1. Ý ÊÎËÎÃÈ ÁÀ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÃÃÀÀËÀË Ëåêö 3
Батлав: Тэнхэмийн эрхлэгч……………………............................./М.Бямбажаргал/
Хичээлийн сэдэв: Биоценоз (бүлгэмдэл)
Хамрах хүрээ: ЗБЗГУ3а,б, ХҮТЭА 3а, ХҮҮТ 2б ангийн оюутнууд
Хичээлийн зорилго: Биоценоз гэж юу болох түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл, бүтэц,
хандлага монгол орон газар зүйн байршил, байгаль цаг уурын нөхцөл гадаргын хэв шинжийн
биоценозын талаар онолын мэдлэгийг эзэмшүүлэх ба мэдлэгээ цуглуулан боловсруулах чадвар
дадлыг төлөвшүүлэх.
Зорилт: - Биоценозын тухай, нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийн тухай тогтолцоот мэдлэг
бүтээлгэх
- Биоценозын бүтцийг ялган таних, тайлбарлах чадвар эзэмшүүлэх
- Байгаль эх дэлхийгээ хайрлах нөхөн сэргээх үйл ажиллагаа эзэмшүүлэх
- Эрүүл аюулгүй аж төрөх орчин бүрдүүлэхэд шинжлэх ухаанчаар хандах,
асуудлыг хамтдаа шийдвэрлэх, бусдын өмнө хариуцлага хүлээх, хамтран
ажиллаж амьдрахад суралцах
Ашиглах ном сурах бичиг:
1. Ж.М.Андерсон “Экологи, хүрээлэн буй орчин” Шим мандал, экосистем. хүн. Орчуулсан
С Жигмэд, Ред.Ж.Туул, УБ 2002 он.
2. Б.Жамбаажамц. “Монгол орны уур амьсгал”, УБ, 1989 он
3. Х.Чандлер, “Биднийг хүрээлэн байгаа агаар”. УБ , 1988 он.
4. Ц.Адъяасүрэн, “Агаар мандлын тухай сонирхолтой асуулт, хариулт”. Ред. А.Намхай,
УБ,2001 он.
Хичээлийн ерөнхий зохион байгуулалт:
 Харилцан ярилцаж дүгнэлт гарган, зэрэгцүүлэн товч тэмдэглэл хөтлүүлэх
 Бататгах асуулт тест үгийн сүлжээ бөглүүлэх, эссэ бичүүлэх
 Гэрийн даалгавар өгөх
Хичээлийн агуулга, арга зүй:
Онолын мэдлэг Ур ухаан
- Биоценоз гэдэг нэр томьёоны үүсэл - Биоценозыг шинжлэх ухааны үүднээс
- Биоценозын ангилал тайлбарлах, ярих, хэрэглэх
- Синэкологи - Ургамлын бүлгэмдлийн онцлогийг
- Экологийн цүнхэл тодорхойлох
- Гилд - Модны хэмжээг хэмжих зарчим
- Биотоп - Байгалийн аливаа гамшгийн үзэгдлийн
- Биоценозын хандлага, бүтэц анхдагч ба хоёрдогч сукцессийг
баримжаалах
Биоценоз нь биос-амьдрал, ценоз-ижил, ерөнхий гэсэн утгатай латин үгнээс гаралтай үг.
Биоценозын тухай ойлголтыг анх 1872 онд немцийн эрдэмтэн К.Мёбиус үндэслэсэн нь орчин
1

2. Ý ÊÎËÎÃÈ ÁÀ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÃÃÀÀËÀË Ëåêö 3
үеийн экологийн шинжлэх ухааны үзэл баримтлалын тогтолцоонд зүйлүүдийн хоорондох
харилцан үйлчилгээ, түүнээс уламжлан үүсэх биологийн нэгдлийн бүхэл бүтэн шинжийг
судлан тогтооход чухал хувь нэмэр болжээ. Тэрээр 1877 онд шүрэн арлын амьд биеийн
бүлгэмдлийг судалж "БИОЦЕНОЗ" гэсэн ойлголтыг бий болгосон. Түүнээс хойш зарим
судлаачид /Ф.Клементс 1928; түүнийг залгамжлагч Етегзоп 1939; Л.Г.Раменск 1924; Г.Глизон
1926 г.м тухайн ойлголтыг янз бүрээр тайлбарлаж байсан боловч Мёбиусын чиглэл эдүгээ
хүртэл эрдэмтдийн анхаарлыг татсаар байна.
