1. 198 ավագ դպրոց
Գործնական աշխատանք
Առարկա՝ կենսաբանություն
Թեմա ՝ Հայաստանի դեղաբույսերը Կռատուկ
Կատարող ՝ Հայրապետյան Ռուզաննա
2. Կռատուկ
Հայկական տարանունները – խաբշուկ, խոզունկ,
կոծոծ, կռատունկ, կռոթնի, կռոթուկ, շափալոզ,
փթրախ
Դեղաբույսի նկարագրությունը: Աստղածաղկավորների
կամ բարդածաղկավորների ընտանիքին պատկանող,
մինչև 1,5 մ բարձրության երկամյա խոտաբույս է: Ունի
ծիրանակարիմիր, գնդաձև զամբյուղներով երկսեռ
ծաղիկներ: Արմատն առանցքային է, հաստ ու
հյութալի, ցողունը ճյուղավոր է, տերևները` խոշոր,
հերթադիր, սրտաձև, ամբողջաեզր:
3. Պտուղը քիստավոր սերմիկ է:
Բույսը կյանքի առաջին տարում
տալիս է միայն
խոշոր, արմատամերձ, երկար
կոթունավոր, լայն տերևներ, իսկ
երկրորդ տարում ծաղկում է:
Սերմերի հասունացումից հետո
բույսը չորանում է:
Մեր հանրապետությունում աճում է
միայն 2տեսակ` մեծ և թավոտ
տեսակները, որոնք
հավասարաչափ կիրառվում են
բուժական նպատակով: Կռատուկը
հանրածանոթ բույս է, տարածված
տնամերձ
հողամասերում, աղբուտներում, մա
րգագետիններում, ճամփեզրերին,
արոտավայում և այլուր:
«Արկտիում» անունը ծագել է
հունական արկտիոն (արկտոս)
բառից, որը նշանակում է արջ`
կապված բույսի տերևների
մեծության հետ:
4. Քիմիական բաղադրությունը
Արմատում հայտնաբերված է
12,3% պրոտեին (այդ
թվում`արգինին և ադենին),
60-70% ինսուլին, եթերայուղ,
դաբաղիչ և դառը նյութեր,
գլիկոզիդ արկտին,
ֆիտոստերին, C վիտամին,
պալմիտինաթթու,
ստեարինաթթու,
տերևներում` լորձ,
եթերայուղ, C վիտամին,
կարոտին, դաբաղանյութեր,
սերմերում` 20% ճարպայուղ,
գլիկոզիդ արկտիին:
5. Բուժական նշանակությունը
Բուժման նպատակով օգտագործում են բույսի
արմատը, սերմերը և տերևները: Արմատը մթերում են
աշնանը կամ վաղ գարնանը` մինչև տերևակալելը, իսկ
տերևները` ամբողջ վեգետացիայի շրջանում: Արմատը
հանելուց հետո մաքրում են հողից, լվանում սառը
ջրով, դանակով քերում արտաքին գորշ
ծածկույթը, ապա կտրտում երկայնակի ու չորացնում
վառարանում կամ հատուկ չորանոցում: Տերևները
հիմնականում օգտագործում են թարմ վիճակում:
6. Դեղաբույսը ժողովրդական բժշկության մեջ ունի կիրառման
հին պատմություն: Այսպես, Չինաստանում այն օգտագործվել
է
պոդագրայի, ուռուցքների, այտուցների, արյունազեղումների,
սիֆլիսի, թունավոր միջատների և օձերի կծելու դեպքում:
Բույսի բոլոր մասերը թարմ վիճակում` արտաքին
ձևով, օգտագործվել են էկզեմայի, ֆուրունկուլյոզի, մաշկային
