Πρόκειται για αφιέρωμα της Καθημερινής με ημερομηνία κυκλοφορίας, 25 Ιουλίου 1999

1. A ΦIEPΩMA
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
2-32 AΦIEPΩMA
ⅷ Aρχαίο αμφιθέατρο.
Mια αρχιτεκτονική μορφή
που δεν ξεπεράστηκε.
Tου Bασίλη Aγγελικ πουλου
ⅷ Tο κοιν στην κλασική Aθήνα.
Συμμετοχή, σύνθεση και
συμπεριφορά των θεατών
στο αρχαίο θέατρο.
Tου Nίκου X. Xουρμουζιάδη
ⅷ Δημιουργία μιας αθάνατης
μορφής.
H αρχιτεκτονική του αρχαίου
ελληνικού θεάτρου.
Tου Aναστασίου Πορτελάνου
ⅷ H ακουστική του αρχαίου
θεάτρου.
Πού οφείλεται η εξαιρετική α-
κουστική των αρχαίων θεάτρων.
Tου Eμμανουήλ Γ. Tζεκάκη
ⅷ Oπου Eλληνες, και θεατρικοί
χώροι.
Kαταγραφή των αρχαίων
ελληνικών θεάτρων που Tο αρχαίο ελληνικ θέατρο πως ήταν στη φάση πια της ολοκλήρωσής του. Γραφική αναπαράσταση απ το θεμελιώ-
σώζονται σήμερα. δες τρίτομο έργο «Teatri – Greci e Romani», ed. Seat, Roma 1994.
Tων Kωνσταντίνου Mπολέτη
Aρχαίο αμφιθέατρο
– Mιχάλη Πιτένη
ⅷ Eνας χάρτης - παν ραμα του
κ σμου των αρχαίων θεάτρων.
Tου Bασίλη Aγγελικ πουλου
ⅷ Θέατρα μνήμης άξια..
Mια περιήγηση στα αντιπροσω-
πευτικ τερα απ τα σωζ μενα Mια αρχιτεκτονική μορφή που δεν ξεπεράστηκε
αρχαία ελληνικά θέατρα.
Tου Δημήτρη Mποσνάκη AMETPHTOI είναι οι τύποι κτιρίων Tο εύρος των θεμάτων που πρέ- Στην προσπάθειά μας να συμπε-
ⅷ Oψις και σκεύη. και οικοδομημάτων πάσης φύσεως πει να θιγούν για να σχηματίσει κα- ριλάβουμε λες τις βασικές πληρο-
που μηχανεύτηκε ο άνθρωπος κα- νείς ικανοποιητική εικ να, αλλά και φορίες γύρω απ τα αρχαία θέατρα
Σκηνικά, μηχανισμοί και τά τον ρουν της ιστορίας του. Eλά- ο (προκλητικά ενδιαφέρων) εικονο- –ακ μη και για πτυχές που δεν έ-
κοστούμια στο αρχαίο θέατρο. χιστες απ τις αρχιτεκτονικές αυ- γραφικ ς πλούτος, οδήγησε την χουν ψαχτεί και τ σο–, είχαμε συ-
Tων Kωνσταντίνου Mπολέτη τές μορφές δεν ξεπεράστηκαν, α- μπαραστάτες μια πλειάδα εκλεκτών
– Mιχάλη Πιτένη νταποκρίθηκαν στις νέες ανάγκες επιστημ νων, οι οποίοι προίκισαν
Eπιμέλεια αφιερώματος:
ⅷ Aναστήλωση – το άλλοθι και, διασχίζοντας τους αιώνες, το αφιέρωμα με τα κείμενά τους.
της χρήσης; ζουν και σήμερα. Tο αρχαίο ελλη- BAΣIΛHΣ AΓΓEΛIKOΠOYΛOΣ Eυχαριστούμε ιδιαίτερα τους αρ-
Eκτεταμένες επεμβάσεις αποκα- νικ αμφιθέατρο είναι μία απ τις χιτέκτονες Kωνσταντίνο Mπολέτη
τάστασης αρχαίων θεάτρων, κυ- ελάχιστες αυτές, τις αθάνατες αρ- «K» στην απ φαση να αφιερώσει - και Mιχάλη Πιτένη, οι οποίοι ποικι-
χιτεκτονικές μορφές. Σήμερα, χι ένα, αλλά δύο διαδοχικά τεύχη λοτρ πως βοήθησαν, καθώς και
ρίως με σκοπ τη χρήση.
2.500 χιλιάδες χρ νια μετά την «α- των «Eπτά Hμερών» στον αρχαίο τον Σπύρο Mερκούρη, που μας διέ-
Tου Kωνσταντίνου Mπολέτη νακάλυψή» του στην αρχαία Aθή- θεατρικ χώρο. θεσε το χάρτη των αρχαίων θεά-
ⅷ Tα αρχαία θέατρα σήμερα: να, συνεχίζουν να χτίζονται, σε - Tο πρώτο αφιέρωμα, στο παρ ν τρων και ,τι άλλο χρειαστήκαμε α-
Mνημεία ή ζωντανοί θεατρικοί λα τα μήκη και τα πλάτη, αμφιθέα- τεύχος, αφορά τον αρχαίο ελληνι- π τον εξαιρετικ κατάλογο της
χώροι; τρα που λίγο πολύ αντιγράφουν το κ θεατρικ χώρο –το πρ τυπο. έκθεσης «Mια σκηνή για τον Δι νυ-
Προβλήματα απ τη χρήση αρχαίο ελληνικ πρ τυπο. Tο δεύτερο, την επ μενη Kυρια- σο – Θεατρικ ς χώρος και αρχαίο
Πρέπει εξ αρχής να διευκρινίσου- κή, θα αφορά το ρωμαϊκ θεατρι- δράμα» (Eκδ σεις Kαπ ν), η οποία
ή την κατάχρήσή τους.
με τι το αφιέρωμα αυτ , πως και κ χώρο –συνέχεια και εξέλιξη ταξιδεύει, και θριαμβεύει, ανά τον
Γιατί κινδυνεύουν πολύ τα μνημεία το δίδυμ του, την επ μενη Kυρια- του ελληνικού. κ σμο.
Tου Xαράλαμπου Mπούρα κή, δεν αναφέρεται καθ λου στο Kάθε τεύχος έχει την αυτοτέλειά H εικονογράφηση του δίδυμου α-
Oι «ποιητές» και οι στενοκέφαλοι... αρχαίο θέατρο ως δραματική τέχνη του, αλλά ταυτ χρονα το ένα συ- φιερώματος προέρχεται απ ποικί-
ή ποίηση. Eδώ μας ενδιαφέρει απο- μπληρώνει το άλλο, αφού ορισμένα λες πηγές, αλλά οφείλουμε χάριτες
Tου Σπύρου A. Eυαγγελάτου
κλειστικά και μ νο το κτίριο του αρ- άρθρα αφορούν τ σο τα ελληνικά στην έκδοση: «APXAIA ΘEATPA
χαίου θεάτρου, το αμφιθέατρο. Aυ- σο και τα ρωμαϊκά θέατρα – πως –...θέατρα θέας άξια...», Φωτογρα-
Eξώφυλλο: Tο θέατρο της Aιγείρας στην
Aκράτα Aχαΐας (φωτ.: «Iτανος») τή την αειθαλή αρχιτεκτονική μορ- λ.χ. τα σχετικά με τις αναστηλώ- φίες Judith Lange – Maρία Στέφω-
φή –δημιούργημα αντάξιο του πολι- σεις, τα προβλήματα απ τη χρήση ση, Kείμενα Δημήτρης Mποσνάκης
Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» τισμού που το γέννησε– επιχειρού- των αρχαίων θεάτρων σήμερα, την – Δημήτρης Γκαγκτζής, εκδ σεις
EΛEYΘEPIA TPAΪOY με να γνωρίσουμε καλύτερα με το επίδραση του αρχαίου προτύπου «Iτανος» (στις λεζάντες συντομο-
δίπτυχο αυτ αφιέρωμα. στη σύγχρονη αρχιτεκτονική κ.ά. γραφικά: «Iτανος»).
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999

2. Tο κοιν στην κλασική Aθήνα
Συμμετοχή, σύνθεση και συμπεριφορά των θεατών στο αρχαίο θέατρο
Στο Θέατρο του Διονύσου, στην Aθήνα, διαμορφώθηκαν οι βασικές γραμμές της αρχιτεκτονικής των αρχαίων θεάτρων και διδάχτηκαν για πρώτη φορά τα έρ-
γα των μεγάλων ποιητών του αρχαίου δράματος (φωτ.: «Iτανος»).
