1. Ëåêö 9

2.  Химийн урвалын хурд ба урвалд оролцож
байгаа бодисын молекул бүтцийн хоорондох
харилцан холбоо, химийн урвалын
механизмыг судалдаг ухааныг химийн
кинетик гэнэ. Нэгж хугацаанд урвалд орж
байгаа бодисын концентрацийн өөрчлөлтийг
урвалын хурд гэнэ. Өөрөөр хэлбэл: Нэгж
хугацаанд урвалд орж байгаа нэгж эзэлхүүн
дэх бодисын эгэл жижиг хэсгийн тоог
химийн урвалын хурд гэнэ.

3.  Химийн урвалын хурд
хугацаанаас хамаарсан
функц учраас химийн
урвалын дундаж ба
жинхэнэ хурд гэсэн
ойлголт аяндаа гарч
ирдэг. Урвалын жинхэнэ
хурд буюу агшин зуурын
хурд нь

4.  Химийн урвалын хурдыг урвалд орж байгаа
бодисуудын концентрацитай холбосон
математик илэрхийллийг урвалын кинетик
тэгшитгэл гэнэ.
 xА + yВ + zD + ... ––> еЕ + ... бүтээгдэхүүн
гэсэн урвалын хувьд кинетик тэгшитгэл нь
болно. Урвалын кинетик тэгшитгэлд орж
буй тухай бодисын концентрацийн зэргийг
урвалын тухайн бодисын эрэмбэ гэнэ.
Жишээ болгон авсан урвалын хувьд А
бодисын эрэмбэ x, В бодисьш эрэмбэ y, С
бодисын эрэмбэ z болно.

5.  Тухайн кинетикийн тэгшитгэлд бичигдсэн
урвалд орж байгаа (анхны) бодисуудын
концентрациудын зэрэг илтгэгчийн
нийлбэрийг уг урвалын ерөнхий эрэмбэ
гэнэ. Дээрх урвалын хувьд (х+у+z) íийлбэр
нь урвалын ерөнхий эрэмбэ юм. Урвалын
эрэмбэ нь туршилтаар тогтоогддог
хэмжигдэхүүн бөгөөд бүхэл, бутархай,
эерэг, сөрөг, хувьсах, тэг ямарч утгатай
байж болно. Урвалд орж байãаа бодисын
концентрациас нь хамааруулан тэг,
нэгдүгээр, хоёрдугаар эрэмбийн урвал гэж
ангилдаг.

6.  Íýãä¿ãý ð ý ìáèéí ¿ë ý õ óðâàë. Ýíý
ý ðý ðãý
óðâàëä:
à) A → B
b) CH 3OCH 3 → CH 4 + H 2 + CO
c) 92 U → 90Th +α
238 234
хэсэг зэрэг
урвал багтдаг. Жишээ нь: гэсэн
A→ B
урвалын хувьд кинетик тэгшитгэлийг
бичвэл:
(I-1) áóþó (I-2) áà
èíòåãðàë àâáàë áîëîõ áºãººä

7.  Ýíä: Со - урвалд орж
байгаа бодисын анх
авсан концентраци
 Нэгдүгээр
эрэмбийн урвалын
хурдны тогтмол нь
хугацаа ба
концентрациас
хамаарсан графикийн
хэвтээ тэнхлэгтэй
огтлолцсон
налуугийн тангес
утгатай тэнцүү.

8.  Үүнийг (I-2) тэгшитгэлд орлуулбал
(I-4) áîëîõ áà
ýíä 1/t õàãàñ çàäðàëûí õóãàöàà þì. Ýíäýýñ:
áîëíî.

9.  Õî¸ðäóãààð ý ìáèéí ¿ë ý õ óðâàë. Ýíý
ðý ðãý
óðâàëä:
à) NO + O3 → NO2 + O2
b) CH 3COOC 2 H 5 + NaOH → CH 3COONa + C 2 H 5OH
c) I 2 + H 2 → 2 HI зэрэг урвал багтдаг.
Ýäãýýð урвалын хувьд кинетик тэгшитгэлийг
бичвэл áóþó áà
èíòåãðàë àâáàë áîëîõ áºãººä
Ý нд: Со - урвалд орж байгаа бодисын анх
авсан концентраци

10.  Хоёрдугаар эрэмбийн
урвалын хурдны
тогтмол нь хугацаа ба
концентрациас
хамаарсан графикийн
ординат тэнхлэгтэй
огтлолцсон шулууны
тангес утгатай тэнцүү.

11.  Хэрвээ СА ба СÂ бодисын хувьд
кинетик тэгшитгэлийн хурдыã бичвэл:
болох ба эндээс хурдны
тогтмол нь
Жишээ нь: цуухүчлийн этилийн эфирийн
хувьд
CH 3COOC 2 H 5 + H 2 O → CH 3COOH + C 2 H 5 OH
урвалын ерөнхий эрэмбэ нь 2 ба кинетик
тэгшитгэлийг дараах хэлбэрээр бичнэ.

12.  Химийн урвалд оролцож байгаа молекулын
тооноос нь хамааруулан ганц молекул
оролцож байвал мономолекулт урвал гэнэ.
I2 —> I* + I*
 Нэгэн төрлийн эсвэл өөр төрлийн бодисын 2
молекул оролцож байвал бимолекулт урвал
гэнэ. СН3Вг + КОН —> СН3ОН + КВг
 Нэг цэгт, нэгэн зэрэг гурван молекул урвалд
орж байвал гурванмолекулт урвал гэнэ. Энэ
урвал нь маш цөөн тохиолддог.
О2 + N0 + N0 —> 2NО2

13.  Нийлìэл урвалын кинетик. Хэд хэдэн шат
дамжин явагддаг урвалыг нийлìэл урвал
гэнэ. Жишээ нь: 2H + Н2О2 —> I2 + 2Н2О
I
энэ урвалын хувьд кинетик тэгшитгэлийг
нь áè÷âýë: áîëîõ áà
õî¸ðäóãààð ýðýìáèéí óðâàë áºãººä äàðààõ 2
øàòààð ÿâàãäàíà.
1) НI + Н2О2 ––> НIО + Н2О
2) НIО + НI ––> I2 + Н2О

14.  Вантгоффын дүрэм. Тухайн урвалын
температурыг 10°С-аар нэмэгдүүлэхэд
урвалын хурд 2-4 дахин өсдөг. (Т+10°)-т
харгалзах урвалын хурдын тогтмолыг Т
температурт харгалзах хурдын тогтмолд
хуваасан харьцааг урвалын хурдын
температурын коэффициент (γ) гэнэ.
Эндээс: болно.