պալարախտի, սեռական օրգաների լորձաթաղանթների
բորբոքումների ժամանակ:
Նշվում է, որ բեղաբույսն ունի նաև «արյունը մաքրող»
հատկություն:
7. Ուկրաինական ժողովրդական
բժշկության մեջ արմատի եփուկը`
ներքին ընդունման և կոմպրեսների
ձևով, օգտագործվում է մաշկային
ցանավորումների, ֆուրունկուլյոզի,
գեղձախտի, որպես «արյունը
մաքրող» միջոց` ռախիտի, որպես
միզամուղ` ախտահարումների,
ինչպես և կանացի մի շարք
հիվանդությունների, քրոնիկական
փորկապության, շաքարախտի,
պոդագրայի, քսուքի ձևով` երկար
ժամանակ չբուժվող վերքերի,
լվացման ձևով` գլխի
մազաթափության ժամանակ:
Հայկական ժողովրդական բժշկության
մեջ` Հ.Հ. Սեպետճյանի
մեջբերումներով, բույսի արմատը
թարմ վիճակում տրվել է
արյունախխող հիվանդներին,
արմատի մոխիրը ցանում են վերքերի
վրա: Արմատը` դանակով կտրելով,
քսում են մաշկի ճաքվածքներին և
մկնատամով ախտահարված
մասերին: Բոված վիճակում այն
օգտագործվել է նաև որպես սուրճ, իր
գեղեցիկ գույնով և համով
գերազանցելով նույնիսկ եղերդակին:
8. Լեհաստանում և Գերմանիայում
թարմ արմատը և նրա մզվածքը
լայն ճանաչում ունեն որպես
միզամուղ, քրտնամուղ, մազերն
ամրապնդող և մաշկային որոշ
հիվանդություններ բուժող միջոց:
Ավստրիայում բույսի երկամյա
արմատը համարվում է որպես
թեթև լուծողական և լեղամուղ
միջոց: Ռուսական ժողովրդական
բժշկության մեջ դեղաբույսն
օգտագործվում է
երիկամաքարային
հիվանդության, շաքարախտի, պոդ
ագրայի, ռևմատիզմի, ջրգողության
, թութքի, ռախիտի, գեղձախտի, ֆո
ւրունկուլյոզի, քրոնիկական
էկզեմայի, փորկապության, հոդայի
ն ընդարմության, սնդիկային
աղերով թունավորման և
թունավոր միջատների կծելու
դեպքում: Թարմ տերևը` տրորված
վիճակում, դնում են հնացած
վերքերի և ուռուցքների վրա:
9. Բուլղարական ժողովրդական բժշկության մեջ արմատը համարվում է
դիուրետիկ և նյութափոխությունը կարգավորող միջոց: Այն կիրառվում է
գաստրիտների, խոցային և միզաքարային հիվանդությունների, իսկ
կոմպրեսների ձևով` քորով ուղեկցվող դերմատիտների ժամանակ:
Ֆրանսիայում դեղաբույսի արմատը համարվում է հակապոդագրային լավ
միջոց և տարբեր ձևերով լայնորեն կիրառվում է այս հիվանդության
ժամանակ: Արմատի եփուկը, շատ տեղերում, հանրահայտ է նաև որպես
բերանի խոռոչի ողողման միջոց` բերանի լորձաթաղանթի բորբոքուների
դեպքում: Գլխի մազաթափության ժամանակ գլուխը լվանում են արմատի
եփուկով կամ քսում սերմերից ստացվող յուղը: Արմատի եփուկը Ա.Պ.