Tου Nίκου X. Xουρμουζιάδη δραστηρι τητες της δικής μας επο- πάνδημη συμμετοχή των πολιτών, τίου – αρχές Aπριλίου). Oσο για τη
Oμ τιμου καθηγητή του Tμήματος Φιλολογίας χής, σκ πιμο είναι να αρχίζει κανείς δεν ήταν, εν τούτοις, προσιτ παρά διάρκεια των παραστάσεων, αυτή
του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης επισημαίνοντας τις ριζικ τερες δια- μ νον ως έκτακτο κοινωνικ γεγο- δεν υπερέβαινε το τριήμερο για την
φορές. H πρώτη που θα έπρεπε, ί- ν ς, οργανωμένο απ το κράτος σε πρώτη και το πενθήμερο για τη δεύ-
EΠEIΔH την πιο παραπλανητική επί- σως, να μνημονευθεί αφορά ένα συγκεκριμένες ευκαιρίες δύο φορές τερη περίπτωση. Mπορούμε μάλιστα,
δραση στις προσεγγίσεις του θεατρι- χρονικ στοιχείο. Eνώ το θέατρο το χρ νο, στο πλαίσιο δύο διονυσια- με αρκετή βεβαι τητα να υποθέσου-
κού φαινομένου της ελληνικής αρ- στην κλασική Aθήνα, που το είδος κών εορτών, των Ληναίων (τέλη Δε- με τι τουλάχιστον κατά τον 5ο αι.,
χαι τητας μπορεί να προκαλέσει η γεννήθηκε και διαμορφώθηκε, απο- κεμβρίου – αρχές Iανουαρίου) και την περίοδο δηλαδή των μεγάλων
σύγχυση με αντίστοιχες, υποτίθεται, τελούσε εκδήλωση καθαρά λαϊκή, με των Mεγάλων Διονυσίων (τέλη Mαρ- Συνέχεια στην 4η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

3. Tο Θέατρο του Διονύσου, κάτω απ την Aκρ πολη, και απέναντι του η περιοχή Mακρυγιάννη, πως ήταν στις αρχές του 20ού αιώνα (φωτ.: Γερμανικ Aρχαι-
ολογικ Iνστιτούτο Aθηνών).
Συνέχεια απ την 3η σελίδα της διονυσιακής λατρείας στο πλαί- τη επίσημη ίσως, παράσταση τραγω- της δημοκρατίας, που εγκαινιάζουν
δραματουργών, δεν υπήρχαν άλλες σιο της λαϊκ τροπης πολιτικής που δίας περί το 535 π.X., περίοδο τυραν- οι μεταρρυθμίσεις του Kλεισθένη
θεατρικές εκδηλώσεις εκτ ς Aθη- ασκούσαν οι τύραννοι, προκειμένου νίας του Πεισιστράτου, και μάλιστα (508 π.X.), η ενσωμάτωση θεατρικών
νών. Aς σημειωθεί, επίσης, τι η δι- να εξασφαλίσουν σο το δυνατ ν ι- με νικητή τον Θέσπη, τον «πατέρα» παραστάσεων (τραγωδίας πρώτα,
δασκαλία εν ς δράματος συνιστού- σχυρ τερα ερείσματα στις μεγάλες, του συγκεκριμένου δραματικού εί- σατυρικού δράματος και κωμωδίας
σε γεγον ς αποκλειστικ , πεπερα- δηλαδή τις κατώτερες, κοινωνικές δους. Aυτ αποτελεί μ νο ένα χρονι- αργ τερα) στο επίσημο πρ γραμμα
σμένο και ανεπανάληπτο. Eπομένως, μάζες. Kαι αυτ δεν ισχύει μ νο για κ ριο, πριν απ το οποίο οπωσδή- των διονυσιακών εορτών αποτελεί
η παρακολούθηση θεατρικών παρα- τους Πεισιστρατίδες της Aθήνας αλ- ποτε κυκλοφορούσαν στην Aττική πλέον γεγον ς αδιαμφισβήτητο.
στάσεων σήμαινε για τον αρχαίο θε- λά και για άλλους τυράννους, πως κάποιας μορφής θεατρικές εκδηλώ-
ατή μια εξαιρετική και γι’ αυτ ν το λ.χ. για τον Περίανδρο της Kορίνθου. σεις, πιθαν τατα ήδη απ την αρχή Mέγιστη συμμετοχή
λ γο, πολυεπίπεδη στις επιπτώσεις Προκειμένου για την Aθήνα, υπάρ- συνδυασμένες με τις διονυσιακές ε-
της εμπειρία. χει έγκυρα μαρτυρημένη μία, η πρώ- ορτές. Πάντως, με την εγκαθίδρυση Πολλά στην οργάνωση των εορ-
Eνα δεύτερο, εξίσου σημαντικ τών αυτών παραμένουν σκοτεινά·
στοιχείο διαφοροποίησης αφορά το κάπως περισσ τερα είναι γνωστά για
πλαίσιο μέσα στο οποίο οργανώνο- τη μεγαλύτερη απ τις δύο, τα Mε-
νταν οι παραστάσεις, που δεν λει- γάλα ή εν Aστει Διονύσια, τη λα-
τουργούσαν ως απομονωμένα καλλι- μπρ τερη, εκτ ς απ τα Παναθή-
τεχνικά γεγον τα, αλλά αποτελού- ναια, εορταστική εκδήλωση των
σαν μία μ νο, ανάμεσα σε πολλές Aθηνών. H σύμπτωσή της με την αρ-
άλλες, εκδήλωση εν ς πολυήμερου χή της εαρινής περι δου, λίγο πριν
θρησκευτικού εορτασμού, σχέση κινητοποιηθεί, για εμπορικές ή στρα-
που δεν ακυρων ταν απ τη βαθμι- τιωτικές επιχειρήσεις, η ναυσιπλοΐα,
αία κοσμικοποίηση του θεατρικού εξασφάλιζε τη μέγιστη δυνατή συμ-
τομέα. Δεν είναι, βέβαια, συμπτωμα- μετοχή των πολιτών, ενώ, εξάλλου,
τική η σύνδεση των θεατρικών εκδη- υπολογιζ ταν και η προσέλευση ξέ-
λώσεων με τη διονυσιακή λατρεία, α- νων, που κατέφθαναν απ λα τα μέ-
φού, καθ’ λες τις θεωρίες, απ τον ρη του ελληνικού –αλλά ίσως και του
Aριστοτέλη και εντεύθεν, ελάχιστα «βαρβαρικού»– κ σμου. Eννοείται -
αμφισβητήθηκε ο ρ λος της ως μή- τι ο ρος «συμμετοχή» δεν παραπέ-
τρας μέσα στην οποία κυοφορήθηκε μπει σε ρ λο ταυτ σημο με αυτ ν
το δράμα. Oπως δεν είναι συμπτωμα- του σημερινού «κοινού», δεδομένου
τική η ένταξης της δημοφιλέστερης τι επρ κειτο για απ λυτα ενεργ έ-
κοινωνικής εκδήλωσης στα λατρευ- νταξη του πολίτη σε μια διαδικασία
τικά συμφραζ μενα του δημοφιλέ- εντελώς ανάλογη με οποιαδήποτε
στερου θεού. Aυτή, εξάλλου, η δη- άλλη κοινωνικοπολιτική λειτουργία,
μοτικ τητα υπήρξε ο αποφασιστικ - πως λ.χ. η παρουσία του στην εκ-
τερος λ γος για την επισημοποίηση κλησία του δήμου ή η θητεία του σε
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999

4. κάποια απ τις δικαστικές ομάδες.
H ανωτέρω διευκρίνιση γίνεται κα-
τανοητή, αν το θέατρο αποσπασθεί
απ το σχεδ ν αποκλειστικά αισθητι-
κ περιβάλλον μέσα στο οποίο λει-
τουργεί σήμερα και προεκταθεί σε
περιοχές που καλύπτονται απ πλή-
θος άλλες εμπειρίες πως η θρη-
σκεία, η πολιτική και η παιδεία. Σε
μια εποχή πως η αρχαιοελληνική
και μια περιοχή πως η Aθήνα του
5ου αιώνα, που η λατρεία διεξαγ -
ταν χωρίς παγιωμένο δ γμα και με έ-
να ιερατείο κοινωνικής μάλλον παρά
θρησκευτικής εμβέλειας, απ που
έλειπε κάθε οργανωμένο εκπαιδευ-
τικ σύστημα και η τέχνη προσλαμ-
βαν ταν ως κοινωνικ προϊ ν παρε-
χ μενο δημ σια, που το βιβλίο απο-
τελούσε προν μιο εξασφαλισμένο
μ νο απ μια δεκάδα ανθρώπων α-
νάμεσα σε δεκάδες χιλιάδων, ενώ το
πολίτευμα προϋπέθετε άμεση συμ-
μετοχή του πολίτη, μια εκδήλωση
τ σο σύνθετη πως η θεατρική α-
νταποκριν ταν σε ανάλογα σύνθε-
τες απαιτήσεις, τις οποίες κάλυπταν
λοι αυτοί οι τομείς.
Hδη η ανάληψη της ευθύνης για
την οργάνωση της εορτής χι απ
τον «άρχοντα βασιλέα», παραδοσια-
κ φορέα θρησκευτικών κυρίως εκ-
δηλώσεων, αλλά απ τον επώνυμο
άρχοντα, πρ σωπο κατ’ εξοχήν πολι-
τικ , μαρτυρεί τη μετατ πιση απ το
αυστηρά λατρευτικ πλαίσιο που υ-
παινίχθηκα πιο πάνω. Aκ μη και ορι-
σμένες, τυπικά τουλάχιστον, θρη-
σκευτικές εκδηλώσεις του εορτα-
σμού, πως λ.χ. μια εναρκτήρια πο-
μπή, κατά την οποία μεταφερ ταν το
ξ ανο του Διονύσου απ τις Eλευθε-
ρές (αττική κοιτίδα, υποτίθεται, της
διονυσιακής λατρείας) στο θέατρο,
με την αθρ α συμμετοχή του λαού,
ως μέρους και χι ως θεατή της πο-
ρείας, προσελάμβαναν έντονα «κο-
σμικ » χαρακτήρα, ο οποίος, βέβαια,
κυριαρχούσε κατά τη διάρκεια του
«κώμου», πιθανώς λητκικής εκδήλω-
σης. Eκτ ς απ τις θεατρικές παρα-
στάσεις, μιαν ανάλογη εκδήλωση
σχετική με την τέχνη του λ γου, αλ-
λά ίσως οργανικ τερα εξαρτημένη
απ τη λατρεία, αποτελούσαν οι δι-
θυραμβικοί αγώνες, με εκτέλεση χο-
ρικών ασμάτων, 10 παίδων και 10 αν-
δρών, που εκπροσωπούσαν τις 10
φυλές της Aττικής, σε μια εκδήλωση
κατά τη δεύτερη, πιθαν τατα, ημέρα
του προγράμματος.
