Wystawa plenerowa przygotowana w ramach XIX Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego (2017).

1. Frydman na Spiszu Dawny widok Frydmana, za: Józef Szalay,
Album szczawnickie, czyli nadbrzeża górnego Dunajca
w dwudziestu czterech widokach rysowane z natury,
z. 1–6, Kraków 1858.
Polona, domena publiczna
Wystawa powstała w ramach
XIX Małopolskich Dni
Dziedzictwa Kulturowego
Od kuchni
Opracowanie tekstów i koncepcji wystawy:
Paulina Kasrzycka, Piotr Wojtaszek
Opracowanie graficzne i korekta: Marcin Hernas
dnidziedzictwa.plOrganizator: Patronat honorowy:
Parafia pw. św.
Stanisława BM
we Frydmanie
Szkoła Podstawowa
im. Bronisława Czecha
i Gimnazjum we Frydmanie
Gmina Łapsze Niżne
Gospodarz: Współorganizator: Partner:

2. Frydman to jedna z najstarszych miejscowości
położonych na Spiszu – dawnej historycznej krainie,
która do 1920 roku stanowiła część Królestwa
Węgierskiego. Jak pisze etnograf Antoni Kroh, „zmieniały
się systemy zarządzania, stosunki społeczne, polityczne
i religijne – ale granice krainy, ukształtowane w XIII wieku
(niektórzy historycy twierdzą, że wcześniej), trwały”.
Tożsamość i kulturę tego regionu przez stulecia
współtworzyli Słowacy, Niemcy, Polacy, Rusini, Żydzi,
Romowie i Węgrzy. Sytuacja terytorialna uległa zmianie,
gdy w wyniku decyzji Rady Ambasadorów podjętej
28 lipca 1920 roku na nowo wytyczono granice,
przyłączając do Polski 14 spiskich wsi.
Fragment mapy regionu Spisza, stan z około 1769 roku,
za: Kaiserlich-Königliches Militär-Geographisches Institut, Wien 1900.
Polona, domena publiczna

3. Zabudowa
Frydmana,
fot. J.
Nowostawska­
‑Gyalókay, MIK
2016 CC BY SA
3.0
Zabudowa Frydmana.
fot. J. Nowostawska­
‑Gyalókay, MIK 2016,
CC BY SA 3.0
Zabudowa Frydmana.
fot. P. Kasprzycka,
MIK 2017, CC BY SA 3.0
Wieś Frydman na Zamagurzu Spiskim sięga swymi początkami
zapewne XIII wieku. Lokowana ponownie w 1308 roku przez
Fryderyka z Huncowiec, w dokumentach z 1320 roku występuje jako
„Fridmanvagasa” (Frigyesvágása), czyli „poręba Frydmana”. Być może
był to zasadźca wsi i od niego wzięła ona swą nazwę. W 1589 roku
Frydman został sprzedany przez Olbrachta Łaskiego Jerzemu
Horwathowi z Paloczy. Ciekawa historia Frydmana odzwierciedla
się doskonale w jego zabudowie i najcenniejszych zabytkach.
Nadal możemy dostrzec układ przestrzenny z rozplanowaniem
zabudowy, dróg i rozłogów pól, który sięga czternastowiecznej
lokacji. Pomimo upływu czasu i naturalnie postępującej
przebudowy, przetrwała tu tradycyjna struktura zagród, z domami
mieszkalnymi pośrodku działki i budynkami gospodarczymi na jej
obrzeżach. Zachowała się też malownicza „ulica stodolna” z rzędem
charakterystycznych dla spiskiego budownictwa stodół.
Kapliczka św. Flo­
riana we Frydmanie
w okresie między­
wojennym.
Fot. J. Reychman, NAC

4. Kościół parafialny pw. św. Stanisława
Biskupa powstał zapewne pod koniec XIII
lub na początku XIV wieku. Hojnie wyposażył go
w 1683 roku wracający z wyprawy wiedeńskiej
król Jan III Sobieski. Świątynia zbudowana
jest z lokalnego piaskowca (wedle tradycji
pochodzącego z pobliskiej Szubienicznej Góry)
z wielobocznie zamkniętym prezbiterium
i wieżą o charakterze obronnym, zwieńczoną
późnorenesansową attyką.
Zbytkowa monstrancja z pierwszej
połowy XVII wieku, znajdująca się
w kościele we Frydmanie, 1903.
fot. Kornél Divald, za: A „szentek
fuvarosa” Divald Kornél felső­
magyarországi topográfiája és
fényképei 1900–1919, red. István
Bardoly, Ibolya Plank, Budapest 1999
Kościół pw. św. Stanisława Biskupa
w okresie międzywojennym. NAC

5. Kościół
we Frydmanie
z lotu ptaka.
fot. Pluton
fotograficz­
ny 2. Pułku
Lotniczego,
za: Katalog za-
bytków sztu-
ki w Polsce,
red. J. Szyd­
łowski, t. 1,
z. 11, Warsza­
wa 1951
Jedna z bram wejściowych na te­
ren kościoła we Frydmanie, 1913,
szkic ołówkiem W. Skoczylas.
Polona, domena publiczna
Kosiół we Frydmanie, 1903.
fot. Kornél Divald, za: A „szentek
fuvarosa” Divald Kornél felső­
magyarországi topográfiája és
fényképei 1900–1919, red. István
Bardoly, Ibolya Plank, Budapest 1999
Strop w kaplicy Mat­
ki Boskiej Karmeli­
tańskiej w kościele
we Frydmanie.
fot. J. Nowostawska­
‑Gyalókay, MIK 2016,
CC BY SA 3.0
Do najstarszych elementów kościoła należą romańskie, wąskie
okienko w ścianie zakrystii oraz wczesnogotycki, ­ostrołukowy
portal z kolumienkami. Wystrój wnętrza świątyni pochodzi
w znacznej części z drugiej połowy XVIII wieku, a ­wykonali go
artyści z Krakowa, Lubicy i Preszowa. Od strony
północnej do prezbi­terium przylega kaplica
Matki Boskiej Karmelitańskiej, ufun-
dowana i zaaranżowana przez
ks. Michała Lorencsa.