Պոպովը օգտագործում է տաք փաթաթումների ձևով էկզեմայի և ռևմատիզմի
ժամանակ:
10. Գիտականորեն հիմնավորված է կռատուկի արմատի
հիպոգլիկեմիկ, ինչպես նաև էլեկտրոֆորետիկ եղանակով
ստացված նրա ալկալոիդային երկրորդ ֆրակցիայի և
սեսկվիտերպենային լակտոնների ուռուցքների աճը կասեցնող
հատկությունները: Արմատի կիրառումը ուժեղացնում է գլիկոգենի
կուտակումը լյարդում, որով էլ այն լայնորեն ցուցված է
շաքարախտի , ինչպես և որկորի և արգանդի ուռուցքների
ժամանակ : Պետք է հաշվի առնել այն համգամանքը, որ եթե բույսի
մեջ գերակշռում է դաբաղանյութի քանակը, այն կարող է առաջ
բերել փորկապություն: Տերևները պարունակում են լեղամուղ
նյութեր, որոնք դրականորեն են ազդում լեղարտադրության վրա,
միաժամանակ դրանք ունեն հակամիկրոբային ակտիվություն:
11. Թարմ արմատը` մշակված նշի կամ ձիթապտղի յուղով, կռատուկի յուղ
անվան տակ, օգտագործվում է մազարմատներն ամրացնելու
նպատակով, հատկապես սկսվող մազաթափության ժամանակ: Բույսի
թարմ արմատն` աղացած վիճակում, շփոթի ձևով, 100-150 գ օրվա
դոզայով, օգտագործել ենք սրտային քրոնիկական անբավարարության 2-
3-րդ աստիճաններով տառապող այն հիվանդների մոտ, որոնք ունեցել են
արտահայտված այտուցներ և այս կամ այն չափի կայունություն
միզամուղ դեղամիջոցների նկատմամբ: Արմատի շփոթը հաճախ
խառնվել է մեղրի հետ: Նշենք, որ բուժման 2-3-րդ օրերից զգալի չափերով
ավելացել է հիվանդների օրվա մեզի քանակը, իսկ հետագայում նկատվել
է քաշի արտահայտված կորուստ` կապված կանգային հեղուկի դուրս
գալու հետ: Այս ֆոնի վրա որոշ հիվանդների մոտ վերականգնվել է
միզամուղ դեղամիջեցների ակտիվ ներգործնեությունը, փոքրացել են
որովայնի չափերը , կրճատվել լյարդը: Արմատի շփոթը դրականորեն է
անրադարձել նաև հիվանդների մարսողական տրակտի գործնեության և
ընդհանուր նյութափոխանակության վրա, որոնք հիմնավորվել են
գործիքալաբորատոր մի շարք ցուցանիշներով:
12. Կիրառման եղանակները
Արմատից ջրաթուրմ պատրաստելու համար 1 թեյի գդալ
հումքը 30 րոպե թրմում են 1 բաժակ եռման ջրում, ապա
ընդունում 1-ական ճաշի գդալ, օրական 4 անգամ`
ուտելուց առաջ, կամ` 1-2 թեյի գդալ արմատափոշին 1
ժամ թրմում են 2 բաժակ եռման ջրում, ապա ըմպում ½
բաժակ` օրական 3-4 անգամ, կամ` 3 գ արմատը 5 ժամ
թրմում են 150 մլ սառը ջրում, ապա ըմպում միանվագ:
Արմատից եփուկ պատրաստելու համար 15 գ չոր հումքը
20 րոպե եռացնում են 200 մլ
ջրում, հովացնում, քամում, ապա ըմպում 1-ական ճաշի
գդալ` օրական 3-4 անգամ, կամ` 50-60 գ հումքը 30 րոպե
եփում են 1 լ ջրում, ապա ընդունում վերոհիշյալ
եղանակով, կամ` 1 ճաշի գդալ հումքը 30 րոպե
եռացնում են 2 բաժակ ջրի
մեջ, հովացնում, քամում, ապա օգտագործում արտաքին`
կոմպրեսի ձևով:
13. Սերմերից եփուկ պատրաստելու
համար 20 գ հումքը 20 րոպե եռացնում
են 200 մլ ջրում, ապա ըմպում
միանվագ` որպես լուծողական:
Արմատից քսուք պատրաստելու
համար 15 գ հումքը 200 մլ ջրում եփում
են մինչև ծավալով կիսվելը, հետո տաք
վիճակում ավելացնում են 100 գ խոզի
