëèéã õàíãàæ àæèëëàíà.
Òàñðàëòã¿é ñóðàëöàõ çàð÷èì
Òàñðàëòã¿é ñóðãàæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ îíîëûã ¿íäýñëýã÷ ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ýðäýìòýí
Æîí Äýâýé “Õ¿íèé ñóð÷ õ¿ì¿¿æèõ ¿éë ÿâö íü íýã òàëààñ èðýýä¿éä àìüäðàõ áýëòãýë, íºãºº
òàëààñ îäîî àìüäðàõûí òºëºº ñóðàëöàæ áàéãàà ¿éë ÿâö ìºí” ãýæ òîäîðõîéëæýý. ªºðººð
õýëáýë õ¿ì¿¿æèæ áîëîâñðîõ ¿éë ÿâö íü àìüäðàëûí áýëòãýë áîëîõîîñ ãàäíà õ¿íèé
òàñðàëòã¿é ñóðàëöàõ ¿éë ÿâöûí íýãýí ¿ðãýëæëýë þì ãýäýã ¿çýë ñàíààã íýã çàð÷ìàà áîëãîí
àâñàí þì.
Õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëò íü äýýðõ êîíñòðóêöèîíèçì, õºãæèëä íèéö¿¿ëýõ õî¸ð çàð÷èìä
òóëãóóðëàíà. Ýíý ÷àíàðààðàà äýýðõ õî¸ð çàð÷ìûí ¿çýë ñàíàà íü áèå áèåý õàðèëöàí
¿ã¿éñãýõã¿é áºãººä õàðèí ÷ òàñðàëòã¿é õ¿ì¿¿æèæ, áîëîâñðîõ ¿éë ÿâöûí ¿íäýñ áîëíî.
Õ¿¿õýä îð÷íîîñîî áîëîí õàìò îëíîîñîî ñóðàëöàíà. Èéìä õ¿¿õýä á¿ðèéí ñóðàõ ñîíèðõëûã
óðàìøóóëàí, ñóðàëöàõ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ íü óã çàð÷ìûí ¿íäýñ áîëíî Ìýäýýëýë ç¿éí
õè÷ýýëèéí õóâüä ñóðàëöàã÷èä ýçýìøñýí ìýäëýã, ÷àäâàðàà àøèãëàí, ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí
çóóíä òàñðàëòã¿é ñóðàëöàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.
Õ¿¿õýä á¿ðò ãàíöààð÷ëàí õàíäàõ ñóðãàëòûí çàð÷èì
Õ¿¿õýä á¿ðò ãàíöààð÷ëàí õàíäàõ íü òýäíèé õºãæëèéí ¿å øàòûã õ¿íäýòãýí, õ¿¿õýä
á¿ðèéí õóâèéí õºãæëèéí òºâøèí, îíöëîãò íèéö¿¿ëýí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã çºâ
òºëºâëºí ÿâóóëàõàä ÷èãëýäýã.
Õ¿¿õýä á¿ðò ãàíöààð÷ëàí õàíäàæ, ñóðãàõ óð ÷àäâàð íü òýäíèé ýð¿¿ë ìýíä, áèå
áÿëäàð, ñýòãýë õºäëºë, òàíèí ìýäýõ¿éã õàìàðñàí õºãæëèéí òóõàé ºðãºí ìýäëýãèéã
áàãøààñ øààðääàã. Ýíý íü áàãøèä õ¿¿õäèéã àæèãëàõ ÿâöäàà õºãæëèéí ÿìàð ¿å øàòàíä
áàéãààã ä¿ãíýõ, óëìààð òýäíèé õºãæëèéí ¿å øàòàíä òîõèðñîí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ
áîëîìæ îëãîäîã. Áèä õ¿¿õýä á¿ðò ÿàãààä ãàíöààð÷ëàí õàíäàõ àðãà áàðèëûã áàðèìòëàõ
øààðäëàãàòàé âý?
Õ¿¿õýä á¿ðèéí õýðýãöýý, ñîíèðõîë, õ¿÷ ÷àäàëä òîõèðóóëæ àæèëëàñíààð õ¿¿õäèéí
ñóðàëöàõ ÷àäâàð íýìýãäýæ, óëìààð
ººðèéí õ¿÷ ÷àäëàà ìýäýð÷ óðàìøäàã.
Èéì õ¿¿õýä øèíý ìýäëýã ìýäýýëýë
õ¿ëýýæ àâàõàä áýëýí áîëíî. Àíãè
òàíõèìä á¿ðä¿¿ëñýí õ¿¿õýä òºâòýé
ñóðãàëòûí îð÷èí íü õ¿¿õýä á¿ðò
ãàíöààð÷ëàí õàíäàõ àðãà áàðèëûã
äýìæäýã. Àíãèéí õè÷ýýëèéí òîíîã
òºõººðºìæ, ìàòåðèàëëàã îð÷èí íü
õ¿¿õýä á¿ðèéí ºñºëòèéã õàíãàæ, ñîíãîæ
àâñàí ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿¿õýä á¿ðä
òîõèðîõ ¸ñòîé.
