Luiheid is een negatief begrip. Het wordt in verband gebracht met vadsigheid, gemakzucht, onverantwoordelijkheid. Een luiaard is een nietsnut, een leegloper of een lamzak. Wie Ivan Gontsjarovs roman 'Oblomov' leest, kan maar weinig sympathie opbrengen voor het luie hoofdpersonage. In de christelijke traditie is luiheid zelfs een hoofdzonde, zoals hoogmoed, hebzucht en onkuisheid. In deze voordracht (24/01/2018) zet prof. Johan Braeckman uiteen waarom luiheid ook een deugd kan zijn. De moderne mens heeft voor niets nog tijd, wordt gedreven door hebzucht en consumptie, en kampt steeds meer met depressies en burn-outs. Misschien kan een welbegrepen vorm van luiheid een alternatieve vorm van levenskunst zijn?

1. Luiheid is
een deugd

2. • Essentie gaat over de vraag wat het goede leven is. (Of:
een goed leven)
• En: wat men daarvoor nodig heeft, en moet doen – en
niet moet doen. En: hoeveel is genoeg voor een goed
leven?
• Uitgangspunten: er wordt veel druk uitgeoefend om
mensen een slecht leven te laten leiden. En: “Niets is
genoeg voor de man/vrouw die aan genoeg te weinig
heeft.” (Epicurus)
• Ik probeer dit te benaderen vanuit het begrip ‘luiheid’.

3. Luiheid: niet beschouwd als een deugd
Lui, vadsig, loom, werkschuw, traag,
gemakzuchtig, luiaard, luiwammes,
lapzwans, slampamper, flierefluiter,
lanterfant, leegloper, nietsnut, lamzak,
lammeling, slapkous, geitenbreier,
uitvreter…
Ivan Gontsjarov: Oblomov (1858)

8. Luiheid: een van de zeven hoofdzonden
• Superbia (hoogmoed - hovaardigheid - ijdelheid)
• Avaritia (hebzucht - gierigheid)
• Luxuria (onkuisheid - lust - wellust)
• Invidia (nijd - jaloezie - afgunst)
• Gula (onmatigheid - gulzigheid - vraatzucht)
• Ira (woede - toorn - wraak - gramschap )
• Acedia (gemakzucht - traagheid - luiheid – vadsigheid)

9. acedia, desidia
• De Latijnse benaming voor
gemakzucht, traagheid,
luiheid of vadsigheid.
• Bijbehorende symbolen zijn
de demon Belfagor en de
dieren geit en ezel.
• (nota: Belfagor verleidt mensen door
hen ingenieuze uitvindingen aan te
bieden waarmee ze snel en makkelijk
rijk kunnen worden.)

11. Acedia verschilt van depressie of melancholie omdat
het een vorm van
lusteloosheid/traagheid/besluiteloosheid is die
zelfgekozen is; uit vrije wil zou de luierik ook actief
kunnen zijn. Wie depressief is kan dat niet.
(depressie is in onze tijd gelinkt aan behandeling en
medicatie, luiheid niet – moet eerder bestraft
worden)
In middeleeuwse theologie (Aquinas e.a.): gebrek
aan godsvrucht; geen interesse in bidden, werken en
leven; en er niet om geven dat men geen interesse
heeft. (gradaties verveling, luiheid, apathie)

12. de zeven deugden
• Prudentia (voorzichtigheid - verstandigheid - wijsheid)
• Iustitia (rechtvaardigheid - rechtschapenheid)
• Temperantia (gematigdheid - matigheid - zelfbeheersing)
• Fortitudo (moed - sterkte - vasthoudendheid - standvastigheid)
• Fides (geloof , Pietas)
• Spes (hoop)
• Caritas (naastenliefde, liefde)

13. Dante,
la divina
commedia:
Purgatorio
luiheid =
vierde terras

14. • Merk op: bij de lijst van (middeleeuwse)
deugden staat niet zoiets als “hard werken”.
Meerdere deugden gaan daar eerder tegen
in.
• Toch is men in onze tijd en cultuur hard
werken, beschouwd als tegendeel van
luiheid & traagheid, als bijzonder
deugdzaam gaan beschouwen. “Luiheid is
het oorkussen van de duivel”; “Arbeid
verwarmt, luiheid verarmt”; “Armoede is
luiheidsloon”.