ճարպ, դնում ջեռոցը մի քանի ժամ,
այնուհետև օգտագործում արտաքին`
գլխի մազաթափության ժամանակ,
կամ` 4 ճաշի գդալ արմատը 4 բաժակ
ջրում եփում են մինչև հեղուկի
թանձրանալը, որից վերցնում են1 մաս,
խառնում 4 մաս կովի կարագի հետ և
ստացված քսուքն օգտագործում
այրվածքների ժամանակ, կամ` երկար
ժամանակ չբուժվող վերքերի բուժման
համար քսուք պատրաստելու
նպատակով 75 գ թարմ, մանրացրած
արմատը տաք տեղում թրմում են 1 օր
200մլ արևածաղիկի յուղի մեջ, հետո
մարմանդ կրակի վրա եփում 15 րոպե
ու քամում: Ռևմատիզմի և էկզեմայի
ժամանկ 4-5 ճաշի գդալ արմատը 30
րոպե եռացնում են 1 դույլ ջրում, ապա
սավանը թրջում տաք եփուկով ու
կատարում տաք-տաք փաթաթումներ:
14. Արմատից պատրաստում են նաև
ոգեթուրմ, որի համար հումքը 1/5
հարաբերությամբ խառնում 70°
սպիրտի հետ, թրմում 2-3 օր, ապա
ըմպում 10-15-ական կաթիլ` օրական 3
անգամ: Դեղաբույսը հաճախ
օգտագործվում է խառնուրդների ձևով:
Այսպես, շաքարախտի բուժման
նպատակով հավասարաչափ իրար են
խառնում կռատուկի
արմատները, կանաչ լոբին և
հավամրգու տերևները: Այս
խառնուրդից 1 ճաշի գդալ 30 րոպե
թրմում են 1 բաժակ եռման ջրում, ապա
ընդունում 1-ական ճաշի գդալ` օրական
3 անգամ: Նման ձևով օգտագործվում է
իրար հավասարաչափ խառնված
կռատուկի և կղմուխի արմատների
խառնուրդը` ռևմատիզմի ժամանակ:
Պոդագրայի դեպքում վերցնում են 25 գ
կռատուկի արմատ, 20 գ սիզախոտի
արմատ, 20 գ կատվալեզու, 30 գ
եռագույն մանուշակ, 20 գ
բերենիկե, խառնում իրար և
խառնուրդից 40 գ 15 րոպե եփում 1լ
ջրում, ապա ըմպում ուտելուց առաջ`
օրական 3 բաժակ:
15. Մազաթափության ժամանակ շաբաթը 2 անգամ գլուխը լվանալ 20գ
վաղենակի ծաղիկների, 40 գ կռատուկի արմատի և 15 գ գայլուկի
կոների խառնուրդի 1 լ ջրում պատրաստված եփուկով: Նույն
նպատակով օգտագործվում է կռատուկի արմատի և ուռենու կեղևի
հավասարաչափ խառնուրդը, որից եփուկ պատրաստելու համար 4
ճաշի գդալ հումքը 20 րոպե եռացնում են 1 լ ջրում կամ
հավասարաչափ իրար խասնում կռատուկի և խնկեղեգի
արմատները. դրանից վերցնում 6 ճաշի գդալ և պատրաստում եփուկ
1 լ ջրում: Մաշկային ախտահարումների ժամանակ օգտագործվում է
հավասարաչափ վերցված հետևյալ խառնուրդը. կռատուկի և
կղմուխի արմատները, ընկույզի տերևները և սրոհունդ, դրանից
վերցնում են 1 ճաշի գդալ, 10 րոպե եռացնում 1 բաժակ
ջրում, հովացնում, քամում և ըմպում 1-ական բաժակ` օրական 3
անգամ:
16. Այլ օգտակար հատկանիշներ
Կռատուկը վաղուց հայտնի է որպես արժեքավոր կերաբույս:
Ճապոնիայում մշակվում է որպես բանջարանոցային բույս:
Արմատը կարելի է ուտել հում կամ եփած վիճակում: Վաղ
գարնանը արմատից, որոշ դեպքերում նաև մատղաշ
տերևներից, պատրաստում են սալաթ, ինչպես նաև սուրճ:
Դեղաբույսը մեղրատու է, նրանից ստացվող մեղրն ունի
ձիթապտղի գույն, հաճելի համ: Արմատն օգտագործվում է
կոսմետիկայում, իսկ սերմերից ստացվող յուղը` օճառի և օլիֆի
արտադրության մեջ: Ցողունից պատրաստում են կոշտ
գործվածք և փաթաթաթուղթ: Բույսը գործվածքեղենը ներկում է
կանաչ գույնի:
