1. TEMA VII
A ARTE PALEOCRISTIANA

2. A arte paleocristiana
ÍNDICE
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Contexto histórico
As primeiras manifestacións da arte cristiá
A arquitectura paleocristiá
A escultura paleocristiá
Os mosaicos paleocristiáns
A pintura paleocristiá
Vocabulario
Actividades
Comentario de texto
A arte e o cine
Modelo de examen
Para consultar e ampliar

3. 1. Contexto histórico
CARACTERÍSTICAS
CARACTERÍSTICAS XERAIS
1. A cultura paleocristiana espallouse polo Mediterráneo
occidental
2. Trala caída do imperio romano no século III d.C. e a
posterior invasión dos pobos bárbaros do norte de Europa no
século V. d.C.
• A nivel político esta zona do continente caracterizouse
polo establecemento de diferentes reinos que non
chegaron a ser Estados políticamente organizados e
acabaron seguindo as estructuras romanas.
•
Económicamente adicábanse á agricultura e á
gandería.
3. A arte paleocristiana desenvolveuse durante os cinco
primeiros séculos da nosa era nas terras do antigo imperio
romano.
• A súa sociedade era estamental e cada pobo tiña
unha estructura diferente para organizarse.
4. Non é unha arte de un pobo ou zona concreta senón que se
trata da arte dos primeiros cristianos.
• Na arte a súa contribución máis importante centrouse
nos campos da miniatura, a ourivería e as artes
decorativas: fíbulas, broches, colares,etc..
• O cristianismo influiu notablemente na cultura destes
pobos.

4. 2. As primeiras manifestacións da arte cristiá
CARACTERÍSTICAS XERAIS
CARACTERÍSTICAS
• Os cristiáns non aceptan incineración; é necesario
lugar para enterrar mortos
• Xurden as catacumbas
• Partes das catacumbas:
• ambulacri: galerías excavadas no solo
• loculi: nichos que se abren nos muros das
galerías para enterrar
• cubiculum: cámaras nas que desembocan as
galerías. Eran lugar de reunión e rituais
• arcosolium: nicho composto nos cubiculum sobre
o que se dispón un arco a modo de bóveda: Lugar
ideal para realización de pinturas
• Nas pinturas das catacumbas úsase a técnica de
fresco
• Pinturas de temática ambivalente
• Imaxes que carecían de sentido para os non
iniciados pero sí para os cristiáns

5. 2. As primeiras manifestacións da arte cristiá
EXEMPLOS DE CATACUMBAS
CATACUMBAS
CATACUMBAS DE PRISCILIA.DESCOÑECIDO. SÉCULO III. CAPELA DA VELATIO.ROMA.ITALIA

6. 2. As primeiras manifestacións da arte cristiá
EXEMPLOS DE CATACUMBAS
CATACUMBAS
Arcosalium
CATACUMBAS DE PRISCILIA.DESCOÑECIDO. SÉCULO III. CAPELA DA VELATIO.ROMA.ITALIA

7. 2. As primeiras manifestacións da arte cristiá
EXEMPLOS DE CATACUMBAS
CATACUMBAS
Loculi
Criptas
(galerías)
CATACUMBAS DE SAN CALISTO .DESCOÑECIDO. SÉCULO III .ROMA.ITALIA

8. 2. As primeiras manifestacións da arte cristiá
CATACUMBAS
EXEMPLOS DE CATACUMBAS
CATACUMBAS DE DOMITILA .DESCOÑECIDO. SÉCULO III .ROMA.ITALIA
CATACUMBAS DE SANTA SABINA .DESCOÑECIDO.
CATACUMBAS DE SAN MARCELINO.DESCOÑECIDO
SÉCULO III .ROMA.ITALIA
SÉCULO III .ROMA.ITALIA

9. 3. A arquitectura paleocristiá
CARACTERÍSTICAS XERAIS
CARACTERÍSTICAS
•A
arquitectura paleocristiana ten dúas etapas ben diferenciadas:
•1- Antes do Edicto de Milán (313). Os cristiáns non teñen liberdade para manifestar as
súas crenzas e son perseguidos, polo que os seus
templos son lugares ocultos
(catacumbas).
•2- Despois do Edicto de Milán (313). A arte manifestouse libremente mediante unha nova
arquitectura e unha linguaxe simbólica.
•- Destacaron as catacumbas antes de 313.
•- Destacaron as basílicas tralo Edicto de Milán 313.
diferentes cores.
- Ao lado das basílicas adoitan construír os baptisterios de planta circular adicados ó bautismo.
Eran de planta circular e no
centro situabas a pila
- Tamén fóra das basílicas están os martyrium que son pequenas igrexa adicadas a venerar os
restos dun mártir. Son xeralmente edificios copiados do romanos de planta circular e no centro
sitúase o sarcófago ou restos do difunto e as reliquias.