Биоценоз - өөр хоорондоо ба хүрээлэн буй гадаад орчинтойгоо амьдралын тодорхой
харьцаагаар холболдон зохилдсон, ус ба хуурай газрын нэг хэсэгт амьдарч буй ургамал, амьтан,
бичил бие махбодийн нэгдлийг хэлнэ. Өөр өөр зүйлийн популяциудын нэгдлийг бүлгэмдэл
гэнэ.
Бодгаль (1ш үхэр) үхрийн популяци (5ш үхэр) бүлгэмдэл (амьтны цуглуулга)
экосистем (амьтны цуглуулга+орчин) (экосистем+экосистем) биосфер
Өөрөөр хэлбэл: Улаанбаатарт орших оронгийн бор шувуу хотын цэцэрлэгт хүрээлэнд
хээрийн бор шувуу, тагтаа, хараацай, гэрийн нохой, муур болон бусад олон зүйлийн шавьж,
ургамал мөн зарим үед үзэгдэх сар шувуу зэрэгтэй зэрэгцэн оршино. Ингэж өөр өөр зүйлийн
олон янзын популяци нэг газар нэг цагт оршин байхыг бүлгэмдэл гэнэ. Эхлээд бүлгэмдлийг нэг
өдрийн хугацаанд авч үзэх үү, долоо хоног, сар эсвэл жилээр авч үзэх үү гэдгээ тогтоох ёстой.
Нүүдлийн шувууд дөрөвдүгээр сараас зургадугаар сарын хооронд Чойлбалсан хот орчмын
бүлгэмдэл мөн боловч харин өвлийн үеэр Чойлбалсангийн бүлгэмдэлд орохгүй.
Зарим тохиолдолд бүлгэмдлийн тодорхойлолтод зүйлүүд өөр хоорондоо харьцаанд орж
байх естой гэсэн шаардлага байдаг. Жишээ нь: бор шувуугаар идэш тэжээлээ хийдэг шонхор
шувуу болон бор шувуу хоёрын хооронд махчин болон идэш тэжээл болдог амьтдын харьцаа
байдаг нь тодорхой юм. Гэтэл бор шувуу, тагтаа хоёр хоорондоо харьцаанд ордог болов уу, ордог
бол харьцааных нь шалтгаан болоод хүрээ ямар бол? Ихэнх тохиолдолд зэрэгцэн оршиж байгаа
зүйлүүдийн хоорондын харьцааг ялангуяа шууд бус харьцааг тодорхойлж гаргах нь их хэцүү
байдаг. Бүлгэмдлийг хуваах нэг өргөн арга нь зүйлийг тэдгээрийн хоол тэжээлээ идэх зан
араншингаар нь хуваах явдал юм.
Гэрийн мал, зээр, тарвага, огдой, оготно болон шавьжнууд бүгд бэлчээрийг ургамлаар
хооллох байдлаар буюу ижил хэв шинжтэйгээр ашигладаг билээ. Ийнхүү ижил хэв шинжээрээ
хуваагдаж байгаа бүлгэмдлийг гилд гэнэ. Мөн гилдийн нэг жишээнд морийг паразитлагчид
буюу өт хорхой, ялаа, болон бичил биетнүүд орно. Бүлгэмдэл гэдэг бол (сообщество)
зүйлүүдийн ямарч бөөгнөрөлд хэрэглэдэг нэр томъёо. Бүлгэмдэл нь дан амьтад буюу ургамлын
бүлгээс тогтож, тухайн дүүрэгт оршин амьдрагч бүх амьд организм цогцыг хамарч болно.
Үүнийг хураангуйлан өгүүлбэл экологийн бүлгэмдэл гэдэг нэгэн газар нутагт оршиж, ижил
төстэй нөхцөлд цуг амьдарч оршин тогтнодог янз бүрийн ургамал амьтдыг хэлнэ.
2

3. Ý ÊÎËÎÃÈ ÁÀ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÃÃÀÀËÀË Ëåêö 3
Ийм нийгмийн гишүүн бүр бусдаасаа шууд хамаарах бөгөөд бусдынхаа амьдралд ч гэсэн
чухал үүрэг гүйцэтгэж, хувь нэмэр оруулдаг. Амьтдын бүлгэмдэл дэх гишүүдийн хоорондын
харилцаа холбооноос тухайн гишүүд оршин буй цогцолбортоо ямар үүрэг гүйцэтгэдэг вэ
гэдгийгтодорхойлно. Тэдгээрийн гол харилцаа нь:
Өрсөлдөөн: - Энэ нь хоёр амьд организм хоол, газар нутаг, эрэгчин эмэгчингээ булаацалдаж,
эсвэл нэг орон байр эзэлдэг хоёр амьтны тэмцэл байж болно.