15. • Ook niet-christelijke auteurs beschrijven
acedia/luiheid vaak als een “moreel falen” (bv.
Walter Benjamin)
• Aldous Huxley, met verwijzing naar ‘woestijnvaders’
en kloosterlingen: “noon day demons”; een van de
ziekten van de moderne tijd.
• Kathleen Norris (Accedia and me, 2010):
rusteloosheid, overweldigd worden door de toekomst,
niet in het heden leven (problematiek kloosterlingen,
academici, schrijvers, relatie/huwelijk op lange
termijn…)

16. Kortom, luiheid: overweldigend negatief
Nochtans:

17. De schuld van de protestantste werkethiek?
= puriteinse, calvinistische werkethiek
Max Weber: Die Protestantische Ethik und der
Geist des Kapitalismus (1904-1905): verband
calvinisme (werken is goed in de ogen van God)
en kapitalisme (daarom is kapitalisme ontstaan in
Angelsaksische wereld en niet in katholieke
landen).

18. Of van de neolithische revolutie?
Boek Genesis
• 'gouden tijdperk', mens leefde in Hof van
Eden
• harde leven & werk = straf van God

19. De Zondeval
God, de Heer, bracht de mens in de tuin van Eden, om die te bewerken
en erover te waken. Hij hield hem het volgende voor: 'Van alle bomen
in de tuin mag je eten, maar niet van de boom van de kennis van goed
en kwaad; wanneer je daarvan eet, zul je onherroepelijk sterven.'
(...)
De slang vroeg aan de vrouw: 'Is het waar dat God gezegd heeft dat
jullie van geen enkele boom in de tuin mogen eten?' ' We mogen de
vruchten van alle bomen eten', antwoordde de vrouw, 'behalve die van
de boom in het midden van de tuin. God heeft ons verboden van de
vruchten van die boom te eten of ze zelfs maar aan te raken; doen we
dat toch, dan zullen we sterven.' 'Jullie zullen helemaal niet sterven,
zei de slang. 'Integendeel, God weet dat jullie de ogen zullen opengaan
zodra je daarvan eet, dat jullie dan als goden zullen zijn en kennis
zullen hebben van goed en kwaad.'

20. De vrouw keek naar de boom. Zijn vruchten zagen er heerlijk uit, ze waren
een lust voor het oog en ze vond het aanlokkelijk dat de boom haar
wijsheid zou schenken. Ze plukte een paar vruchten en at ervan. Ze gaf
ook wat aan haar man, diebij haar was, en ook hij at ervan. Toen gingen
hun beiden de ogen open en merkten ze dat ze naakt waren. Daarom regen
ze vijgenbladeren aan elkaar en maakten er lendenschorten van.
(...)
'Vervloekt is de akker om wat jij hebt gedaan, zwoegen zul je om ervan te
eten, je hele leven lang. Dorens en distels zullen er groeien, toch moet je
van zijn gewassen leven. Zweten zul je voor je brood, totdat je terugkeert
naar de aarde, waaruit je bent genomen: stof ben je, tot stof keer je terug.'
(...)
Toen dacht God, de Heer: Nu is de mens aan ons gelijk geworden, nu heeft
hij kennis van goed en kwaad. Nu wil ik voorkomen dat hij ook vruchten
van de levensboom plukt, want als hij die zou eten, zou hij eeuwig leven.
Daarom stuurde hij de mens weg uit de tuin van Eden om de aarde te gaan
bewerken, waaruit hij was genomen.

21. Jean-François Millet, L’homme à la houe (1863)

23. www.gezondheid.be
Per dag plegen 3 mensen zelfmoord in Vlaanderen
In Vlaanderen plegen elke dag drie mensen zelfmoord. Binnen de
Europese Unie heeft alleen Finland meer zelfdodingen. In
Nederland ligt het aantal aanzienlijk lager.
Volgens Grieke Forceville van het Centrum ter Voorkoming van
Zelfmoord vinden mensen die denken aan zelfmoord vaak
moeilijk de weg naar hulp. "De hoge cijfers in het westen van
Europa duiden onder meer op de prestatiemaatschappij. Maar ook
op het feit dat het aantal depressies in West-Europa sterk
gestegen is, alsook het gebruik van antidepressiva", zegt
Forceville.