10. 3. A arquitectura paleocristiá
AS BASÍLICAS
CARACTERÍSTICAS
•
Planta derivada dos romanos con tres naves e cabeceira en forma de ábsida
• Espacio procedido de un adro, espacio exterior xeralmente porticado á entrada da básilica.
• No nártex, parte porticada do adro, sitúanse os catecúmenos, perosonas que aínda non recibiran o bautismo
• Interior dividido en tres ou cinco naves separadas por columnas con arcos de medio punto
• As columnas sosteñen entaoamentos lisos ou artesonados, aínda que a teitume exterios soe ser a dúas augas.
• A nave central é a máis alta a a máis ancha.
• Nas naves laterais sitúanse os matronium, espacio para ás mulleres.
• Sobre as arcadas das naves laterais e sobre o matronium adoitan por o triforio, galería de ventás que permitía a entrada
de luz e cumplían ademais unha función decorativa.
• A ábsida é semicircular e está abovedada no seu interior onde se atopa o altar
• A igrexa era á vez morada de Deus, recinto para o culto e lugar de reunión para a comunidade.
• Non se utilizan abovedamientos nesta basílicas, eso propicia que as paredes sexan máis lixeiras. Só a ábsida está
abovedada ás veces.
• Uso de construccións artesonadas para os interiores, que no exterior se traducen en construcción a dúas augas
• No exterior presentan un aspecto pobre, sen decoración.
• No interior hai rica decoración con murais e pinturas. Ademais úsanse materiais ricos como o mármore de diferentes cores.
- Ao lado das basílicas adoitan construír os baptisterios e os martyrium

11. 3. A arquitectura paleocristiá
CARACTERÍSTICAS XERAIS
PLANTAS BASÍLICAS
Estructura dunha basílica paleocristiá
Casa de comunidade cristiá en
Doura-Europos. Ca. 230. Roma. Italia
Plantas basilicais

12. 3. A arquitectura paleocristiá
SANTA SABINA
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
• Nome: Santa Sabina
• Autor: anónimo
• Data: 422-432 d.C.
• Lugar: Roma, Italia
• Material: pedra, mármore e madeira
• Características propias:
– Inspirada en basílicas romanas
– Mantén dos romanos:
• proporción nas formas
• modelado ou canon
• equilibrio e simetría
• harmonía estética e visual
– Partes:
• Adro ou atrio exterior porticado
• Nártex ou pórtico na entrada principal dedicado aos catecúmenos
• Na fachada flaqueando á entrada principal ten dúas torres unha a
cada lado da porta. Función: lugar de vixiancia e defensa de
posibles ataques e asaltos
• Planta rectangular con tres naves:
– A nave central ou principal e máis alta e máis ancha cas
laterais
– As naves laterais discorren paralelas á principal. Están
separadas desta por un sistema lonxitudinal de columnas
corintias que sosteñen arcos de medio punto peraltado
e un entaboamento con unha ringleira de ventás na parte
superior
• Testeiro ou cabeceira cóncavo ten un ábside semicircular con:
– Presbiterio: banco semicircular corrido para o clero,
cátedra do bispo e altar con tres ventás na súa parede
traseira que simbolizan a TRINIDADE (Pai, Fillo e Espíritu
Santo)
– DIACONICUM (sacristía)
– PRÓTASIS ( lugar par preparación da Eucaristía)
– ICONOSTASIO: parede ou verxa a modo de reixa que
separa a nave central do altar (presbiterio)
• Cuberta. O teito é arquitrabado e o tellado está feito a dúas augas
cunha estructura interna en madeira e externa de tella
– Fiel ao esquema orixinal de basílica paleocristiá

13. 3. A arquitectura paleocristiá
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
SANTA SABINA
Atrio
porticado
Inspiración en basílicas romanas
(edificios con funcións xudiciais e comerciais)
Dúas torres
flanquean entrada
Nártex
Galería columnada
destinada aos
catecúmenos
O iconostasio
separa o presbiterio
das naves
*1
Cuberta adintelada ( a
diferencia das basílicas
romanas que
preferían a bóveda de cañón)
Aproveitan maior
altura da nave central
para abrir vanos
Tres naves separadas por
arquerías de medio
punto peraltados sostidas
por columnas corintias
Construida en s. V
é a única que se
conserva bastante fiel
ao estilo orixinal
Tres naves *1
(central máis
ancha e elevada)
Debaixo do altar
solía haber cripta
con restos de mártires
Equilibrio, proporción,
ritmo, simetría, etc.
Planta
rectangular
ou cruciforme
Testeiro *2
Ábside semicircular
e con bóveda
Tres ventás
(símbolo de
Santisima Trinidade)
*2
Banco semicircular
corrido adosado ao
muro para clero
presbiterio
Cátedra do bispo
Altar
Diaconicum
(sacristía)
Prótasis
(preparación
eucaristía)
Santa Sabina. Anónimo. 422-432 d.C. Roma, Italia.
Perpiaño pedra. Templo da arquitectura paleocristiá
Salas
laterais