Бүсад амьтад руу дайран барих (Махчин амьтад) - Бусад зүйлрүү довтолж идэш хоолоо
болгоно.
Сорогч (шимэгчлэх үзэгдэл) - Бусад ямар нэгэн амьд биетнээс өөрт шаардагдах эрчим
тэжээллэгээ авдаг бөгөөд ингэхдээ уг амьтанд хор учруулдаггүй.
Амьд организмууд цогцолбороороо хоорондоо хэрхэн нийцэж амьдардаг вэ гэдгийг судлах
хамгийн сонирхолтой арга бол тэдгээрийг хоолоо яаж олж иддэгийг судлах явдал юм.
Организмын шинж чанар өдөр тутмын амьдрал нь хоолны эх үүсвэрээс шууд хамаарна. Хоол
хүнсээ хэрхэн олдог аргаар нь амьд организмыг гурав ангилдаг. Тэдгээр нь нөхөн сэргээгч,
хэрэглэгч, биозадлагч гурав юм. Ногоон ургамлыг нөхөн сэргээгч гэнэ. Учир нь тэр өөрөө
хэрэглэх зүйлсээ сэргээн төлжүүлдэг юм. Ихэнх амьд организмууд ногоон ургамлаас шууд буюу
шууд бусаар хамаардаг. Өөрсдөө хоол тэжээлээ нөхөн төлжүүлдэггүй боловч бусад
организмуудаар хооллодог бол хэрэглэгч амьтан гэнэ. Энэ бүлэгт өвсөн тэжээлтэн болон махчин
амьтад бүгд орно. Түүнчлэн мах болон өвс ургамлаар хооллодог хоёр тэжээлтнүүд бас орно.
Жишээбэл нэгэн тэмээ говьд үхжээ гэж бодъё. Тэгвэл түүний цогцос цаашид яах бол
амьтдын ялзмагаар хооллодог организмуудыг биозадлагч гэнэ. Эдгээр организмууд дээрх
цогцсыг задлан буцааж газрын хөрсөнд шингээдэг. Бактер ногоон биш ургамал, цох хорхой,
ялаа, чийгний улаан, цөгц болон шоргоолж бүгд биозадлагч организмын үүрэг гүйцэтгэнэ.
Амьдралын нэг хэв маягийн орчин бүхий тодорхой амьд бие махбод бүлгэмдсэн, дэлхийн
бөмбөрцгийн ус буюу хуурай газрын нэг хэсгийг биотоп гэнэ. Энэ үг нь биос гэдэг латин үг,
топос-газар нутаг гэсэн грек үгнээс гаралтай. Дээрх тодорхойлолтуудаас үзэхэд биоцвноз нъ
манай дэлхийн бөмбөрцөг дээрх ус ба хуурай газрын аль нэгэн биотопын бүрэлдэхүүн хэсэг нь
болно. Биоценозын доторхи амьд бие махбодын далайц, хэмжээ нь байгаль дээр чөлөөт ба
паразит амьдралтай амьтдын дотор маш олон янз байна.
Биоценоз хэмээх нэр томъёог орчин ү е и й н экологийн шинжлэх ухаанд тухайн амьд бие
махбодийн нэгдлийн оршин амьдарч буй хэсэг нутаг дэвсгэрийн утгаар хэрэглэх нь олонтой.
Жишээ нь: гачуур-хагас бутлаг ургамлын биоценоз, хуурай нугын, хялганат хээрийн, нүхний,
агуйн, хад асганы биоценоз, усан орчинд бол эрэг орчмын элсэн ба лаг ёроолын, гүн усны
биоценоз гэх мэт. Эдгээр жижиг бүлгүүдийн хувьд бол /Жишээ нь: модны гол ишний, н а в ч н ы ,
3

4. Ý ÊÎËÎÃÈ ÁÀ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÃÃÀÀËÀË Ëåêö 3
хөвдний, амътны жижиг нүхний, шоргоолжны үүрний гэх мэт/ бичил бүлэглэл, биоценозын бүлэглэл,
биоценозын бүлгэмдэл гэх зэргээр нэрлэнэ.