24. diverse media (december 2014):
1 op 4 Belgische werknemers loopt risico op
burn-out
• 1 op de 4 Belgische werknemers loopt het risico op een burn-out. Hoe
hoger de werkdruk en emotionele belasting, hoe groter het risico. Dat blijkt
uit een bevraging van een representatieve steekproef van 2.029 Vlaamse en
842 Waalse werknemers door de Groep IDEWE, een dienst die instaat voor
preventie en bescherming op het werk in ons land, met hoofdkantoor in
Leuven.
• 41 procent van de ondervraagden stelde zich emotioneel uitgeput te voelen
en 34 procent kloeg over een hoge mate van depersonalisatie. Dit laatste
houdt in dat ze meer afstand nemen van hun werk en van collega's en zich
harder, negatiever en cynischer voelen. 26 procent van de ondervraagden
scoort hoog op beide factoren. Ze voelen zich én emotioneel uitgeput én
gedepersonaliseerd, wat zich vertaalt in een hoog risico op burn-out.

25. Knack e.a. (februari 2014) Ruim 1,3 miljoen Belgen in
behandeling voor depressie
• Het aantal depressieve patiënten neemt sinds enkele jaren gestaag toe,
schrijven de kranten van Sudpresse op basis van cijfers van het Riziv. Geen
enkele leeftijdsgroep wordt gespaard van het fenomeen, zelfs kinderen niet.
Uit de cijfers blijkt dat 4.105 patiëntjes tussen 0 en 10 jaar in behandeling
zijn voor depressie.
• Een andere vaststelling is dat vrouwen in België vaker met depressie
kampen dan mannen. "De exacte cijfers zijn niet bekend, maar aangenomen
wordt dat er twee keer zoveel vrouwen depressief zijn. Daarvoor zijn twee
verklaringen. Ten eerste fysiologische redenen (hormonale cycli), daarnaast
zullen vrouwen ook sneller aangeven wat er scheelt en hulp zoeken, terwijl
mannen makkelijker hun toevlucht zoeken in alcohol of agressie", zegt
Marc Ansseau, professor psychiatrie aan de universiteit van Luik.
(Belga/TV)

26. Slechts één op de drie Vlaamse werknemers ervaart werk als zinvol
di 21/06/2016 - 13:27 Pieterjan Huyghebaert
Een op de drie Vlaamse werknemers vindt zijn werk niet zinvol. Dat blijkt uit een studie van de Antwerp Management
School. Wie zijn werk zinvol vindt, is vaak ook bereid om langer te werken. Veel bedrijven laten steken vallen als het over
feedback geven aan hun personeelsleden gaat.
Het onderzoek heeft bijna 48.000 werknemers bevraagd en focuste op 4 pijlers: je talenten ten volle kunnen benutten, je job
graag doen, jezelf kunnen zijn en ervaren dat je werkgever je autonomie en ondersteuning biedt. Slechts 5 procent ervaart
zinvolheid over alle 4 die pijlers. 14 procent scoort hoog op 2 of 3 pijlers en ongeveer evenveel mensen op slechts 1 pijler.
De overgrote meerderheid, bijna 70 procent van de respondenten, excelleert op geen enkele van de vier pijlers. Over het
algemeen vindt 1 op de 3 werknemers zijn job niet zinvol. Nochtans is dat wel belangrijk, zegt onderzoekster Ans De Vos:
"Wie goed scoort op alle 4 de pijlers, geeft aan dat ze hun werk wel zien volhouden tot aan hun pensioen." Jobs die als niet
zinvol worden gepercipieerd, hebben vaker last van ziekteverzuim.
Het grootste probleem volgens het onderzoek is het gebrek aan zelfstandigheid en feedback bij veel bedrijven. Werkgevers
kunnen hier concreet iets aan doen door hun werknemers meer autonomie te geven en werk te maken van een echte
feedbackcultuur. Vooral wat dat laatste betreft, scoren veel bedrijven erg laag.
In de resultaten zijn ook enkele breuklijnen te merken. Zo scoren zelfstandigen een pak beter dan werknemers, omdat die
meer zeggenschap hebben over hun eigen jobinhoud. Hetzelfde geldt voor kaderleden tegenover arbeiders en uitvoerende
bedienden. Vooral bij die twee laatste categorieën moet volgens het onderzoek meer ingezet worden op zinvolheid.
"De resultaten van deze nulmeting vormen een belangrijke barometer", zegt minister van Werk Kris Peeters (CD&V). "We
roepen op om aan de slag te gaan en pistes uit te werken om zinvol werk te verhogen bij iedereen. Ik neem dit alvast mee in
de uitvoering van het project Werkbaar Wendbaar Werk."