6. Kasztel we Frydmanie po przebudowie,
lata 30. XX wieku. fot. T. Chrzanowski,
za: M. Kornecki, Zamki i dwory obronne
ziemi krakowskiej, Kraków 1966
Drugą, obok kościoła, reprezentacyjną budowlą
Frydmana jest renesansowy, obronny kasztel
z dwoma alkierzami i dwoma narożnymi wykuszami.
Do początku zeszłego stulecia nakrywał go dach
pogrążony i zdobiła wspaniała, renesansowa attyka.
Wzniesiony ok. 1600 roku, był rezydencją Horwathów
do 1857 roku, później na krótko trafił w ręce Salomonów,
a ok. 1910 roku kupili go Noworolscy. Wtedy kasztel
został przebudowany i utracił dekoracyjną attykę.
Kasztel we Frydmanie przed prze-
budową, 1903. fot. Kornél Divald,
za: Szepesvárme­‑gyeművészetiemlékei,
cz. 1, Budapest 1905

7. Rodzaje i kolejność podawania win węgierskich,
za: Abecadło win węgierskich, Budapeszt.
Polona, domena publiczna
Jeden z dwóch pawilonów stanowiących wejścia do frydmańskich
piwnic, pierwsza połowa XX wieku. Fot. J. Reychman, NAC
W pobliżu kasztelu znajdują się dwupoziomowe piwnice na wino,
malowniczo opisane przez Seweryna Goszczyńskiego. Podziemne
korytarze wybudowane w pierwszej połowie XIX wieku na polecenie
rodziny Horváthów­‑Palocsayów – właścicieli dominium niedzickiego,
w skład którego wchodził Frydman – stanowić miały swoisty magazyn
na wino sprowadzane z głębi Królestwa Węgierskiego. Warto przy­
pomnieć, że położenie Spisza na historycznym szlaku handlowym
stanowiło ważne źródło jego zamożności. Frydman – usytuowa­
ny na skraju Górnych Węgier, tuż przy granicy z Galicją – stanowił
­doskonałą bazę do przechowywania wina, które często gościło
na ­lokalnych stołach lub było sprzedawane do sąsiedniej Galicji.
Przez ­stulecia Polska była jednym z głównych odbiorców win wę­
gierskich. W ­dawnych czasach w krakowskich piwnicach leżakowały
największe zapasy tych win na świecie. Jak podaje znawca wina
Wojciech Bosak: „Ugruntowana już pod koniec XVI wieku pozycja win
­tokajskich na ­polskim rynku pozostała niezachwiana przez następne
dwa stulecia. Apogeum swojej popularności przeżyły one w połowie
XVIII stulecia, kiedy ich przywóz do Polski często przekraczał milion
litrów rocznie”. Przeznaczenie frydmańskich piwnic okazało się jednak
nietrafione z powodu surowego klimatu i dużej wilgotności. Wino
psuło się, dlatego dość szybko zaniechano jego przechowywania.
W późniejszym okresie próbowano składować tam beczki z okowi­
tą, płody rolne, a po drugiej wojnie światowej uruchomiono nawet
pieczarkarnię. Żadne z tych przedsięwzięć nie przyjęło się jednak
na dłużej. Dziś opustoszałe i mroczne korytarze stanowią głównie
­ciekawostkę architektoniczną i ślad winnej przeszłości Frydmana.

8. Pogrzeb Macieja Iglara, Józefa Kasprzaka
i Andrzeja Jurgowskiego, którzy zginęli
w wypadku samochodowym, 1957.
fot. Albin Stanek. Ze zbiorów Albina Stanka
Frydmań­
ski Związek
­Strzelecki,
lata 30.
XX wieku.
Ze zbiorów
Karola Mar­
kowicza
­Procesja
w Dni
Krzyżowe
we Frydma­
nie. Frag­
ment ulicy
Jana III
Sobieskie­
go, lata 50.
XX wieku.
Ze zbiorów
Józefa Jur­
gowskiego
Pięćdziesięciolecie małżeństwa Elżbiety i Pawła Organiściak, 1964.
fot. Władysław Myśliwiec, z archiwum Małgorzaty Iglar
Wesele
Marii Żołą­
dek i Jana
Brynczki,
1958. fot. An­
drzej Pitek.
Ze ­zbiorów
Marii
Brynczka
Grupa przedszkolna we Frydmanie, lata 60.
Ze zbiorów Kazimiery Stanek

9. Namaczanie
lnu na Białce,
1970. fot.
Franciszek
Kutarnia.
Ze zbiorów
Agnieszki
Prelich
Obieranie
ziemniaków
do sadzenia,
1950.
Ze zborów
Marii Iglar
Kąpiel gęsi.
fot. Zofia
Gawenciak,
1960. Ze
zbiorów
Zofii
Milaniak
Mieszkańcy
Frydmana
jako sta­
tyści we
francuskim
filmie Man-
drin, 1962.
Ze zbiorów
Andrzeja
Iglara