14. 3. A arquitectura paleocristiá
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
SANTA SABINA
SANTA SABINA. ANÓNIMO. 422-432 D.C. ROMA.ITALIA.
PERPIAÑO PEDRA. TEMPLO DA ARQUITECTURA
PALEOCRISTIÁ

15. 3. A arquitectura paleocristiá
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
SANTA CONSTANZA
•
•
•
•
•
•
Nome: Santa Constanza
Autor: anónimo
Data: ca. 350 d.C.
Lugar: Roma, Italia
Material: perpiaños de pedra
Características propias:
– Trátase dun MAUSOLÉO ou MARTYRIUM – lugar adicado aos mártires-.
– Partes:
• Adro ou atrio exterior porticado
• Nártex ou pórtico na entrada principal dedicado aos catecúmenos
• Planta ortogonal ou circular con unha sóa nave:
– A nave central ou principal e máis alta e máis ancha e alberga o sarcógado do mártir
– Ao arredor hai un pasillo de teito máis baixo que rodea a zona do sarcófago chamado
DEAMBULATORIO e que se separa desta por unha fila de columnas pareadas de
inspiración corintia que se unen en circulo que sosteñen arcos de medio punto
peraltado e un entaboamento con unha ringleira de ventás na parte superior
• Cuberta. O teito é abobedado e o tellado está feito a dúas augas sobre unha estructura de
madeira que se apoia na cúpula central que cubre a estancia principal do edificio.
• Destaca moito o grande contrate entre o exterior de materiais sobrios e sen decoración e o
interior rico en ornamentación e con uso de mármores de cores diferentes .

16. 3. A arquitectura paleocristiá
SANTA CONSTANZA
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
SANTA CONSTANZA. ANÓNIMO. CA. 350 D.C. ROMA (ITALIA).
PERPIAÑO DE PEDRA. MARTYRIUM OU MAUSOLEO DA
ARQUITECTURA PALEOCRISTIÁ

17. 3. A arquitectura paleocristiá
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
SAN XOÁN DE LETRÁN
•
•
•
•
•
•
Nome: San Xoán de Letrán
Autor: anónimo
Data: ca. 313 d.C.
Lugar: Roma, Italia
Material: perpiaños de pedra
Características propias:
– Trátase dun BAPTISTERIO – lugar adicado ao bautismo dos primeiros cristiáns.
– Partes:
• Adro ou atrio exterior
• Nártex ou pórtico na entrada principal dedicado aos catecúmenos
• Planta ortogonal ou circular con unha sóa nave:
– A nave central ou principal e máis alta e máis ancha e alberga unha gran
pila bautismal
– Ao arredor hai un pasillo de teito máis baixo que rodea a zona da pila
bautismal chamado DEAMBULATORIO e que se separa desta por unha
fila de columnas pareadas de inspiración corintia que se unen en
circulo que sosteñen unha arquitrabe e outra fila de columnas con outra
arquitrabe antes do teito
– Cuberta. O teito é abobedado e o tellado está feito a dúas augas sobre unha
estructura de madeira que se apoia na cúpula central que cubre a estancia
principal do edificio.
• Destaca moito o grande contrate entre o exterior de materiais sobrios e
sen decoración e o interior rico en ornamentación e con uso de
mármores de cores diferentes.

18. 3. A arquitectura paleocristiá
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
SAN XOÁN DE LETRÁN
SAN XOÁN DE LETRÁN. ANÓNIMO. CA. 313 D.C.
ROMA (ITALIA). PERPIAÑO DE PEDRA. BAPTISTERIO
DA ARQUITECTURA PALEOCRISTIÁ

19. 3. A arquitectura paleocristiá
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
BASÍLICA DE SAN PEDRO
•
•
•
•
•
•
Nome: Basílica de San Pedro
Autor: anónimo
Data: século IV d.C.
Lugar: Roma, Italia
Material: perpiaños de pedra
Características propias:
• Trátase da antiga e desaparecida basílica de San Pedro de Roma.
– Agrupación de distintos tipos de edificios ( basílica, martyrium e baptisterio)
– Planta basilical –rectangular– Partes:
• Adro ou atrio exterior
• Nártex ou pórtico na entrada principal dedicado aos catecúmenos
• Planta con cinco naves:
– A nave central ou principal e máis alta e máis ancha
– As naves laterais máis baixas e máis estreitas ( 2 a cada lado)
– Na parte superior das naves laterais está o matronium con ventás á nave principal
– Ábsida semicircular que na súa parte occidental únese a un cementerio ou martyrium –posible
lugar no que repousaron os corpos de algúns dos primeiros apóstolos de Xesús. ( San Pedro?)
– Tamén contaba cun baptisterio adosado nesta zona occidental
– Cuberta. O teito é abobedado e o tellado está feito a dúas augas sobre unha estructura de madeira que
se apoia na cúpula central que cubre a estancia principal do edificio.