Áàãø òà á¿õýí êîìïüþòåðèéí
ëàáîðàòîðèäîî õ¿¿õýä á¿ðèéí õèéñýí
á¿òýýëèéã õàðóóëàõ àíãèéí áóëàí
(òàâèóð) íýýæ, òýäíèéã á¿òýýëýýð íü Çóðàã 3
¿íýëýõ íü ýíýõ¿¿ çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõýä
÷óõàë àëõàì áîëíî.
18

19. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝË
Íàñ ç¿éí îíöëîãò íèéöñýí áàéõ çàð÷èì
Ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõäàà íàñ ç¿éí õºãæëèéí îíöëîã õ¿÷èí
ç¿éëèéã àâ÷ ¿çýõã¿éãýýð õ¿¿õäýä òîõèðîîã¿é,àãóóëãûí õóâüä õºíãºí ýñâýë õ¿íäýäñýí
ñóðãàëò ÿâóóëáàë õ¿¿õä¿¿äèéí ñóðàëöàõ óðàì çîðèãèéã ìîõîîíî. Èéìä áàãø íàð õ¿¿õýä
á¿ðèéí õºãæëèéí òºâøèíã õàðãàëçàí çîõèöóóëàõ øààðäëàãàòàé. ÅÁÑ-èéí áàãø íàð îëîí
òºðëèéí ïðîòôåëüòýé (áàãøèéí õºãæèë, êèððèêþëèì ...) áàéäàã ÷ õ¿¿õäèéí õºãæëèéã ñóäëàõ
ïðîòôåëü áàéäàã áîëîâ óó? ãýñýí àñóóäëûã äýâø¿¿ëæ áàéíà. Áàãø òà õàðèóëààä ¿çýýðýé!
Õóâèéí îíöëîãò íèéöñýí áàéõ çàð÷èì
Õ¿¿õýä á¿ð õóâèéí ºâºðìºö îíöëîã, áèå õ¿íèé áîëîí õºãæëèéí ººð ººð øèíæ ÷àíàð,
ñóðàëöàõ ººð ººð àðãà áàðèë, õóðäòàé, ãýð á¿ëèéí õóâüä ÷ õàðèëöàí àäèëã¿é îð÷èíä
ºñºæ òîðíèæ áàéäàã. Èéìä ñóðãàëòûí òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ, õ¿¿õýäòýé õàðèëöàõäàà
àëü àëèíä íü õ¿¿õäèéí áîäãàëü ÿëãààã õàðãàëçàõ ¸ñòîé. Áàãø ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëàõûí òóëä õ¿¿õýä á¿ðèéã àæèãëàæ, òýäíèé ÷àäâàð, ñîíèðõîë, çàí ààø, ñóðàëöàõ
àðãà áàðèëûã òîäîðõîéëîõ áîëíî. ¯¿íèé äàðàà õ¿¿õä¿¿äèéí õóâèéí ñîíèðõîë õýðýãöýý,
òºâøèíä òîõèðñîí ñóðãàëòûí îð÷èíã çîõèîí áàéãóóëíà. Õºãæëèéíõºº òºâøèíä òîõèðñîí
ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä òàòàãäàí óðàìøñàí õ¿¿õýä ººðèé㺺 ñàéí ìýäðýýä, øèíý
øèíý ñàíàà, ¿éëäëèéã òóðøèæ ¿çýõèéã ýðìýëçäýã. Õºãæëèéíõºº òºâøèí㺺ñ äîîãóóð
áóþó äýýã¿¿ð ñóðãàëòûã ìýäýðñýí õ¿¿õýä ñîíèðõîë ¿ã¿é áîëæ, óéäàõ, ¿éì¿¿ëýõ ýñâýë
çîðèëãîîñîî øàíòðàõ ¿çýãäýë àæèãëàãääàã áàéíà.
Õ¿¿õýä òºâòýé ñóðãàëòûí îð÷èí íü õî¸ð ãîë øààðäëàãûã õàíãàíà. ¯¿íä:
• õ¿¿õýä ººðèéíõºº õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíòîéãîî èäýâõòýé õàðèëöàæ, ¿¿íýýñ ººðèéí
ìýäëýã,÷àäâàðàà áàÿæóóëàõ,
• áàãø íàð õ¿¿õäèéí õýðýãöýý, ñîíèðõîë, ÷àäâàð äýýð íü òóëãóóðëàí õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëýõ.