Σαν πάνδημη εκδρομή Tο Ωδείον Hρώδου του Aττικού, κάτω απ την Aκρ πολη επίσης, οικοδομήθηκε περίπου έξι αιώνες μετά το Διονυσια-
κ Θέατρο, που βρίσκεται δίπλα του (φωτ.: N. Kοντ ς, EOT).
Oι επ μενες τέσσερις ημέρες
(τρεις σε εμπ λεμη περίοδο) ήταν α- γι’ αυτ , αμείβονταν απ το κράτος. κριτές – επομένως, πολύν καιρ πριν χωρητικ τητα του διονυσιακού θεά-
φιερωμένες στους δραματικούς α- Tους χορούς συγκροτούσαν «ερασι- αρχίσουν οι αγώνες, η Aθήνα ζούσε τρου υπερέβαινε τις 15.000), η σχετι-
γώνες, γεγον ς κορυφαίο του εορ- τέχνες», την αποζημίωση των οποί- με την προσδοκία τους. κή καθυστέρηση των ξένων κυρίως,
τασμού. Eίναι περίπου βέβαιο τι, ων ανελάμβαναν οι χορηγοί, υπο- Oπως είναι ευν ητο, ο αριθμ ς που περιδιάβαζαν στο ιερ τέμενος
κατά τη διάρκεια του 5ου αι., στα Mε- χρέωση που ίσχυε, εννοείται, και των δραμάτων που ερμηνεύονταν του θεού προσφέροντας τάματα και
γάλα Διονύσια συμμετείχαν τρεις καθ’ λη τη διάρκεια της προετοιμα- (τουλάχιστον τέσσερα κάθε ημέρα αγοράζοντας ποικίλα λατρευτικά α-
τραγικοί ποιητές (ο καθείς με τρεις σίας, επειδή λοι έπρεπε να εγκατα- των αγώνων) απαιτούσε χρονικ διά- ντικείμενα, καθώς και οι προκαταρ-
τραγωδίες και ένα σατυρικ δράμα) λείπουν τις καθημερινές ασχολίες στημα τέτοιο, ώστε να μην είναι εφι- κτικές θρησκευτικές πράξεις πριν α-
και πέντε (ή τρεις) κωμικοί (ο καθείς τους. Δεν υπάρχει ένδειξη τι λη κτές οι παραστάσεις, αν δεν άρχιζαν π την έναρξη των παραστάσεων.
με μία κωμωδία). Aν συνυπολογι- αυτή η διαδικασία διεξαγ ταν μυστι- πολύ νωρίς κάθε πρωί. Kαι αυτ
στούν στις μετρήσεις και οι εκτελέ- κά, προκειμένου να εξασφαλισθεί η πράγματι συνέβαινε. Θα πρέπει λοι- H σύνθεση του κοινού
σεις των διθυραμβικών χορών, ο α- έκπληξη της «πρεμιέρας». Eίναι βέ- π ν να φαντασθούμε την ατμ σφαι-
ριθμ ς των πολιτών που συμμετεί- βαιο τι σοι συμμετείχαν στις παρα- ρα εκείνων των τεσσάρων ημερών Eχει πολύ συζητηθεί, χωρίς να έ-
χαν (ως υποκριτές, μέλη χορών, κο- στάσεις, κυρίως οι ερασιτέχνες, με- σαν μια πάνδημη εκδρομή, που διαρ- χουν προκύψει αδιαφιλονίκητα συ-
μπάρσοι, τεχνικοί) πρέπει να υπερέ- τέδιδαν, σε συγγενείς και φίλους, ε- κούσε ίσως και πάνω απ δέκα ώρες μπεράσματα, το πρ βλημα της σύν-
βαινε τους 1.000 σε κάθε εορτή. Aπ μπειρίες απ την προετοιμασία, καθημερινά. Γιατί, βέβαια, δεν πρέ- θεσης του κοινού, ιδιαίτερα επικε-
εκείνους που κάλυπταν το «καλλιτε- μουρμούριζαν μελωδίες απ τα χορι- πει να αθροισθούν μ νο οι ώρες της ντρωμένο στο ερώτημα αν παρακο-
χνικ » μέρος των αγώνων, μ νον οι κά και επιδεικνύονταν παίζοντας α- παράστασης, αλλά να συνυπολογι- λουθούσαν τις παραστάσεις και γυ-
υποκριτές ήταν επαγγελματίες και, ποσπάσματα που ανήκαν στους υπο- σθεί η προσέλευση του πλήθους (η Συνέχεια στην 6η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 5

5. Tο θέατρο της Δήλου. Oικοδομήθηκε στα μέσα του 3ου π.X. αιώνα... (φωτ.: «Iτανος»).
Συνέχεια απ την 5η σελίδα δούλους στις υψηλ τερες, άρα και τά» τους ανάγκασαν παραστάσεις σμένη και διαμορφωμένη απ προ-
ναίκες. Eίναι εύλογη η θέση του προ- λιγ τερο ευνοϊκές κερκίδες. τραγωδιών να διακοπούν η μία μετά γενέστερα του δράματος ποιητικά
βλήματος για μια αυστηρά ανδρο- Δικαιολογημένα, λοιπ ν, γίνεται λ - την άλλη ή, αντίθετα, με τα «μπιζαρί- είδη, ανεξάντλητη σε γοητευτικές
κρατούμενη κοινωνία πως εκείνη γος για πάνδημη συμμετοχή, την ο- σματά» τους ζήτησαν την επανάληψη παραλλαγές και ανοιχτή στις πιο
της κλασικής Aθήνας, που η ελευ- ποία ενίσχυε και το κράτος εξασφαλί- αποσπασμάτων που ενθουσίασαν. τολμηρές ερμηνείες· κατ πιν, το σύ-
θερία κινήσεων σε δημ σιους χώ- ζοντας τα εισιτήρια για τους φτωχ τε- νολο των μεταφυσικών και ηθικών ι-
ρους δεν ήταν προν μιο αυτον ητο, ρους πολίτες. Kαθ’ λη τη διάρκεια Σχέση με τα κείμενα δεών, που προσδι ρισαν οι αναζητή-
κυρίως για τις γυναίκες των ανώτε- του εορτασμού, η Aθήνα ήταν πλημ- σεις των φιλοσ φων· τέλος, τα είδη
ρων στρωμάτων – σο και να φαίνε- μυρισμένη απ κ σμο, χι μ νο α- Mια απ τις ριζικ τερες διαφορές της τέχνης, πως η ποίηση, η μουσι-
ται περίεργο, οι λαϊκές γυναίκες κυ- πλούς επισκέπτες, θεατές των δραμα- σε σύγκριση με τη δική μας εποχή κή και ο χορ ς, που συνέβαλαν, ως
κλοφορούσαν με πολύ λιγ τερους τικών αγώνων, αλλά και απ επίσημες συνιστά η σχέση του κοινού με τα ζωτικές συνιστώσες, στη δημιουργία
περιορισμούς. Bέβαιο είναι τι δεν αντιπροσωπείες, κυρίως των π λεων κείμενα που ερμηνεύονταν επί σκη- του πιο σύνθετου απ αυτά: του
υπήρχε, σο τουλάχιστον μας είναι της αθηναϊκής συμμαχίας, δεδομένου νής. Eίτε επρ κειτο για τραγωδίες δράματος. H μ νιμη άντληση θεμά-
γνωστ , ν μος απαγορευτικ ς προς τι η εορτή αποτελούσε ευκαιρία επί- είτε για κωμωδίες, τα θέματα και οι των απ τον παραδοσιακ μύθο κα-
αυτή την κατεύθυνση, οπ τε είναι δειξης, σε ανάλογες εκδηλώσεις, του προβληματισμοί που τροφοδοτού- θ λου δεν τοποθετούσε τον κ σμο
πιθαν τι τις κινήσεις της οικογέ- πολιτικού και εθνικού κύρους της π - σαν το υλικ των έργων ενδιέφεραν της τραγωδίας σε απ σταση απ τον
νειας καθ ριζε, κατά τα κοινωνικά λης. Θα πρέπει, λοιπ ν, να φαντα- άμεσα τον θεατή, προκαλώντας α- θεατή. H βασική διαφορά της απ τα
και ηθικά κριτήριά του, ο κάθε pater σθούμε λους τους σχετικούς χώ- νταποκρίσεις πολύ πιο ζωτικής ση- άλλα ποιητικά είδη που χρησιμοποι-
familias. Aπ κάποιους υπαινιγμούς ρους –πανδοχεία, αγορές, κήπους, ε- μασίας, για την κοινωνική, ηθική και ούσαν το μύθο προέκυπτε απ την έ-
του Aριστοφάνη αφήνεται η εντύπω- ξοχές– ασφυκτικά γεμάτους απ ένα πνευματική συγκρ τησή του, απ νταξη της δράσης σε έναν προσδιορι-
ση τι τουλάχιστον τραγωδίες παρα- πλήθος ετερ κλητο και ζωηρ , κυ- ,τι και τα πιο «στρατευμένα» έργα σμένο και αναγνωρίσιμο χώρο, την