20. 3. A arquitectura paleocristiá
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
SAN PEDRO DO VATICANO
Testeiro
Diaconicum
(sacristía)
nártex
Prótasis
(Preparación
Eucaristía)
Naves
lonxitudinais
Atrio
SAN PEDRO DO VATICANO. ANÓNIMO. SÉCULO IV D.C. ROMA (ITALIA).
PERPIAÑO DE PEDRA. BASÍLICA DA ARQUITECTURA PALEOCRISTIÁ

21. 3. A arquitectura paleocristiá
EDIFICACIÓNS IMPORTANTES
SAN PEDRO DO VATICANO
SAN PEDRO DO VATICANO. ANÓNIMO. SÉCULO IV D.C. ROMA (ITALIA).
PERPIAÑO DE PEDRA. BASÍLICA DA ARQUITECTURA PALEOCRISTIÁ

22. 3. A arquitectura paleocristiá
OUTRAS EDIFICACIÓNS
SAN PAULO EXTRAMUROS
SAN PAULO EXTRAMUROS. ANÓNIMO. SÉCULO IV D.C. ROMA (ITALIA). PERPIAÑO DE PEDRA. BASÍLICA DA
ARQUITECTURA PALEOCRISTIÁ

23. 3. A arquitectura paleocristiá
OUTRAS EDIFICACIÓNS
SANTA MARÍA A MAIOR
SANTA MARÍA A MAIOR. ANÓNIMO. SÉCULO IV D.C. ROMA (ITALIA). PERPIAÑO DE PEDRA. BASÍLICA DA
ARQUITECTURA PALEOCRISTIÁ

24. 4. A escultura paleocristiá
CARACTERÍSTICAS XERAIS
CARACTERÍSTICAS
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Detallismo e minuciosidade
Non importan as formas senón a mensaxe
Formas desproporcionadas e sen canon
Horror vacui
Certo rexeitamento pola escultura nos inicios da arte paleocristiana
– Vinculada á idolatría e ao paganismo
Copia de formas dos temas clásicos
Introdución de significado novos aos temas clásicos.
– Exemplo: Bo Pastor
Carácter simbólico
– Vide = sangue de Cristo
– Peixe= alusión a Xesús
– Golfiño = Resurrección
– Pomba cunha ramiña de olivo na boca= Resurrección
Destaca o Crismón:
– Monograma de Cristo: XP (dúas oprimeiras letras do seu nome en grego que se representan cruzadas)
– Evoluciona e acaba levando aos lados as letras alfa e omega ( principio e final do alfabeto grego)
– Todos estes símbolos aparecían rodeados cun círculo símbolo da eternidade
Tipos :
– Relevos dos sarcófagos e en marfil
– Escultura exenta: case inexistente

25. 4. A escultura paleocristiá
RELEVOS DOS SARCÓFAGOS
CARACTERÍSTICAS
•
•
•
•
•
•
•
Ao principio están decorados con temática pagana
A partir do 313 introducen temas novos
Escenas separadas en dúas franxas horizontais separadas entre sí
En cada frnaxa as escenas son independentes e están separadas por columnas, árbores, círculos e/ou
arcos
Conservamos unha grande variedade:
• De producción local –Roma
• Importados
Periodos ou evolución:
• PRECONSTANTINIANO:
• Relevos escultóricos en sarcófagos anteriores ao 313 (Edicto de Milán)
• Repertorio de imaxes do Antigo Testamento
• Tamén imaxes simbólicos ou ambiguas con alusión a temas cristiáns.
• CONSTANTINIANO:
• Abarca do 313 a mediados do século IV
• Engaden temas da vida pública de Cristo excepto do ciclo da Paixón
• Temas maioritarios: milagres realizados por Xesús
• POSTCONSTANTINIANO:
• Da segunda metade do século IV ata o século V
• Engaden aos temas anteriores os da Paixón de Cristo (representación dos episodios que transcorren
entre a chegada de Cristo a Xerusalén e a Resurrección)
• O episodio da Crucifixión é o último en ser tratado
Exemplos de sarcófagos:
• Sepulcro de Xunio Basso (ca. 359)