Õè÷ýýëèéí òàíõèì áîë õ¿¿õä¿¿äèéí ñóäëàà÷, æ¿æèã÷èí, íàéç íºõºð, ýðäýìòíèé ä¿ðýýð
òóðøèí òîãëîõ, æ¿æèãëýõ ëàáîðàòîðè áîëîõ ¸ñòîé þì. Áàãø íàð àíãè òàíõèìûã èéì
ëàáîðàòîðè áîëãîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýõ áà õ¿¿õä¿¿äèéã á¿òýýë÷ýýð ñóðàëöàõàä ÷èãë¿¿ëæ, øèíý
ñàíàà îëîõ, ò¿¿íèéãýý òóðøèõ, áèå äààí àñóóäàë øèéäýõ áîëîëöîîã õàíãàõàä çîõèìæòîé
õýëáýðýýð àíãè äàõ ñóðãàëòûí õýðýãë¿¿ð¿¿äèéã ýìõëýí áàéðëóóëíà.
Áàãø õ¿¿õäèéí áîäîë ñàíààã õ¿íäýòãýæ, õè÷ýýëèéí òºëºâëºãººíä îðóóëæ ºãíº. ̺í
áèåý àâ÷ ÿâàõ áàéäëààð õ¿¿õäýä ¿ëãýðëýíý.
Áàãø õ¿¿õäýä áóñäûã àíõààðàõ, õàëàìæëàõ, ñýòãýë ñàíààãàà õóâààëöàõ, òàíèí ìýäýõ
ñîíèðõîë òºëºâø¿¿ëýõèéã ÷àðìàéõ õýðýãòýé. ̺í õ¿¿õäèéã ÿàæ õºã溺æ áîëîõ ç¿éëèéã
ñàíàà÷èëæ, õ¿¿õä¿¿äòýéãýý õàìòðàí øèíý ñîíèí ç¿éë ÿðèõàä öàã ãàðãàõ áóþó õîøèí ç¿éë õýëýõ,
ºã¿¿ëýìæ çîõèîõ çýðãýýð áàÿð áàÿñëàà èëýðõèéëýõ íü òýäýíä øàãíàëààñ èë¿¿ õîâîð ç¿éë áîëíî.
Õ¿¿õýä àëèâààä ñîíèðõîí ñóðàëöàõàä íü ÿìàãò óðàìøóóëæ äýìæèæ áàéõ õýðýãòýé.
Áàãø õ¿í õ¿¿õä¿¿äýýñýý ñàëàíãèä, õ¿¿õäèéí ýðõèéã õ¿íäëýí õàðüöàõã¿é, òýäíèé ñàíàà
áîäëûã îéëãîõã¿é áîë õ¿¿õäèéí àëèâààä òýì¿¿ëýõ ñîíèó÷ ÷àíàðûã íü áîîãäóóëàõ àþóëòàé.
Õ¿¿õýä, áàãø àëü àëü íü ñàíàà÷èëãàòàéãààð òîãëîîìûã ÿâóóëàõ ¸ñòîé. Õ¿¿õýäòýé ýýëæëýí
òîãëîîì óäèðäàõ, õàðèëöàí ÿðèëöàõ çýðãýýð áàãø áà õ¿¿õäèéí õîîðîíä õàðèëöààíû
òýíöâýð áèé áîëãîõ íü ç¿éòýé.
Áàãø íàð õ¿¿õäèéã ººðñ人 ñàíàà÷ëàí ñóðàëöàõàä ÷èãë¿¿ëæ äýìæèæ, õ¿¿õäèéí ñîíèðõîë
áîëîí òîãëîîìûã òýäíèé ñýòãýõ, ñóðàëöàõàä àøèãëàõ õýðýãòýé þì. Õ¿¿õäýä õ¿ì¿¿ñòýé,
îð÷èíòîéãîî õàðèëöàæ, àìüäðàëûí òóðøëàãàòàé òàíèëöàõ áîëîëöîîã îëãîæ, õ¿¿õäèéí îþóí
óõààí òàíèí ìýäýõ¿éã õºãæ¿¿ëíý. Õè÷ýýëèéí ñýäâèéã áàãø õ¿¿õäèéí ñîíèðõëûí ¿íäñýí äýýð
òºëºâëºí, ñóðãàëòûí áóëàíãóóäûí ¿éë àæèëëàãààã íýãäìýë áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàõûã
õè÷ýýõ õýðýãòýé. Õ¿¿õýä ººðèéí ñîíèðõîîã¿é ñýäâèéã õýçýý ÷ ñîíèðõäîãã¿é. Õè÷ýýëëýõ
àíãèéã, ñóðãàëòûí áóëàíãóóäààñ ÷ºëººòýé ñîíãîæ àæèëëàõààð çîõèîí áàéãóóëñàí áàéõ áà
áóëàíãóóä íü õ¿¿õýä ñîíãîëò õèéõ ÿíç á¿ðèéí ìàòåðèàëòàé áàéõ õýðýãòýé.
Õ¿¿õýä òºâòýé àíãèä õ¿¿õýä:
• ñîíãîëò õèéõ,
• èäýâõòýé òîãëîõ,
• ñóðãàëòûí ìàòåðèàë õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã íýýëòòýé àøèãëàõ,
• õàìòðàí àæèëëàõ, áèå áèåäýý òóñëàõ áîëîìæòîé.
19