κολουθούσε κάποιος αριθμ ς γυναι- ρίως κατά τις ημέρες των παραστάσε- σήμερα. Oχι μ νο οι κωμωδίες που, πρωτοπρ σωπη και μιμική χρήση του
κών (άλλωστε, γιατί να χαρακτήριζο- ων. H κινητοποίηση άρχιζε ξημερώμα- ούτε ή άλλως, τον αφορούσαν, επει- λ γου, που εκφραζ ταν με ρους δα-
νται τ σο επικίνδυνες για τα χρηστά τα, με τις οικογένειες να ξεκινούν απ δή πραγματεύονταν θέματα αντλη- νεισμένους απ τη σύγχρονη κοινω-
ήθη τους οι «φεμινιστικές» τραγω- τα σπίτια τους εφοδιασμένες με λα μένα απ την περιρρέουσα πραγμα- νικοπολιτική πραγματικ τητα, την α-
δίες του Eυριπίδη;), αλλά ίσως χι τα απαραίτητα για μια ημερήσια εκ- τικ τητα (τον διαιωνιζ μενο π λεμο, ναμ χλευση διαχρονικών προβλημά-
και κωμωδίες. Aντίθετα, δεν μας δρομή: πρ χειρο φαγητ (ψωμί, τυρί, την παρακμή της πολιτικής ζωής, τις των, πως ήταν η σχέση του ανθρώ-
προξενεί έκπληξη ο προσδιορισμ ς ελιές, καρπούς) και, βέβαια, κρασί. διαβρωτικές επιδράσεις των σοφι- που με τον περιβάλλοντα και τον υ-
ειδικού τμήματος στο διονυσιακ Eπομένως, δεν θα απέδιδε την πραγ- στών), και επομένως αναμ χλευαν περβατικ κ σμο, η αναζήτηση της
θέατρο προορισμένου για τους εφή- ματική ατμ σφαιρα του θεάτρου η ει- έστω και κωμικά παραμορφωμένα, δικαιοσύνης, η βιωσιμ τητα της αξιο-
βους, ενώ είναι βέβαιο τι ανάμεσα κ να μιας σιωπηλής μυσταγωγίας. προβλήματα που τον ταλάνιζαν. Πο- πρέπειας, η αναγκαι τητα του πολέ-
στους θεατές υπήρχαν και «παίδες», Oλες οι μαρτυρίες που μας σώζονται λύ περισσ τερο ο κ σμος της τρα- μου, η αγωνία του θανάτου. Eτσι, το
προς τους οποίους κάπου απευθύνε- αναφέρονται σε ένα κοιν εξαιρετικά γωδίας, πιο πλούσιος, σύνθετος και θέατρο συναιρούσε λες τις εμπει-
ται ο κωμικ ς, πως και αρκετοί δού- εκδηλωτικ στις αντιδράσεις του, θε- βαθύς, πρ σφερε στον θεατή πολύ- ρίες που σήμερα προσφέρουν, χι
λοι, κυρίως απ εκείνους που είχαν τικές και αρνητικές. Σχ λιες και κραυ- μορφο υλικ , που πλούτιζε τον εσω- μ νο τα ακραιφνώς καλλιτεχνικά
πιο περίοπτη θέση μέσα στην οικο- γές επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας τερικ χώρο του με εμπειρίες παι- προϊ ντα, αλλά και η εκπαίδευση, η
γένεια. Oπως είναι φυσικ , για λες για την ερμηνεία των υποκριτών και δευτικές, πολύτιμες. Hταν, κυρίως, η εκκλησία, οι ποικίλες πνευματικές εκ-
αυτές τις κοινωνικές μερίδες υπήρ- των χορευτών αποτελούσαν σύνηθες ανανέωση της επαφής του με την δηλώσεις, το βιβλίο, τα μέσα μαζικής
χαν προκαθορισμένες θέσεις μέσα φαιν μενο: αναφέρονται περιπτώσεις παράδοση, πως την εκπροσωπούσε ενημέρωσης – επρ κειτο για μοναδι-
στο θέατρο, με τις γυναίκες και τους που οι θεατές με τα «ποδοκροτήμα- ο μύθος, πρώτα, μια πηγή εμπλουτι- κή και πολύμορφη πηγής παιδείας.
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999

6. Δημιουργία μιας αθάνατης μορφής
H αρχιτεκτονική του αρχαίου ελληνικού θεάτρου
Tο θέατρο Oρχομενού Bοιωτίας, κτισμένο μέσα στην οχυρωμένη ακρ πολη, στα τέλη του 4ου π.X. αιώνα (φωτ.: «Iτανος»).
Tου Aναστάσιου Πορτελάνου χαρακτήρα θέσεων παρακολούθη- κυκλική ορχήστρα, που ο χορ ς ε- ματικού χαρακτήρα αναλήμματα, N.
Aρχιτέκτονος και Tοπογράφου Mηχανικού
σης τελετουργιών και θεαμάτων, κτελούσε τα δρώμενα γύρω απ το Πλευρώνα που θέση σκηνής υπέχει
Διδάκτορος Tμήματος Iστορίας και Aρχαιολογίας φανερώνουν μία πρώιμη θεατρική βωμ , ακολούθησε η τοποθέτηση ένας πύργος, Σπάρτη). Φιλοξενού-
του Πανεπιστημίου Kρήτης διαμ ρφωση. ξύλινων και μετέπειτα στους κλασι- σαν και άλλες λειτουργίες (Mεγαλ -
Oι χοροί και οι διθύραμβοι αποτέ- κούς και ελληνιστικούς χρ νους λί- πολη, Aρκ. Oρχομεν ς συνεδριά-
H APXITEKTONIKH των αρχαίων ελ- λεσαν τα πρώτα στοιχεία της ανά- θινων εδωλίων. H λίθινη κατασκευή σεις, Δελφοί, B. Oρχομεν ς μουσι-
ληνικών θεάτρων εξελίσσεται ανά- πτυξής του. Aπ τη γέννησή του συ- του ολοκληρώνεται τον 4ο αι. π.X. Oι κούς αγώνες, Σπάρτη χορούς γυμνο-
λογα με τα τεχνικά, οικονομικά και σχετιζ ταν με τη λατρεία του Διονύ- διαστάσεις μεγάλωναν απ την κλα- παίδων, Πριήνη δικαστήριο).
πολιτιστικά δεδομένα των διαφ ρων σου. Eπί Πεισίστρατου έχουμε την σική έως τη ρωμαϊκή περίοδο.
περι δων. Tο θέατρο εξαπλώνεται πρώτη καταγραμμένη εκτέλεση του Tα θέατρα κτίζονταν κοντά στα κέ- Aρχιτεκτονική
σε λη την έκταση του αρχαίου ελ- Θέσπιδος. Στη γιορτή των Mεγάλων ντρα της κοινωνικής ζωής, την ακρ -
ληνισμού, απ τις αποικίες της δύ- Διονυσίων του 534 π.X. ένας ηθοποι- πολη (Aθήνα, Λάρισα, Aργος), την α- του αρχαίου
σης έως τις ανατολικ τερες κατα- ς με βαμμένο πρ σωπο έκανε διά- γορά (Mαντίνεια, Kορίνθος, Mεσσή- ελληνικού θεάτρου
κτήσεις του M. Aλεξάνδρου ή των λογο με το χορ . Διθύραμβοι και νη, Σίδη), το στάδιο (Δελφοί, P δος),
διαδ χων. δράματα εκτελούνταν απέναντι απ το βουλευτήριο (Mεγαλ πολη, Δω- Oι πρώτες παραστάσεις στην Aγο-
Oι μεγάλες βαθμίδες σε δύο κάθε- το άγαλμα του Διονύσου στο Διονυ- δώνη), τα ιερά (Eπίδαυρος, Δελφοί, ρά της Aθήνας δίνονταν με κατα-
τες διευθύνσεις στο BA τμήμα της σιακ , ως εκδήλωση λατρείας μάλ- Ωρωπ ς). Kοντά βρίσκεται και το ρω- σκευή ικριωμάτων (ίκριων). Σταδιακά
Kνωσού (18ου -17ου π.X.) και μνημει- λον παρά ως παράσταση για θεατές. μαϊκ ωδείο (Aθήνα, Aργος, K ριν- το θέατρο αποκτά την μορφή του,
ώδης ανάλογη κατασκευή βαθμίδων Tον απλ χώρο καλής οπτικής και θος, Nικ πολη). Συχνά σχετίζονται συντιθέμενο απ τρία διακριτά μέρη,
στη Φαιστ (20ος, 17ος π.X.), έχουν ακουστικής, το χωμάτινο κοίλο με με την οχύρωση (Δωδώνη με οχυρω- Συνέχεια στην 8η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 7

7. Tο αρχαίο θέατρο των Συρακουσών, το λεγ μενο «μεγάλο», λαξεμένο σε φυσικ ασβεστολιθικ πέτρωμα, έργο του 3ου π.X. αιώνα (φωτ.: «Iτανος»).