26. 4. A escultura paleocristiá
RELEVOS DOS SARCÓFAGOS
EXEMPLOS: SARCÓFAGO DE XUNIO BASSO
•
•
•
•
•
•
NOME: SARCÓFAGO DE XUNIO BASSO
AUTOR:ANÓNIMO
DATA: ca. 359
LUGAR: CRIPTAS VATICANAS. ROMA, ITALIA
MATERIAL: MÁRMORE E PEDRA
CARACTERÍSTICAS PROPIAS:
• FRONTAL:
• Escenas do Antigo Testamento
• Adán e Eva
• Moisés
• Abraham
• Daniel
• Escenas do Novo Testamento
• Xesús ante Pilatos
• Entrada de Xesús en Xerusalén
• Escenas separadas con columnas
• Figuras desproporcionadas
• Importa a mensaxe non a forma
• Gran detallismo e minuciosidade

27. 4. A escultura paleocristiá
RELEVOS DOS SARCÓFAGOS
EXEMPLOS: SARCÓFAGO DOGMÁTICO
• NOME: SARCÓFAGO DOGMÁTICO
• AUTOR: ANÓNIMO
• DATA: SÉCULO IV
• LUGAR: MUSEO PÍO CLEMENTINO. VATIANO. ROMA. ITALIA
• MATERIAL: MÁRMORE
• CARACTERÍSTICAS PROPIAS:
– Escenas en dúas faixas horizontais
– Narran escenas bíblicas
• Xuízo de Salomón
• Adán e Eva
• As vodas de Caná
• A adoración dos Reis Magos
• Daniel entre os leóns
– Non se separan as escenas de cada faixa con columnas senón que
se mezclan
– Horror vacui
– Detallismo e minuciosidade
– Falta de canon e proporcións
– Arcaísmo

28. 4. A escultura paleocristiá
RELEVOS DOS SARCÓFAGOS
OUTROS EXEMPLOS
SARCÓFAGO MARMOLLOS
SARCÓFAGO TRADITIO LEGIS
SARCÓGAFO DE MOISÉS E DAVID

29. 4. A escultura paleocristiá
RELEVOS EN MARFIL
CARACTERÍSTICAS
•
•
•
•
Consérvans e sobre todo en dípticos
Destacan as escenas de temática relixiosa
Perviven algunhas escenas profanas de temática romana
Tamén hai relevos de marfil nas PIXIS
• Caixiñas cilíndricas destinas a gardar as hostias
• Están decoradas cos mesmos temas cos sarcófagos
• Antigo Testamento : Adán e Eva, Moisés e Abraham, etc
• Novo Testamento: milagres de Xesús, entrada en Xerusalén, Crucifixión, etc

30. 4. A escultura paleocristiá
ESCULTURA EXENTA
CARACTERÍSTICAS
•
•
•
•
É escasa porque ao principio asociábase ao paganismo e á idolatría por influencia romana
Céntrase na representación de Xesucristo
Dúas formas de representar a Xesús:
• BO PASTOR:
• Mozo imberbe
• Con túnica curta
• Porta sobre os ombreiros un cordeiro
• Aparece rodeado normalmente por un rabaño
• Simboliza a Xesús como guía dos cristiáns hacia Deus Pai
• CRISTO DOUTOR:
• Mozo imberbe
• Sentado
• Aparece co rolo dos evanxelistas na man
• Simboliza a Xesús mestre e difusor da Palabra de Deus
Aparecen tamén crismóns
• Obras móviles
• Teñen símbolos cristiáns con formas paganas
– Monograma de Cristo: XP
(dúas primeiras letras do seu nome en grego)
– Evoluciona e acaba levando aos lados
as letras alfa e omega ( principio e final )
– Rodeados cun círculo símbolo da eternidade

31. 4. A escultura paleocristiá
ESCULTURA EXENTA
EXEMPLOS: O BO PASTOR
•
•
•
•
•
•
NOME: O BO PASTOR
AUTOR: ANÓNIMO
DATA: SÉCULO IV
LUGAR: ROMA. ITALIA
MATERIAL: MÁRMORE
CARACTERÍSTICAS PROPIAS:
–
–
–
–
–
–
–
–
–
Escultura exenta
Mozo imberbe
Con túnica curta
Leva cordeiro nos ombreiros
Simboliza a çxesús que guía aos cristiáns hacia Deus
Naturalismo
Contraposto
Detallismo en roupa, cabelo e cordeiro
Transmite seguridade, decisión e fortaleza

32. 4. A escultura paleocristiá
ESCULTURA EXENTA
OUTROS EXEMPLOS: CRISMÓNS
Iesus
(Xesús)
Krhistus
(Unxido)
Theou
(de Deus)
Yos
(Fillo)
Iconos de anclas.
Símbolo de cruz e solidez
Relevo de paloma
(Símbolo da alma)
Anagrama e acróstico de
peixe (ICHTHYS en grego)
Soter
(Salvador)