27. • Aantal mensen met burn-out verdubbeld in vijf jaar (en dat is
nog maar topje van ijsberg)
• 19-11-16, 10.08u - Bron: Belga
• Het aantal mensen dat kampt met een burn-out is in de afgelopen
vijf jaar verdubbeld. Vorig jaar telde het Riziv, het rijksinstituut voor
ziekte- en invaliditeitsverzekering, 8.208 mensen met een burn-out,
onder wie 555 zelfstandigen. In 2010 ging het nog om 4.574
loontrekkenden. Dat schrijft La Dernière Heure.
• Dit cijfer is echter nog maar het topje van de ijsberg want het Riziv
neemt enkel de mensen in rekening die al langer dan een jaar out
zijn. Volgens HR-dienstverlener Securex kampt een werknemer op
10 met een burn-out.

28. • werkbaar werk
• Riet Ory
• We vinden kinderen ons kostbaarste goed, maar
hebben 's morgen geen tijd en 's avonds geen
energie voor hun verhalen
• Wat onze kinderen over werkbaar werk te zeggen
hebben
• Riet Ory is adjunct Algemeen Directeur van
vrouwenbeweging Femma. Ze schreef deze bijdrage
naar aanleiding van Internationale dag van de
Rechten van het Kind op 20/11.
• 19 november 2016
• http://www.demorgen.be/opinie/we-vinden-kinderen-ons-kostbaarste-goed-maar-
hebben-s-morgen-geen-tijd-en-s-avonds-geen-energie-voor-hun-verhalen-ba493f3d/

29. "Zo'n 7 procent van veertigers en zestigers voelde zich
afgelopen week (bijna) altijd eenzaam"
05/08/2017 - 12:25 Floor Bruggeman Het risico op
eenzaamheid en sociaal isolement is bij veertigers
even groot als bij zestigers. Dat zegt sociologe Leen
Heylen, die eenzaamheid onderzoekt, in "Bonus". Ze
reageert daarbij op het nieuws dat er in amper drie
dagen tijd drie mensen dood werden teruggevonden in
hun huizen in Brugge. Hun lichamen lagen er al weken.
Eén slachtoffer was 80, de twee anderen waren amper
41 en 47 jaar.
http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/binnenland/1.3039729

30. Paradoxen: steeds meer vrije tijd & welvaart,
maar steeds minder geluk & welzijn?
• Gemiddeld één uur minder slaap dan in de
negentiende eeuw (?)
• Tweeverdieners, minder tijd voor gezin
• Meer en lastiger afbetalingen
• Meer sociale verplichtingen
• Meer kapitaal nodig voor statussymbolen
• Minder familiale en sociale steun
• Gevoelens van onmacht, verlies van autonomie

31. Arbeid is steeds meer als topsport
Arbeid: belangrijke bron van geluk, mits:
haalbare doelen; eisen niet te hoog & niet te
laag; collega’s geen concurrenten zijn;
samenwerking voor gemeenschappelijk doel;
geen vervreemding van eindproduct; geen
vervreemding t.o.v. technologie/machines;
mogelijkheid tot bereiken van flow-ervaring.

32. • Pleidooi voor luiheid is pleidooi voor arbeid
die authentiek zinvol en bevredigend is.
• Huidige vorm van arbeid: middel-
doelomkering. “We moeten hard werken
met zijn tweeën, anders komen we niet
rond”. Arbeid moet doel op zich zijn; geeft
eigen intrinsieke bevrediging en gevoel van
vrijheid.
• Bv. “Luieren” in de tuin: het is hard
werken, maar hoeft zo niet aan te voelen.

35. • We hebben onvergelijkbaar veel meer
comfort, luxe en gemak – “efficiëntie” -
vergeleken met jager-verzamelaars. Maar
zij hadden veel meer vrijheid, meer sociale
omgang, meer tijd voor kinderen, meer tijd
voor samen eten, voor spel en plezier.
• Huidig arbeidssysteem beknot
samenwerking en bevordert rivaliteit, wat
minder vrijheid inhoudt. (ondeugden als
rivaliteit en egoïsme: zouden een positief
globaal effect hebben)

38. vreemde ambiguïteit
Een keer per jaar is de totale luiheid acceptabel. Er
is zelfs een enorme industrie rond gegroeid; de
‘georganiseerde luiheid’.

39. Eentonigheid en saaiheid wordt ook onderbroken door
kicks: extreem mountainbiken, Mont Ventoux
beklimmen, skiën, valschermspringen etc.