Συνέχεια απ την 7η σελίδα τρέχουν το κοίλο καθ’ λο του το ύ- με ακτίνες μεγαλύτερες της βασικής Tα καθίσματα, εδώλια, είναι μαρ-
το κοίλο, την ορχήστρα και την σκη- ψος, διαιρώντας το σε τομείς, τις και κέντρα εκατέρωθεν του άξονα μάρινα ή λίθινα. Συχνά το κοίλο λα-
νή. H αναζήτηση χώρων καλής ακου- κερκίδες. Πολλά επιθέατρα, έχουν (Eπίδαυρος) ή επί αυτού, β) ένα κε- ξεύεται στο βράχο, σε μικρ βαθμ
στικής οδήγησε, σε πλαγιές λ φων. πρ σθετες ενδιάμεσες κλίμακες. ντρικ ημικύκλιο επεκτείνεται προς (Διονυσιακ , Θορικ , N. Πλευρώνα,
Συχνά γιν ταν συμπλήρωση χωμά- Συχνά το επιθέατρο περιορίζεται τη σκηνή με εφαπτ μενη στα άκρα Aργος) ή μεγαλύτερο (Oινιάδες, Xαι-
των, ακ μη και πλήρης επίχωση (Δίο, σε σχέση με το θέατρο, με μείωση του (Διονυσιακ , Aιγείρας, Hράκλει- ρώνεια, Συρακούσες, Πέργαμος).
Mαντίνεια). πλάτους των ακραίων κερκίδων, για ας Mινώας). Eνίοτε ορθογώνια στηρίγματα, κατά
τους εξής λ γους: α. Aποφυγή ψη- Oι κλίμακες συγκλίνουν στα αντί- διαστήματα, έφεραν έδρανα ξύλινα
Tο κοίλο λών αναλημμάτων (Περγάμου, Aιγεί- στοιχα κέντρα χάραξης του κοίλου. ή μαρμάρινα, (Πριήνη, Bοιωτ. Oρχο-
ρας). β. Mέρος των ακραίων κερκί- Eνίοτε συνέρχονται σε άλλα σημεία μεν ς). Oρισμένα θέατρα πιθανά
Tο κοίλο προορίζεται για το κοιν . δων του επιθεάτρου, διατίθεται για (σε Oινιάδες, συγκλίνουν σε 1,45 μ. διατήρησαν τα ξύλινα εδώλια και
Συχνά έχει μεγάλη χωρητικ τητα προσβάσεις στα διαζώματα (Eπιδαύ- απ το κέντρο του κοίλου προς τη στις τελευταίες φάσεις της λειτουρ-
(ως 25.000). Διαμορφώνεται συνή- ρου, Σπάρτης, Mεγαλ πολης). γ. σκηνή, ενώ οι δύο ακραίες κλίμακες γίας τους, (Hλιδα, B΄ Λαρίσης). Στο
θως με τμήμα κ λουρου κώνου, που Aναγκαι τητα, εγγραφής του κοίλου στο κέντρο του). Δίο ήταν πλίνθινα.
υπερβαίνει το ημικύκλιο. Aυτ απαι- σε δεδομένο περίγραμμα (Δελφών, Oι προσβάσεις στο κοίλο γίνονται H εμπρ σθια πλευρά των εδωλίων
τεί ψηλά αναλήμματα στα άκρα του, P δου). απ τις παρ δους ή τα διαζώματα. άλλοτε είναι κατακ ρυφη (Kούριο,
που αντιστηρίζουν σωρευμένους - H δημιουργία μεγαλυτέρων των Oι πάροδοι, μεταξύ κοίλου και Oινιάδες), άλλοτε με εξοχή στο πά-
γκους χωμάτων, είτε μεγάλες τομές 180° κοίλων και η διεύρυνση της κα- σκηνής, οδηγούν στην ορχήστρα. νω μέρος (A΄ Λάρισας, Σαμοθράκης,
εδάφους. Σε βραχώδεις λ φους, συ- μπυλ τητας, εξυπηρετούν την ανα- Aπ αυτές εισέρχεται ο χορ ς (το Tροίας), στα άκρα της κερκίδας (Mε-
χνά οι επάνω απολήξεις του είναι α- βάθμιση του ρ λου της σκηνής και τραγούδι της εισ δου του καλείται γαλ πολη, Aρκ. Oρχομεν ς, Mεσσή-
νισοϋψείς (Aργος, Aιγείρα, Πέργα- ακουστικές ανάγκες. επίσης πάροδος), και θεατές. Oρι- νη, Eρέτρια, Kαβίρειο) ή και μεταξύ
μο, Διονυσιακ ). Eνίοτε έχουμε απο- Tην κυκλική ορχήστρα περιβάλλει σμένες φορές κλείνουν με πύλες, δι- των άκρων της (Aργος). Eνίοτε κάτω
κλίσεις απ την κωνική και χάραξη συνήθως κυκλικής χάραξης κοίλο. Oι πλές (Eπίδαυρος, Ωρωπ ς, Δωδώνη), εσοχή επιτυγχάνεται με αρνητική
ευθύγραμμη (Συρακουσών-I, Kαλυ- δύο κύκλοι είναι ομ κεντροι (Mαντι- απ τις οποίες η μία χρησιμοποιείται κλίση (B΄ Λάρισας, Kούριο). Πίσω απ
δώνος) ή πολύπλοκη μαθηματική ε- νεία, Σικυώνα, Mεγαλ πολη) ή χι. για είσοδος θεατών και η άλλη ηθο- το κάθισμα συνήθως δημιουργείται
πιφάνεια (Θορικ ς, Xαιρώνεια, Mα- Στη δεύτερη περίπτωση το κέντρο ποιών, ή απλές (Πριήνη). υποδοχή για τα π δια με λάξευση ή
κύνεια). του κύκλου του κοίλου μετατοπίζε- Tα διαζώματα, που υπάρχουν, ε- ταπείνωση της πίσω λιθοπλίνθου
Tο κοίλο διαιρείται συνήθως σε ται αξονικά προς τη σκηνή και μεγα- ξυπηρετούν την κίνηση των θεατών. (Mεγαλ πολη) ή του χώματος που ε-
τμήματα με τα διαζώματα, διαδρ - λώνει προς την πλευρά αυτή η απ - Συναντάμε ένα (Eπίδαυρος, Σπάρτη, νίοτε αφήνεται εκεί. H ταπείνωση ε-
μους οριζ ντιους, παρεμβαλλ με- σταση ορχήστρας - εδωλίων (Oινιά- Δήλος), δύο (Δωδώνη, Πέργαμος, πιφέρει μείωση της υψομετρικής
νους στις σειρές των εδωλίων. Tο δες, μετατ πιση 0,70 μ., πλάτος δια- Eφεσος, Mεγαλ πολη), ή και τρία διαφοράς των εδωλίων, του ύψους
κάτω τμήμα ονομάζεται θέατρο και δρ μου στο κέντρο 2,05 μ., και στα (Aργος). Στη στέψη του κοίλου διά- του θεάτρου, οικονομία 7=-0987 υλι-
το επάνω επιθέατρο. Aλλοτε συνα- πλάγια 2,60 μ., Bοιωτ. Oρχομεν ς, δρομος διευκολύνει την είσοδο-έξο- κού και χώρου, ιδίως σε συνδυασμ
ντάμε ένα επιθέατρο (Δήλος, P δος, μετατ πιση 0,75 μ. και πλάτη 2,00 και δο θεατών. Aυτ ς πως και τα διαζώ- με την πρ σθια εσοχή.
Δελφοί, Mίλητος) και άλλοτε δύο 2,76 μ.). ματα έχουν προσβάσεις απ πλατώ- Διαστάσεις εδωλίων: Yψη: Πειραιά
(Mεγαλ πολη, Δωδώνη, Aργος, Πέρ- Oταν το κοίλο δεν χαράσσεται με ματα εδάφους (Eπιδαύρου, Aιγείρας, 0,32 μ., Πριήνης 0,325 μ., Kορίνθου,
γαμος, Eφεσος, Tαυρομένιον). Συ- ένα κέντρο συνήθως: α) το κεντρικ Mεγαλ πολης), είτε απ κλίμακες Διονυσιακού 0,33 μ., Oινιάδων 0,345
χνά αυτά είναι προσθήκες. Aκτινωτά τμήμα του είναι μικρ τερο των 180° (Δήλου, Δωδώνης, Mαντινείας, μ., Mεγαλ πολης 0,395 μ. Πλάτη:
απ την ορχήστρα οι κλίμακες δια- και τα ακραία τμήματα χαράσσονται Σπάρτης, P δου). Διονυσιακού 0,33 μ., Mεγαλ πολης
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999

8. Tο θέατρο της Πλευρώνος είχε κτιστεί –μέσα 3ου π.X. αιώνα– σε θέση με θέα που έφτανε ώς την Kεφαλονιά και τη Zάκυνθο. H σκηνή του ήταν ενσωματωμέ-
νη στο τείχος της π λης (φωτ.: «Iτανος»).
0,30 μ. Aπ σταση εδωλίων: Oινιάδων (Στράτος). Περίτεχνοι θρ νοι ιερέων γώνιοι χοροί. H μετάβαση απ τον γώνιοι αγωγοί γύρω απ την ορχή-
0,70 μ., Mεγαλ πολης 0,715 μ., Διο- υπάρχουν σε ορισμένα θέατρα, εν- κυκλικ στο γραμμικ χορ συναρ- στρα αποχετεύουν τα νερά, ανοικτοί
νυσιακού 0,765 μ. Στο Διονυσιακ υ- σωματωμένοι στην προεδρία (Πριή- τάται με την ανάπτυξη του δράμα- (Δήλος, Mεγαλ πολη), σκεπαστοί
πάρχει χάραξη υποδιαιρέσεων θέσε- νη 5, Διονυσιακ στις 3 πρώτες σει- τος, που έφτασε στην κλασική του (Eπίδαυρος, Δελφοί) ή με μερική κά-
ων ανά 0,41 μ. ρές 67) ή ανεξάρτητοι (Ωρωπ ς 5, μορφή τον 5ο αι., χωρίς να εκτοπίσει λυψη (Διονυσιακ , Δωδώνη, Oινιά-
Eπιγραφές επί εδωλίων είναι συ- Aρκ. Oρχομεν ς, 2 Tεγέα). το διθύραμβο. δες, Δίο).
νήθεις. Aναφέρονται σε θεούς, ιε- Στην ορχήστρα υπάρχει βωμ ς για Γύρω απ την ορχήστρα υπάρχει
ρείς, άρχοντες (Διονυσιακ , Π λης H ορχήστρα θυσίες, συνήθως στο Δι νυσο, η Θυ- διάδρομος, για την κίνηση θεατών,
Eπιδαύρου, Mιλήτου, Συρακουσών) μέλη. συχνά διευρυν μενος προς τις πα-
και σε άλλα θέματα, πως απελευθέ- H ορχήστρα κατασκευάζεται πλή- Σε πολλά θέατρα (Aργος, Eρέτρια, ρ δους. Aλλοτε τοποθετείται μετα-
ρωση δούλων (Λαρίσης, Oινιαδών). ρης κύκλος. Oταν το προσκήνιο είναι Δίο, Mαγνησία, Tράλλεις), στο κέ- ξύ ορχήστρας και προεδρίας ή εδω-
H πρώτη σειρά εδωλίων συχνά φέ- προσθήκη στη σκηνή, τέμνεται απ ντρο της ορχήστρας κλίμακα, η Xα- λίων (Διονυσιακ , Eπιδαύρου, Δω-
ρει ερεισίνωτα και συνήθως ερεισί- αυτ (Δήλος, Mαντινεία, Mεγαλ πο- ρώνειος, επικοινωνεί με υπ γειο δώνης, Δελφών) και άλλοτε μεταξύ
χειρα στα άκρα των κερκίδων, ονο- λη, Bοιωτ. Oρχομεν ς). Tο κυκλικ διάδρομο, συνήθως θολωτ , με τη προεδρίας και εδωλίων (Δήλου,
μάζεται προεδρία. Προοριζ ταν για σχήμα κατάγεται απ το χορ και σκηνή ή το προσκήνιο. Xρησίμευε Πριήνης, Mεγαλ πολης).
άρχοντες και ιερείς. Tα ερεισίχειρα τους διθυράμβους (ορχούμαι=χο- για την κίνηση των θεών του κάτω
διαμορφώνονται καμπυλωτά (Mεγα- ρεύω), που έχουν περιγραφεί ως κύ- κ σμου και για την κάθοδο σ’ αυτ ν. H σκηνή
λ πολη, Eπίδαυρος, Aρκ. Oρχομε- κλιοι χοροί, σε αντίθεση με την τρα- Tο δάπεδο της ορχήστρας διαμορ-
ν ς, π λη Eπιδαύρου), τριγωνικά (Σι- γωδία, τη σάτιρα και τη κωμωδία, - φώνεται με πατημένη γη ή πλακ - H σκηνή είναι χαμηλ ορθογωνικ
κυώνα, Σπάρτη, Γύθειο, ’ργος, Δή- που η κίνηση του χορού είναι γραμ- στρωση με κανονικές (Διονυσιακ ) ή κτίριο, ανεξάρτητο, στο πίσω μέρος
λος) ή ίσου ύψους με ερεισίνωτα μική και χαρακτηρίζονται ως ορθο- ακαν νιστες πλάκες (Δελφοί). Oρθο- Συνέχεια στην 10η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 9

9. H μορφή που είχε το θέατρο της Eπιδαύρου (Aσκληπιείον) και η σκηνή του σε δύο φάσεις της οικοδ μησής του. Aριστερά η πρώτη μορφή του, στην κλα-
σική εποχή, και δεξιά πως διαμορφώθηκε στην ελληνιστική περίοδο, με την προσθήκη Eπιθεάτρου (κοινώς, άνω διαζώματος) κ.λπ. (Σχέδια N. Παπαχα-
τζής, «Παυσανίου Περιήγησις» 2, 209, εικ. 234–237).
Συνέχεια απ την 9η σελίδα και 3ος ροφος, το θεολογείο. O Eυ- φος. Aυτ φέρει προς την ορχήστρα Eνίοτε πίσω απ’ τη σκηνή υπάρχει
της ορχήστρας. Tο αρχικ θέατρο ριπίδης απ’ αυτ , εμφάνιζε τους θε- κιονοστοιχία. Aρχικά ξύλινο, που κα- στοά (Διονυσιακ , Aργος).
δεν είχε ανάγκη σκηνής. Tην επέβα- ούς, που παρενέβαιναν στην υπ θε- τά ορισμένους στους κλασικούς
λε η πρ οδος του δράματος. Στην ση. O Aισχύλος παρουσίαζε ηθοποι- χρ νους αφαιρείτο κατά τη διδασκα- Tα σκηνικά
αρχαϊκή περίοδο υπήρχε ένας ηθο- ούς απ επίπεδη οροφή της ξύλινης λία της τραγωδίας. Aπ τον 3ο αι. κα-
ποι ς (υποκριτής), ο οποίος συνδε - σκηνής. θιερώνεται και στην τραγωδία. Στα
του αρχαίου θεάτρου
ταν με το χορ ή ανταποκριν ταν. O H σκηνή φέρει δίπλα παρασκήνια, ελληνιστικά χρ νια ήταν λίθινο. Mε
Aπ τους χρ νους του Aισχύλου έ-
Aισχύλος αύξησε τους ηθοποιούς σε χώρους αποθήκευσης και εξυπηρέ- κιονοστοιχία στην ψη, συνήθως με
χει χρησιμοποιηθεί το εκκύλισμα, κυ-
δύο και ο Σοφοκλής σε τρεις. Bαθμι- τησης των ηθοποιών (Kασσώπη ημικίονες σε ορθογωνικούς πεσσούς
κλική πλατφ ρμα, που μεταφέρει ε-
αία ο λ γος σε βάρος του λυρικού Hπείρου, Nέα Πλευρών, Oινιάδες). (Eπίδαυρος, Ωρωπ ς, Θάσος, Δελ-
κτ ς σκηνής τα δρώμενα. O Aισχύλος
μέρους και οι ρ λοι αυξάνονται, α- Eνίοτε η σκηνή αποκτά ειδική δια- φοί, Δίο, Oινιάδες, Πριήνη, N. Πλευ-
χρησιμοποίησε ένα βαρούλκο, σαν
παιτούνται πλέον κοστούμια, προ- μ ρφωση. Στη Σπάρτη κινητή επί ρώνα, Δήλος), στα ανοίγματα της ο-
μηχανή πετάγματος, την οποία χρη-
σωπεία, κ.λπ., και μία εγκατάσταση τροχών, με πλινθ κτιστη υπ στεγη ποίας τοποθετούνται πίνακες. Φέρει
σιμοποίησε αργ τερα ο Eυριπίδης
δίπλα στην ορχήστρα. σκηνοθήκη. Στη Mεγαλ πολη το επιστήλιο και ζωφ ρο, συχνά με επι-
και διακωμώδησε ο Aριστοφάνης. H
Kατ’ αρχήν ξύλινες, αντικαταστά- προστώο του Θερσιλίου έχει θέση γραφές (Θάσου, Oινιαδών). O αριθ-
κωμωδία χρειαζ ταν σο και η τρα-
θηκαν αργ τερα, κυρίως τον 3ο και σκηνής. Στο Kαβιρείο στo κέντρο μ ς των μετακιονίων ήταν μον ς. Tο
γωδία ποικιλία μηχανισμών σκηνής.
2ο αι. κατά το πλείστον με λίθινες. της υπάρχει να ς. Nα πλησίον της κεντρικ και δύο ακραία έμεναν α-
Tο αρχαίο ελληνικ θέατρο χρησι-
Tα ερείπια δείχνουν ποικιλία σκη- σκηνής, συνήθως δυτικά της, συνα- νοικτά. Στο θριγκ εδράζονταν ξύλι-
μοποιεί ευρέως σκηνογραφία. H κιο-
νών, με δύο επικρατέστερους τύ- ντάμε συχνά (Διονυσιακ , Θορικ ς, νες ή λίθινες (Πριήνη) δοκοί, που έ-
νοστοιχία του προσκηνίου και θυρώ-
πους. Πέργαμος). φεραν το δάπεδο του προσκηνίου, -
ματα πληρούνται με σκηνικά. Mεγά-
Eνας, παλαι τερος, με συνήθως ε- H διώροφη σκηνή προς την ορχή- που η πρ σβαση ηθοποιών γίνεται
λος αριθμ ς κινητών σκηνικών έχει
λαφρά υπερυψωμένη εξέδρα και πα- στρα φέρει στεν ορθογωνικ προ- συχνά απ τα πλάγια, με κεκλιμένα
επινοηθεί, απ κινούμενα με τρο-
ραπλεύρως παρασκήνια. σκήνιο, μήκους περίπου σο η διάμε- επίπεδα (Ωρωπ ς, Eπίδαυρος, K -
χούς παράλληλα στην ψη, που έρ-
Δεύτερος αυτ ς με προσκήνιο, τρ ς της, ύψους σο ο πρώτος ρο- ρινθος, Δελφοί, Στράτος, Tιτάνη). χονται απ τις δύο πλευρές, ή τη μία
ορθογωνική εξέδρα προς την ορχή- (Mεγαλ πολη), μέχρι την κίνηση επί
στρα, στο επάνω επίπεδο της οποίας τροχών ολ κληρης της σκηνής
ανέβαιναν οι ηθοποιοί. Στους κλασι- (Σπάρτη).
κούς χρ νους οι υποκριτές έπαιζαν Aλλά και σε πρώιμες περι δους τα
στην ορχήστρα μαζί με το χορ . Kα- σκηνικά στη χωρίς προσκήνιο σκηνή
θιερώνεται απ την σταδιακή υπο- είχαν βασική παρουσία. Tα πρώτα
βάθμιση του χορού, μέχρι και την α- χρ νια της τραγωδίας το σκηνικ ή-
πουσία του με τη νέα κωμωδία. Mετά ταν απλ . Eνας βωμ ς, ένα σπήλαιο,
το 350 π.X. επιβάλλεται για καλύτερη ένας τάφος, μία τέντα, διάφορα ιερά
προβολή των ηθοποιών. Eπιπλέον αντικείμενα, ριζαν αυτ . Tο σατιρι-
των παραστάσεων της νέας κωμω- κ έργο τον 5ου αι. τακτοποιεί το θέ-
δίας, πολλές κλασικές τραγωδίες α- μα με απλά αντικείμενα στο κοίλο.
ναβίωσαν. Eτσι η ελληνιστική σκηνή H προοπτική αρχιτεκτονική είχε
πρέπει να παρέχει πολλές δυνατ τη- παρουσία στη σκηνογραφία. O Bι-
τες. τρούβιος (7.1.11) αναφέρει τι ο Aι-
H ψη της σκηνής προς το προ- σχύλος είχε καλέσει τον Σάμιο Aγά-
σκήνιο ονομάζεται και αυτή σκηνή. θαρχο για να ζωγραφίσει μία προο-
Tο ισ γειο έχει τρεις π ρτες, που πτική σκηνογραφία. O Σοφοκλής ε-
δεν χρησιμοποιούνται πάντα. O ρο- φήρμοσε την προοπτική σκηνογρα-
φος ονομάζεται λογείον, η ψη του φία απ το 460 π.X.
έχει μία ή τρεις π ρτες ή διαμορφώ- Στις Συρακούσες σε πρώιμη φάση
νεται με πεσσούς ή κίονες (θυρώμα- πίνακες σκηνογραφίας υψώνονται α-
τα), επί των οποίων στερεώνονται Aναπαράσταση του θεάτρου της Πριήνης, στη Mικρά Aσία (Πηγή: Freya Stark, π μία τάφρο, με απλά μέσα, προ της
σκηνικά. Oρισμένες φορές υπάρχει «Ionia A. Quest», London, 1954, fot. face 152). σκηνής.
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999

10. Tο θέατρο της Eπιδαύρου (Aσκληπιείον), φημισμένο απ τα αρχαία χρ νια για την ακουστική του. (φωτ.: «Iτανος»).
H ακουστική του αρχαίου θεάτρου
Πού οφείλεται η εξαιρετική ακουστική των αρχαίων θεάτρων
Tου Eμμανουήλ Γ. Tζεκάκη τές, σαν επισκέπτες, σαν επιστήμο- σμ με τη μεγάλη υπερύψωση μετα- αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Mε λα
Kαθηγητή Aριστοτελείου
νες, σαν σχεδιαστές νέων θεάτρων, ξύ σειρών καθισμάτων δίνει έναν μο- τα μέσα στην διάθεσή του, ο σύγχρο-
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης είναι αναγκαία και πρέπει να είναι συ- ναδικ συνδυασμ απρ σκοπτης θέ- νος σχεδιαστής χάνει πολλές φορές
νεχής. ας και ακρ ασης. αυτ το ν ημα και οδηγείται σε λύ-
H AΠΛOTHTA και το μεγαλείο αποτε- Tρία στοιχεία συνθέτουν το αρχαίο Aντίθετα με τον κύκλο της ορχή- σεις θεατρικών χώρων που δεν στη-
λούν τη συνοπτικ τερη ίσως περι- ελληνικ θέατρο, η ορχήστρα, το κοί- στρας και του κοίλου η ευθεία αποτε- ρίζουν την παράσταση αλλά αναλί-
γραφή των χαρακτηριστικών των λο και η σκηνή. λεί το βασικ σχήμα της σκηνής. H σκονται στο χώρο. Γι’ αυτ το μήνυ-
μνημείων του αρχαίου ελληνικού κ - O κύκλος της ορχήστρας αποτελεί σκηνή είναι το κτίσμα μέσα στο οποίο μα που μας μεταφέρουν τα αρχαία
σμου. Kαι το θέατρο αποτελεί το τον πυρήνα της μορφής του αρχαίου συντελούνται λες οι προετοιμασίες ελληνικά θέατρα εξακολουθεί να εί-
μνημείο εκείνο στο οποίο τα δύο αυ- ελληνικού θεάτρου. Eίτε πρ κειται και ταυτ χρονα είναι το φ ντο μπρο- ναι επίκαιρο και δεν έχει γίνει ακ μη
τά χαρακτηριστικά συνδυάζονται με για κύκλο χορευτών, είτε πρ κειται στά στο οποίο διαδραματίζεται η θε- κατανοητ στο σύνολ του.
τον καλύτερο τρ πο. για κύκλο χορωδών, ένα είναι βέβαιο. ατρική δράση. Aλλοτε κανονικ πέ-
H αλήθεια αυτή δεν οφείλεται μ - O κύκλος αποτελεί το βέλτιστο σχή- τρινο κτίριο, άλλοτε πρ χειρο ελα- H ακουστική
νο στην απλ τητα της μορφής του, μα για να μπορεί να βλέπει και να α- φρύ κατασκεύασμα, σκηνικ , παρου-
σε σύγκριση με άλλα, αναγκαστικά ί- κούει άνετα ένας μεγαλύτερος αριθ- σιάζει μεγάλες διαφοροποιήσεις ως τ τε και σήμερα
σως συνθετ τερα μνημεία. Oφείλε- μ ς θεατών. Aκ μη περισσ τερο ο προς τη μορφή, το μέγεθος και τη
ται περισσ τερο στην απλ τητα της κύκλος αποτελεί το φυσικ σχήμα θέση. Kυρίως τη θέση ως προς την H ακουστική ποι τητα των αρχαί-
λειτουργίας του. Oφείλεται στο δια- που δημιουργείται και σήμερα γύρω ορχήστρα και την απ σταση απ αυ- ων ελληνικών θεάτρων είναι τ σο
χρονικ χαρακτήρα αυτής της λει- απ έναν ομιλητή. τή. Kρίνοντας απ την κατάληξη της γνωστή σο και αξιοθαύμαστη, με α-
τουργίας που επιτρέπει την αξιοποί- Tο κοίλον του θεάτρου, δηλαδή το μορφής του κτιρίου της σκηνής, - ποτέλεσμα να παίρνει χαρακτήρα
ησή τους χιλιάδες χρ νια μετά τη δη- ίδιο το θέατρο, αναπτύχθηκε αρχικά πως μας παρουσιάζεται σε ένα κορυ- μυστικισμού. Στην πραγματικ τητα
μιουργία τους. Oφείλεται τέλος στην με τη βοήθεια ξύλινων κατασκευών. φαίο δείγμα θεάτρου, στην Eπίδαυ- για πολλά στοιχεία της ακουστικής
αντοχή της άποψης των δημιουργών Kαταστροφές κατέδειξαν το επικίν- ρο, φαίνεται τι μετά απ παλινδρο- αυτής έχουμε συγκεκριμένες απα-
τους, που ανταπεξέρχεται στις σύγ- δυνο των κατασκευών αυτών και ο- μήσεις διαμορφώθηκε ως ένα διώρο- ντήσεις. Aυτές δεν θα πρέπει να τις
χρονες απαιτήσεις τ σο της χρήσης δήγησαν στην επιν ηση πιο ασφαλών φο κτίσμα στην εφαπτομένη του κύ- δούμε σαν απομυθοποίηση. Γιατί δεν
των ίδιων των μνημείων σήμερα σο λύσεων, αρχικά κοντά σε λ φους για κλου της ορχήστρας, με το οποίο είναι πλήρεις, δεν απαντούν σε λα
και του σχεδιασμού νέων. Kαι η αντο- τη δημιουργία του κοίλου με εκσκα- κλείνει η μία πλευρά του θεάτρου. τα ζητήματα. Aλλά κυρίως γιατί η ε-
χή αυτή αναδεικνύει το μεγαλείο. φή και τελικά σε κατασκευές απ πέ- H απλή επίλυση των τριών καθορι- πιτυχία των θεάτρων αυτών οφείλε-
Γι’ αυτ η ανανέωση της γνωριμίας τρα, που διασώζονται μέχρι τις μέρες στικών αυτών στοιχείων του θεατρι- ται χι μ νο στην ακουστική αλλά και
μας με το αρχαίο θέατρο, σαν θεα- μας. H κυκλική διάταξη σε συνδυα- κού χώρου, αποτελεί το μεγαλείο του Συνέχεια στην 12η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 11

11. Συνέχεια απ την 11η σελίδα σκολο αυτ εγχείρημα, μπορεί κα-
στη μορφή και τη λειτουργία τους. νείς να συμβάλει με μία σειρά απ
Παράλληλα η κυκλική διάταξη υ- σύγχρονες τεχνικές προσεγγίσεις.
ποχρεώνει σε μία συγκέντρωση λου O σχεδιασμ ς με υπολογιστές και
του θεάτρου στα δρώμενα, στοιχείο τα μοντέλα προσομοίωσης, με λες
ζωτικ για τον θεατρικ χώρο, για το τις αδυναμίες τους, παρέχουν στοι-
σχεδιασμ του και για την μεταφορά χεία που μπορούν να βοηθήσουν. Oχι
των θεατών απ τον πραγματικ στο μ νον μπορούμε να προβλέπουμε τις
θεατρικ χώρο. συνθήκες σε κάθε θέση του θεά-
Kαμιά άλλη μορφή χώρου δεν δη- τρου, μπορούμε ακ μη να προβλέ-
μιουργεί τέτοια αίσθηση συγκέντρω- πουμε τι θα συμβεί ταν ο ηθοποι ς
σης της προσοχής λων στην παρά- στραφεί αλλού ή σκύψει το κεφάλι. O
σταση. Kαμιά άλλη μορφή δεν δημι- σύγχρονος σχεδιασμ ς έχει έτσι τη
ουργεί τέτοια αίσθηση συμμετοχής δυνατ τητα να ξεφύγει απ τον απ -
στη μεγάλη ομάδα των θεατών. Γι’ λυτο κύκλο και απ τη σταθερή κλίση
αυτ και παρά τα φτωχά συνήθως τε- ώστε να δώσει στο κοίλο πιο δυναμι-
χνικά μέσα, σε σύγκριση με ένα πλή- κές μορφές, προσαρμοσμένες στις
ρες σύγχρονο θέατρο, το αίσθημα δυνατ τητες της φωνής και στην
της μέθεξης είναι πανίσχυρο. Eίναι προσπάθεια για βέλτιστη ρύθμιση
στο χέρι του σκηνοθέτη να μας με- των ακουστικών παραμέτρων.
ταφέρει ακ μη και σήμερα, πίσω στο Eλάχιστα στοιχεία κτιρίων σκηνής,
χρ νο. Tο θέατρο παρέχει λα τα α- κυρίως στοιχεία θεμελίωσης, έχουν
ναγκαία στοιχεία. διασωθεί ώς τις μέρες μας, με απο-
Γνωρίζουμε τι η ακουστική δεν υ- τέλεσμα τα σημαντικ τερα και ακ -
πήρχε ως επιστήμη στον αρχαίο ελ- μη χρησιμοποιούμενα αρχαία ελλη-
ληνικ κ σμο. Oι πρ γονοί μας ήταν νικά θέατρα να έχουν τον κύκλο της
περισσ τερο φιλ σοφοι και λιγ τερο ορχήστρας ανοιχτ προς τα πίσω,
επιστήμονες. Ως φιλ σοφοι είχαν χωρίς πλάτη. Tο γεγον ς αυτ έχει
την ικαν τητα να παρατηρούν το πε- αλλοιώσει τη μορφή των παραστάσε-
ριβάλλον τους και να εξάγουν συ- ων. H θέση του ηθοποιού στο πίσω
μπεράσματα. Kαι ακ μη πιο σπου- μέρος της ορχήστρας, κοντά στο κτί-
δαίο, είχαν τον κοιν νου να τα μετα- ριο της σκηνής, που τον βοηθάει με
φέρουν και να τα εφαρμ ζουν στη δύο πρ σθετες ανακλάσεις, χάνεται.
ζωή τους, στα έργα τους. O ηθοποι ς πλησιάζει τους θεατές,
H πρώτη παρατήρηση είναι η σχε- στο άλλο άκρο της ορχήστρας, σε
δ ν ομοι μορφη κατανομή της ηχη- μια προσπάθεια να ακουστεί και να
τικής ενέργειας της φωνής γύρω α- φανεί καλύτερα. Eτσι, η αναστήλωση
π έναν ομιλητή, μία παρατήρηση εν ς αρχαίου θεάτρου με τη σκηνή
που μπορούσε να γίνει και να επαλη- του, θα δημιουργούσε μάλλον προ-
θευτεί αμέτρητες φορές σε συγκε- βλήματα στη σύγχρονη παράσταση.
ντρώσεις ομιλητών στην αγορά. Aπ Aν και τα σκηνικά (στη θέση της
αυτή προκύπτει ο κυκλικ ς χαρακτή- σκηνής) βοηθούν στην καλύτερη α-
ρας του κοίλου. κουστική, σε σύγκριση με την έλλειψη
H δεύτερη παρατήρηση είναι η πα- κάθε κάθετης ανακλαστικής επιφάνει-
ρεμπ διση της άνετης ακρ ασης, - ας, η τοποθέτηση μ νιμου κτιρίου
ταν ο ακροατής δεν βλέπει τον ομι- σκηνής βελτιώνει τις συνθήκες, ανα-
λητή. Παρατήρηση που προήλθε επί- Oι ανακλάσεις της ορχήστρας και της σκηνής καλύπτουν λο το θέατρο. γκάζοντας τους ηθοποιούς να κινού-
σης απ την αγορά, και που οδήγησε νται στο βάθος της ορχήστρας (μέχρι
στην κλίση του κοίλου. 8 m απ τη σκηνή). Σε εκείνη τη θέση
H τρίτη παρατήρηση είναι η ανά- έχουν χι μ νον τη στήριξη της σκη-
κλαση, μία παρατήρηση που γίνεται νής με την ανάκλασή της αλλά την
στη φύση, μπροστά σε ένα βράχο. H πλήρη στήριξη της ορχήστρας με την
ενίσχυση της φωνής απ την ανά- πιο σημαντική ανάκλασή της στο έδα-
κλαση οδήγησε στη θέση των ηθο- φος, σο και μία ακ μη διπλή ανάκλα-
ποιών πίσω, μπροστά στη σκηνή με ι- ση. O ηθοποι ς που κινείται κοντά
σχυρές ανακλάσεις πίσω και κάτω. στους ακροατές τελικά δεν ακούγεται
H τελευταία παρατήρηση είναι η α- πέρα απ τις πρώτες σειρές.
νάγκη για ησυχία. H μεγάλη ησυχία
καθιστά τη φωνή ικανή να ακουστεί O ηθοποι ς μπροστά, χωρίς ανάκλαση. Eπίλογος
σε μεγάλες αποστάσεις. Γι’ αυτ οι
θέσεις των αρχαίων θεάτρων είναι ε- Πολλά μπορεί κανείς να αποκομί-
πιλεγμένες για τη μεγάλη ησυχία του σει και χι μ νον ιστορική γνώση α-
περιβάλλοντος χώρου (σε πολλές π τη μελέτη των μνημείων του αρ-
περιπτώσεις ακ μη και σήμερα). χαίου ελληνικού κ σμου. Iδιαίτερα
Tο μ νο ζήτημα στο οποίο οι συν- στα θέατρα, η προσέγγιση με τα σύγ-
θήκες τ τε ήταν χειρ τερες για τους χρονα επιστημονικά εργαλεία συ-
ηθοποιούς, ήταν οι θεατές. O επι- μπληρώνεται απ την εμπειρία της
σκέπτης του θεάτρου έμενε εκεί συμμετοχής στη ζωντανή λειτουργία
πολλές ώρες, σε συνθήκες κάθε άλ- του μνημείου, κάτι που δεν είναι δυ-
λο παρά σύγχρονου θεάτρου και νατ σε άλλα μνημεία. Στον πρώτο
συμμετείχε με αντιδράσεις, σε αντί- O ηθοποι ς πίσω, με την ανάκλαση της ορχήστρας. αιώνα της σύγχρονης ζωής της, τον
θεση με το σημεριν θεατή που σέ- 20 , η επιστήμη της ακουστικής απέ-
βεται το χώρο και την τέχνη. σπασε πολλά στοιχεία απ το αρχαίο
ελληνικ θέατρο. Παρά τη φθορά
Συμπεράσματα για των αιώνων, οι διατεταγμένες αυτές
το σύγχρονο θέατρο πέτρες που αποτελούν το αρχαίο ελ-
ληνικ θέατρο έχουν κι άλλα να μας
H πρ σκληση για τον αρχιτέκτονα πουν. Oι σιωπηλοί αυτοί μάρτυρες
που σχεδιάζει ένα σύγχρονο θέατρο του παρελθ ντος, δεν έχουν πει α-
είναι να προχωρήσει, να δώσει δηλα- κ μη την τελευταία τους λέξη. Aς τα
δή λύσεις που να βελτιώνουν τις γνωρίσουμε καλύτερα, ας ακούσου-
συνθήκες σε σχέση με τα γεμάτα έ- με το μήνυμά τους και κυρίως ας
νταση και προσωπικ τητα θεατρικά O ηθοποι ς πίσω, με την ανάκλαση της ορχήστρας, της σκηνής και τη διπλή ανά- προσδώσουμε το σεβασμ που απαι-
μνημεία του παρελθ ντος. Στο δύ- κλαση ορχήστρας–σκηνής. (Tα σχέδια της σελίδας είναι του καθηγητή E. Tζεκάκη). τεί το μεγαλείο τους.
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999