33. 5. Os mosaicos paleocristiás
CARACTERÍSTICAS XERAIS
CARACTERÍSTICAS
• Séguense usando os mosaicos pavimentais propios da arte romana
• Novidade: empézase a usar o mosaico para decorar bóvedas, cúpulas,
ábsidas,paredes, teitos, etc
• Clímax: no século IV
• Materiais: teselas de mármore e vidrio
• Escenas dispostas sobre fondos dourados que simbolizaban o ceo e o
esplendor divino
• Centros de producción:
– Roma
– Rávena
• Destacan os de:
– Santa María a Maior (Roma)
– Mausoleo de Gala Placídia (Rávena)

34. 5. Os mosaicos paleocristiás
EXEMPLOS DE MOSAICOS
EXEMPLOS

35. 6. A pintura paleocristiá
CARACTERÍSTICAS XERAIS
CARACTERÍSTICAS
•
•
•
•
•
•
Destaca en bóvedas e teitos de catacumbas
Teñen unha clara influencia clásica en:
• Temática
• Modelaxe suave
• Naturalismo das formas
A partir do século V :
• As figuras perden volume e proporción
• Amósanse monumentais
• Con liñas moi expresivas
• Sobre un fondo dourado –aire de espiritualidade• A temática:
• Abandona o simbolismo inicial
• Uso de iconografía descriptiva de fácil identificación
• Temas do Novo Testamento
A ábsida :
• lugar destacado na igrexa con bóveda
• leva a imaxe de Cristo
As naves laterais:
• Resto de temas cristiáns
Importante desenvolvemento en Oriente:
• Siria cos códices
• Exipto con teas, frescos, iconas....

36. 6. A pintura paleocristiá
EXEMPLOS
EXEMPLOS
ADÁN E EVA
CRISTO ORANTE
Tendencia ao antinaturalismo:
expresionismo dos ollos,
esquematización, fondos planos,
simplificacion de vexetación, etc.
Carácter alegórico
PINTURA DO BO PASTOR

37. 6.Vocabulario
• Ábsida: parte da igrexa situada nacabeceira. Xeralmente ten planta semicircular e soe ir
cuberto con bóveda de forno. Tamén ode presentar planta poligonal.
• Aparello: forma na que se dispoñen os elementos empregados na construcción dun muro.
• Arco: elemento sustentante detinado a franquear un espacio máis ou menos grande por
medio dun traxecto xeralmente curvo.
• Arco apuntado: arco que consta de dúas procións de curva que forman na clave e cun
intradorso cóncavo.
•Arco conupial: arco que posúe forma de quilla invertidae está trazado mediante varios
centros.
• Artesonado: teito de madeira ao descuberto en forma de artesa invertida
• Bóveda:obra de fábrica que describe un arco de círculo e serve para cubrir espacios
comprendidos entre muros, piares ou columnas.
•Bóveda de aresta: bóveda formada pola intersección en ángulo recto de dúas bóvedas de
canón
•Bóveda de canón:bóveda xerada polo desprazamento dun arco de medio punto ao longo
dun eixe lonxitudinal
•Bóveda de crucería: bóveda que reforza as súas arestas con nervios

38. 6.Vocabulario
• Bóveda de casquete ou de cuarto de esfera: bóveda que xeralmente cubre o espacio da
ábsida e que é semicircular.
•Cancelo: cerca que nas igrexas separa o presbiterio das naves nas igrexas
•Canon: regra de proporcións humanas conforme a un tipo ideal
•Cedeirado: conxunto de cadeiras unids e fixas na parede usadas no coro das igrexas.
•Casetón: recadro oco que xeralmente se sitúa nos frisos e se decora cun rosetón.
•Clípeo: ornamento arquitectónico consistente nun medallón circular e alombado
•Criselefantino: realizado en ouro e marfil
•Crismón: monograma de Cristo formado polas súas dúas primeiras letras en grego (X, P) ás
que poden engadirse as letras alfa e omega que representan o principio e fin de todas as
cousas.
•Cruceiro: espacio dun templo no que se cruzan a nave principal e outra menor transversal.
Transepto.
•Cúpula: bóveda semiesférica que xeralmente cobre un espacio cadrado.
•Díptico: traballo feito en dúas follas que poden pecharse como un libro
•Deambulatorio: corredor xeralmente semicircular tras o altar maior das igrexas.
•Diacónicon: ábsida lateral da basílica paleocristiá que serve como sacristía para gardar as
ofrendas