Байгалийн нөхцөлд тодорхой газар орчинд амьд бие махбодийн нэгдэл үүсэх, хөгжих, түүний
үйлчлэх хүрээ нь өөрийн онцлог зүй тогтолтой байдаг. Үүнийг Германы экологич В.Тишлер дараах
байдлаар томъёолжээ. Үүнд:
1.Амьд биесийн ямар нэг бүлгэмдэл-нэгдэл нь гадаад орчинд бэлхнээ байж байгаа янз бүрийн
ургамал, амьтдын зүйлийн бүхэл бүрдлээс үүсэн бүрэлдэж төлөвшинө. Ийнхүү үүсч буй арга нь
амьд бие махбодийн зүйл, бодгаль бие аажмаар бие даан үүсэх эхлэлээс ялгаатай юм.
2.Амьд бие махбодийн нэгдлийн хэсэг орлон солигдох чанартай. Нэг зүйл экологийн ижил
шаардлагатай нөгөө зүйлээр биоценозын нийт тогтолцоонд хохирол учруулахгүйгээр солигдож
болно.
3.Биоценозын олонхи гишүүдийн сонирхол бие биедээ шууд эрс тэс шинжтэй. Жишээ нь: махан
ил,эшт бие махбод өөрсдийнхөө хоол бологчдын хувьд тэдэнд харшлах шинжтэй. Хэдий тийм
боловч нэгэн бүлгэмдлийн хүрээнд хамт амьдардаг.
4.Биоценозын доторхи нэгэн зүйлийн толгойн тооны харьцаа нөгөөгийн байгаагаар
тохируулагдаж байдаг.
5.Биоценозын доторхи гишүүдийн тархалтын дээд хэмжээ нь тэдгээрийн удамшлын дотоод
хөтөлбөрөөр хязгаарлагдана, Биоценоз хэдийгээр байгаль дээр зүй тогтлын дагуу байдаг боловч
түүний хил заримдаа нэгийг нөгөөгөөс ялгахад бэрхшээлтэй бүдэг байдаг. Байгаль дээр
биоценозын бүлгэмдэл үүсэх зүй тогтлыг судлах т ү ү н и й гишүүдийн хамтын амьдралын хэлхээ
холбоог судлах ухааныг экологид син экологи буюу биоценологи гэнэ.
Биоценозын хандлага. Олон тооны био хэлбэрүүдийн харьцаа нь биоценозын доторх гишүүдийн
зүйлийн нэгдэл дэх амьдралын үндсэн нөхцөл, хоол тэжээлийг олох, шинэ орон зайг эзлэн тархан
нутагших боломж зэргээр тодорхойлогдоно.
Биоценозын био холбооны нэгдэл гадаад орчны амьгүй байгалийн нөхцөлийн нөлөөллийн эрэлт
шаардлага зэрэг биоценозын ерөнхий тогтолцооны дотор багтаж буй зүйлийн энэхүү төлөв байдлыг
зүйлийн экологийн цүнхэл гэнэ.
В.Н.Беклемишевийн ангиллаар зүйлийн хоорондын шууд ба дамын харьцаа нь тухайн биоценоз
дахь зүйлүүд экологийн тодорхой цүнхэлийг эзэлж байгаагаар нь 4 хэв шинжид хуваажээ. а) Хоол
тэжээлийн, б) Физик химийн хувирлын, в) Нэг зүйл нь нөгөө зүйлийн амьдралыг дэмжих, г) Бүтээн
босгох хэв шинж.
Биоценозын бүтэц. Тодорхой биоценозын хүрээнд тухайн экологийн тогтолцооны дотор нь
тогтмол амьдардаг амьтан, ургамал, бичил бие махбод хамаарах төдийгүй тэрхүү экологийн
тогтолцооноос гадуур амьдралын аль нэг эргэлт нь явагддаг атлаа экологийн амьдралын тогтолцоонд
чухал нөлөө үзүүлдэг зүйлүүд /үржлийн үедэө авгалдай, хүүхэлдэй нь усанд хөгждөг, усны амьтдын
хоол тэжээл болдог. Бие гүйцсэн үедээ хуурай газар амьдардаг шавжнууд гэх мэт/ нэгэн адил
хамаарагдана. Биоценозыг зүйлийн бүрдлээр нь ядмаг ба ваялаг биоценоз гэж ялган үзэж болно.
Туйлийн орны арктикийн цөл, умард тундр, усгүй хуурай халуун цөл, бохирдсон тогтмол ус,
хагалсан газар гэх мэт олон орчинд биоценозын үйл явц ядмаг байдаг.
4