40. Toute affliction prend
ses racines dans
l’incapacité de l’être
humain à rester
tranquillement assis
dans une pièce, seul avec
lui-même.

41. enkele suggesties en inspiratiebronnen
• Schumacher: Small is beautiful.
(1973) Arbeid is veeleer nutteloos
geworden (cf. vergaderingen);
ongezond slaapverwekkend;
geestdodend; eerder een
noodzakelijk kwaad dan een
genoegen.
• “enoughness”: economie en werk
moet op de schaal van menselijke
behoeften.
• Arbeid moet plezierig en
autonoom zijn.

43. Zelfstandig & creatief werk
tegenover eentonig bandwerk

45. BBTK werkt hier aan werk dat
meer vreugde en minder
verveling creëert.

46. meer inspiratie
• Socrates, epicuristen, Jezus, monniken
• Henry D. Thoreau: Walden (1854)
• Bertrand Russell: In praise of idleness (1935)
• Ivan Illich: Het recht op nuttige werkloosheid (1978)
• Tom Hodgkinson: Leve de vrijheid (2007)
• John Lane: Tijdloze eenvoud. Creatief leven in een
consumptiemaatschappij (2012)
• Denis Grozdanovitch: De moeilijke kunst van het bijna-
nietsdoen (2010)
• Robert en Edward Skidelsky: Hoeveel is genoeg? Geld en het
verlangen naar een goed leven (2013)

47. valkuilen waarvoor de luie mens moet opletten
• lessen uit sociale psychologie: creatie
van ‘valse’ behoeften

48. Keeping up with the Joneses

49. Conspicuous consumption

52. Waaraan zal je denken op je sterfbed?
Bronnie Ware: The top five regrets of the dying
1. Ik wilde dat ik de moed had gehad om trouw te blijven aan
mijzelf, in plaats van te leven zoals anderen van mij
verwachtten. (opgave van een droom)
2. Ik wilde dat ik niet zo hard had gewerkt. (te weinig tijd voor
kinderen, partner, vrienden, familie)
3. Ik wilde dat ik de moed had gehad om mijn gevoelens uit te
spreken. (angst voor expressie leidde tot verbittering)

53. 4. Ik wilde dat ik mijn vriendschappen beter had
onderhouden. (diep gemis van waardevolle
contacten)
5. Ik wilde dat ik mezelf had toegestaan
gelukkiger te zijn. (angst voor verandering)

54. The culture of fear
• op de werkplaats
• politiek
• in de buurt, de leefwereld
• over gezondheid
• over ouder worden
• over maatschappelijke diversiteit
Angst verlamt, doet mensen vasthouden aan status quo, jaagt hen
op kosten (verzekeringen, veiligheidsdiensten) en laat ons
creativiteit inwisselen voor zekerheid.

55. Wat goeie raad: streef geen ‘carrière’ na: het arbeidsmodel
dat ons een carrière aanpraat is gebaseerd op doelloze
competitie. Een carrière sluit vooral aan bij de verwachtingen
van anderen. ‘Ambieer’ geen ‘carrière’. Doe wat van alles,
beperk je niet tot één job, vergeet het onderscheid tussen
werk en vrije tijd, wees niet afgunstig, leef niet volgens je
uurwerk, leef je uit in je huis en je tuin, maak geen schulden,
kweek een deel van je voedsel zelf, blijf weg uit banken en
shopping malls, wees onbekommerd, leef sober, maak jezelf
niet afhankelijk van apparaten en technologie,
experimenteer, nodig mensen uit en hou feestjes, gooi pillen
weg, drink wijn en bier en zeur niet, doe minder in plaats van
meer, laat de kinderen spelen, doe aan guerilla gardening, doe
iets ambachtelijk, geef zoveel mogelijk weg, vermijd saaie
mensen, breng veel tijd door met mensen waar je om geeft …
Allemaal uitstekende vormen van luiheidsexpressie.

57. onuitgewerkte verbanden
• stilte en rust
• duurzaamheid, ecologische
voetafdruk
• toekomstige generaties
• authenticiteit, oprechtheid,
transparantie

58. Een van de symptomen van een
naderende zenuwinstorting is de
overtuiging dat je werk verschrikkelijk
belangrijk is en dat vrijaf nemen tot
allerlei rampspoed zou leiden.

60. Dees langsaemheit
past groote saecken.
Joost van den Vondel