39. 6.Vocabulario
• Entrelazo:tipo de decoración na que os motivos animais e vexetais estilizados se
entrelazan e entretecen de forma ornamental
•Escorzo: modo de representar unha figura que na realidade estaría disposta perpendicular
ou oblicuamente ao plano en que ten sido representada, polo que algunha das súas
dimensións aparecen considerablemente reducidas por mor da perspectiva
•Estuco: mestura de cal morto e po de mármore, alabastro ou xeso, de numerosas
aplicacións
•Fresco: técnica de pintura mural que consiste en aplicar pigmentos disoltos en auga sobre a
revodacura (recebo) aínda fresca
•Frontal: panel anterior do altar cristián e ornamento do mesmo
•Gravado: arte ou técnica de gravar, de reproducir imaxes mediante unha matriz traballada
en relevo (gravado en madeira) en oco (gravado en metal) ou plana (litografía, serigrafía)
•Icona: imaxe figurativa. Termo empregado na igrexa de Oriente`para designar á pintura
sobre táboa en oposición á mural
•Iconografía: ciencia que estudia a orixe, formación e desenvolvemento dos temas figurados
e as súas variacións no tempo e nos diversos ámbitos culturais
•Iconoloxía: interpretación dos significados conceptuais, simbólicos e alegóricos
subxacentes ás imaxes

40. 6.Vocabulario
• Iconostasio:biombo colocado entre o presbiterio e a nave. Sirve para ocultar ao oficiante no
momento da consagración .
•Lauda:Cuberta ou tampa dun sarcófago ou sepulcro, xeralmente gravada.
•Mural:pintura sobre muro, sexa cal sexa a súa técnica
•Nártex (nártice): atrio que na basílica paleocristiana está reservado aos catecúmenos
•Paramento:aspecto ou disposición dos elementos dun muro
•Peralte: altura que un arco ou bóveda supera a semiluz
•Perpiaño:bloque de pedra de forma rectangular son seis caras sen picar usado en
construcción. Tamén parede feita con este tipo de bloques.
•Presbiterio: espacio reservado ao clero nunha igrexa e que circunda o altar maior. Está
separado da nave ou naves por bancadas ou cancelo
•Planta:debuxo arquitectónico dun edificio representado en sección horizontal.
•Portico: lugar cuberto e columnado situado ante un edificio e xeralmente unido a el
•Relevo: escultura non exenta desenvolvida sobre unha superficie plana, cóncava ou
convexa que lle serve de fondo.Altorrelevo: relevo que sobresae máis da metade do
vultoMediorrelevo: relevo que sobresae a metade do vultoBaixorrelevo: relevo que sobresae
menos da metade do vulto

41. 6.Vocabulario
•Retablo: peza que cubre o muro tras o altar, realizado en madeira, pedra, metal que
soe estar decorada con pinturas ou esculturas
•Tesela: cada unha das pequenas pezas cuadrangulares de mármore, terra cocida,
vidrio, etc coas que se fan os masaicos
•Testeiro: cabeceira dun templo. Parede dun edificio enfrente da entrada principal
•Tracería: decoración arquitectónica formada por combinacións de figuras
xeométricas. Se a tracería é calada denomínase crestería.
•Transepto: cruceiro
•Tribuna:galería sobre a as naves laterais dunha igrexa que comunica ou está aberta á
nave central
•Triforio: serie ventás practicadas no groso dos muros da nave central por enriba dos
arcos formeiros .
•Van:espazo oco nunha parede.
•Vulto redondo: figuras escultóricas executadas en tres dimensións e iiladas no
espacio, de maneira que se poden contemplar dende calquera punto de vista ao seu
arredor

42. 7. Actividades
1. Explica de que maneira infllúe o Edicto de Milán do ano 313 na arte paleocristiá e indica que tipoloxías
arquitectónicas existiron con anterioridade e posterioridade ao mesmo.
2. Compara a planta dunha basílica romana e unha paleocristiá. Enumera as súas principais diferenzas.
3. Describe unha basílica paleocristiá determinando a súa planta e as partes desta.
4. Indica cal é o fundamento e o legado en que se inspira a arte paleocristiá. Pon algún exemplo.
5. Define os siguientes conceptos: artesonado, ábsida, diacónicum, tribuna, nártex, adro, baptisterio, martyrium,
matronium, icona, crismón, testeiro, criuceiro, transepto
6. Comenta a imaxe seguinte seguindo o modelo habitual de comentario.

43. 7. Actividades
7.
Elabora unha evolución da escltura paleocristiá.
8.
Intenta localizar o significado especial que para un cristián terían as imaxes do Bo Pastor, un peixe ou
a representación dun cervo bebendo. ¿Con que relacionas ao Bo Pastor? ¿ Por que?
9.
Realiza un pequeño traballo de investigación e fai unha relación dos principais restos da época
paleocristiá conservados en Galiza.
10.
Fai o comentario da seguinte obra seguindo o modelo habitual de comentario:

44. 8. Comentario de texto
LEE OS TEXTOS E CONTESTA:
1. ¿Que influencia romana herdan as artes figurativas paleocristiás? ¿Por qué crees que herdarían esto?
2. ¿Que cambios se experimentaron na arte paleocristiá á hora de representar á Virxe? ¿Por qué crees que
ocorre esto?
3. Razoa e xustifica se houbo ou non escultura paleocristiá propiamente dita.
1.
A estética das artes figurativas paleocristiás
“O que pertence ben á influencia paleocristiá é a ausencia de escenas tristes e desagradables. Non é que os
artistas cristiáns retrocedan diante das escenas da vida real, senón que seguindo a costume antiga rexeitaban
todo aquilo carente de serenidade. Ata na representación das accións máis dolorosas, a expresión dos rostros
permanece sorrinte, ou polo menos, serena. Nas necróples cheas de martirizados, a representacións dos martirios
case non ten exemplos; en todo caso, as figuras son xoves, nobres, atraíntes, gardando, a pesar da endeblez xeral
da execución técnica, o imperecedeiro recordo da beleza sempre soberana; por todas partes, nese lugar de tristeza,
imaxes de alegría e de esperanza, flores e follaxes, palmas e palomas”.
Leclerq, H. : Manuel d’ Archeologie chrétienne. París, 19007, I pág. 180
1.
A iconografía da virxe na arte paleocristiá
“A arte cristiá, ata a reunión do Concilio de Éfeso, é decir, anterior ao século V, creou dúas modalidades
iconográficas fundamentais da Virxe. Unha ten un carácter descriptivo: María, sentada e co Neno ao peito, en plena
e realista actuación maternal, como unha pintura que os artistas chamarían de xénero. A outra modalidade
iconográfica ten un sabor máis ben dogmático e conceptuoso, á maaneira dunha imaxe de culto, e é a de María
representada como orante, de pé e os brazos en alto..... Entón, pasada a metade do primeiro milenio cristalizaron
os elementos fundamentais da iconografía mariana. .... Ambos abandonan a primitiva movilidade e naturalidade
descriptivas e cristalizan nunha solemne e augusta simetría na que María aparece como raíña ou Emperatiz. Ambos
responden a dous conceptos e a dous matices da arte. Un é aquel no que a Virxe e o Neno conservan a
indumentaria clásica, latina, chea de simplicidade e elegancia. O outro é o da Virxe baixo aspecto de emperatriz
bizantina. A súa indumentaria, recargada de bordados e pedrería, convírtese nunha suntuosa armadura que afoga
ao corpo. María cingue coroa eimprial ricamente adornada. Nótase que ámbalas dúas representacinóns a Virxe
sostén na man esquerda un manípulo ou pano de man, imposto pola etiqueta civil da época. Este pano desaparece
rapidamente da iconografía mariana occidental”.
Trens, M. : María. Iconografía da Virxe na arte española. Madrid, 19046, págs. 39- 42

45. 9. A arte e o cine

46. 10. Modelo de examen
NOME:
Nº:
APELLIDOS:
CURSO:
EXAMEN TEMA 5: A ARTE PALEOCRISTIÁ
1.
Elixe unha das seguintes imaxes e fai o comentario da mesma: (4 ptos)
a) Identificar obra
b) Contexto histórico e artístico
c) Contexto estilístico e formal
2.
Elixe unha das seguintes imaxes e fai o comentario da mesma: (4 ptos)
a) Identificar obra
b) Contexto histórico e artístico
c) Contexto estilístico e formal
3.
Elixe catro dos seguintes conceptos e defíneos: (2 ptos) martirium. Matronium, icona, presbiterio,
lauda, diaconicum, iconostasio, crismón

47. 11. Para consultar e ampliar
BIBLIOGRAFÍA
a) BECKWITH, J.: Arte paleocristiana e bizantina. Cátedra. Madrid.1997
b) GRABAR, A.: As vías de creación da iconografía cristiá. Alianza. Madrid. 1991
c) GRABAR, A.: A primeira arte cristiá. “O universo das formas”. Ed. Aguilar. Madrid. 1967
d) GRABAR, A.: A Idade de Ouro de Xustiniano. Dende a morte de Teodosio ata o Islam. “O
universo das formas”. Ed. Aguilar. Madrid. 1966
e) KIRSEHBAUM, E.; JUNYENT, E., E VIVES, J.: A tumba de San Pedro e as catacumbas
romanas. B.A.C. Madrid, 1954
f) KRAUTHEIMER, R.: Arquitectura paleocristiá e bizantina.Cátedra. Madrid. 1996
g) PALOL, P. de: Arte paleocristiá en España. Ed. Polígrafa. Barcelona
h) PALOL, P. de: Arqueoloxía cristiá da España romana. CSIC. Madrid- Valladolid. 1967
INTERNET
FILMOGRAFÍA