2. Yaşamının ilk yılları ve Osmanlı dönemi
• 1884 yılında İzmir'de Reşit Efendi ile Cevriye Temelli
Hanım'ın ikinci oğulları olarak doğmuştur.
• Reşit Efendi aslen Bitlis'in tanınmış Kürt ailelerinden
Kürümoğulları ailesindendir.
• Reşit'in babası Abdülfettah EfendiMalatya'ya yerleşmiştir.
Annesi Cevriye (1867-1959) ise aslen Razgrad'lı
(Bulgaristan) olup babası Razgrad ulemasından Müderris
Hasan Efendi 1870'li yıllarda İstanbul'a göç etmiştir.
• Cevriye ile Reşit 1880'de İstanbul'da evlenmişlerdir.
• İlk çocukları Ahmet Mithat (1882-1960) ve ikincisi İsmet'in
dışında Hasan Rıza (ö.1972) ve Hayri Temelli adlı iki oğulları
ve Seniha Okatan (ö.1964) adlı bir kız çocukları olmuştur.
3. Öğrenim hayatı
• İsmet, İlk ve orta öğrenimini Sivas'ta tamamladı.
• Bir yıl Sivas'ta Mülkiye İdadisi'nde okuduktan sonra,
1897 yılında İstanbul'daki Mühendishane İdadisi'ne
gitti.
• 14 Şubat 1901'de Mühendishane-i Berr-i Hümâyun'a
(topçu okulu) girip 1 Eylül 1903'te topçu teğmeni olarak
bitirdi.
• 26 Eylül 1906'daErkân-ı Harbiye Mektebi'ni birincilikle
bitirerek kurmay yüzbaşı rütbesiyle Edirne'deki 2.
Ordu'nun 8. Topçu Alayında 3. Batarya Bölük komutanı
olarak kurmay stajını yaptı.
4. Orduda ilk yılları
• 1908'de 2. Süvari Fırkasının kurmayı oldu ve 31 Mart
İsyanı'nda Hareket Ordusu karargâhında görev aldı.
• 1910'da 4. Kolordu kurmaylığına getirildi ve 1911'de Yemen
Kuvayi Mürettebe Komutanlığı kurmayı ve 26 Nisan 1912'de
binbaşılığa yükseltilerek Yemen Kuvayi Umumiye
Komutanlığının kurmay başkanlığına getirildi.
• 1912 - 1913 yılları arasında Harbiye Nezareti'nde
Başkomutanlık Karargâhı 1. Şubede bulundu ve İkinci Balkan
Savaşı'nda Çatalca Ordusu Sağ Cenah Komutanlığı
kurmaylığına getirildi.
• Savaştan sonra İstanbul Antlaşması'nın bağıtlanmasında
Bulgarlar ile müzakere eden heyete askerî danışman olarak
katıldı.
5. • 1914'te Harbiye nazırlığı ve erkân-ı harbiye-i
umumiye reisliğine (genelkurmay başkanlığı)
atanan Enver Paşa'nın başlattığı ordunun
yenileştirilmesi hareketinde etkin rol oynadı.
6. Askeri yaşamı
• I. Dünya Savaşı
• Ayrıca bakınız: I. Dünya Savaşı
• 29 Kasım 1914'te kaymakam (yarbay)lığa yükseltirerek 2 Aralık
1914'te Genel Karargâh 1. Şube Müdürü oldu. 2 Aralık 1915'de 2.
Ordu Kurmay başkanlığına getirildi ve 14 Aralık 1915'te miralay
(albay) oldu.
• I. Dünya Savaşı sırasında Kafkas Cephesi'nde Kolordu Komutanı
olarak, yıllar sonra Anıtkabir'de karşısına gömüleceği Mustafa
Kemal ile birlikte çalıştı.
• Bu sırada Mustafa Kemal (Atatürk) bu ordunun 16.
Kolordu komutanlığına atandı.
• İsmet Bey, 1916'nın yaz aylarında bir süre çarpışmaları yönetti.
• 2. Ordukomutan vekili Mustafa Kemal Paşa'nın önerisiyle, 12 Ocak
1917'de 4. Kolordukomutanlığına atandı.
7. • Bir süre sonra İstanbul'a geri çağrıldı ve
Halep'te 7. Ordu'nun oluşturulmasında görev aldı.
• 1 Mayıs 1917'de Filistin Cephesi'nde 20.
Kolordu komutanlığına, 20 Haziran'da 3.
Kolordu komutanlığına atandı.
• Bu sırada 7. Ordu'nun komutanlığını üstlenen
Mustafa Kemal ile gene yakın ilişki içinde oldu.
AncakMegiddo Muharebesi sırasında yaralanınca
İstanbul'a gönderildi.
8. Kurtuluş Savaşı
• Mondros Mütarekesi'nin imzalanmasından az
önce Sina ve Filistin Cephesi'ndeki Yıldırım Orduları
Grubu'nun General Edmund Allenby karşısında
uğradığı Nablus Bozgunu sırasında
yaralanarak İstanbul'a dönen İsmet Bey, 24 Ekim
1918'de Harbiye Nezareti'nde müsteşarlığa atandı.
• 29 Aralık 1919'da Paris Barış Konferansı'na hazırlık
için kurulan komisyonda askeri müşavir oldu.
• 4 Ağustos 1919'da yalnızca sekiz gün için Askeri
Şûra Muamelat-ı Umumiye müdürlüğüne, bir ara da
jandarma ve polis örgütünün iyileştirilmesi için
kurulan komisyona üye olarak atandı.
• Bütün bunlar genellikle birkaç günlük görevlerdi.
Türk Ordusu Başkomutanı
Mareşal Mustafa Kemal
Paşa ve Batı Cephesi
Komutanı Mirliva İsmet
Paşa Dumlupınar Meydan
Muharebesi öncesinde,
Ağustos 1922
9. Erkân-ı Harbiye
Reisi ve Garp
Cephesi Komutanı
Mirliva İsmet Paşa
İlk kez 8 Ocak 1920'de Ankara'ya gitti ve kısa bir süre Mustafa Kemal'le
çalıştı.
Yeni kurulan Ali Rıza Paşa hükümetinde harbiye nazırı olan Fevzi Paşa'nın
çağrısı üzerine şubat sonlarında İstanbul'a gitti.
9 Nisan 1920'de Mustafa Kemal'in çağrısı üzerine tekrar Ankara'ya döndü
ve İstanbul'la bütün resmî bağlarını kopardı.
23 Nisan 1920'de açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne Edirne milletvekili
olarak katıldı.
6 Haziran 1920'de İstanbul'daki Divan-ı Harp tarafından gıyabında ölüm
cezasına çarptırıldı.
10. • 10 Kasım 1920'de milletvekilliği ve vekillik görevi saklı kalmak üzere
Garp Cephesi (Batı cephesi) Kuzey Kesimi Komutanlığı'na atandı.
• Çerkez Ethem ayaklanmasının ve iç isyanların bastırılmasında etkin
rol oynadı.
• Batı CephesiKuzey Kısım Komutanı olarak, Ocak 1921'de Yunan
ilerlemesini durdurunca 5 senedir
bulunduğu Miralayrütbesinden Mirliva rütbesine terfi etti ve Paşa
oldu.
• 4 Mayıs 1921'de Batı Cephesi Komutanlığına getirildi. Ancak 17
Temmuz 1921'de Kütahya-Eskişehir Muharebelerinde aldığı
mağlubiyet üzerine TBMMtarafından Genelkurmay Başkanlığı
görevinden azledildi.
• Yerine 3 Ağustos 1921'de, aynı zamanda Başvekil ve Milli Savunma
Vekili de olan Fevzi Paşa getirildi.
11. • Daha sonra Sakarya Meydan Muharebesi sırasında
TBMM tarafından Meclis Başkanı Mustafa Kemal
Paşa'nın Başkomutanlığa getirilmesi üzerine onun
maiyetinde Mirliva rütbesi ile Batı Cephesi Komutanlığı
görevinde bulundu.
• Büyük Taarruz'dan sonra başarılarından
dolayı Ferikrütbesine terfi etti.
• İzmir'in geri alınmasından sonra Mustafa Kemal
Paşa tarafından ateşkes görüşmelerinde bulunmak
üzere görevlendirilerek Mudanya'ya gönderildi.
12. Siyasal yaşamı
• Milli Mücadele'nin sonunu belirleyen Mudanya
Mütarekesi görüşmelerinde (3 Ekim-11 Ekim
1922) Türk tarafını temsil eden İsmet Paşa, 26
Ekim 1922'de hariciye vekili oldu.
• Lozan görüşmelerinde murahhas heyetin
başkanlığını yaptı; yeni devletin bağımsızlığını ve
egemenliğini onaylayan, Sevr Antlaşması'nı
veMondros Mütarekesini geçersiz kılan Lozan
Antlaşması'nı imzaladı.
• Cumhuriyet'in İkinci dönem (1923-1927)
TBMM'de Malatya milletvekili olarak bulunan
İsmet Paşa, Fethi Bey'in (Okyar) kurduğu İcra
Vekilleri Heyeti'ne gene hariciye vekili olarak
girdi. 23 Ağustos'ta Lozan Antlaşması'nın
TBMM'de kabulü, siyasal-diplomatik
başarılarının en önemlisi oldu.
Uçak kapısında
tokalaşan İsmet
İnönü veMustafa Kemal, 16
Haziran 1936
Cumhuriyet öncesi
13. Cumhuriyet ve başbakanlık yılları
• 29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilanı ile sonuçlanan süreçte, Mustafa
Kemal'le yakın siyasal işbirliği içindeydi.
• 30 Ekim'de Cumhuriyet'in ilk hükümetini kurdu ve aynı zamanda
Halk Fırkası (sonradan Cumhuriyet Halk Partisi, veya CHP) genel
başkan vekilliğini üstlendi.
• İsmet Paşa'nın ilk başbakanlık döneminde Cumhuriyetin ilk
devrimleri yapılmaya başlandı.
• Öğretimin birleştirilmesi, halifeliğin kaldırılması ve Diyanet İşleri
Başkanlığı'nın kurulması (3 Mart 1924) bu dönemde gerçekleşti.
• Muhalefet partisi olarak kurulanTerakkiperver Cumhuriyet
Fırkası'nın Çankaya'ya olan aşırı muhalefetini hükümet üzerinden
yürütmesi üzerine cumhurbaşkanı Mustafa Kemal'in isteğiyle 8
Kasım 1924'te başbakanlıktan istifa etti. 21 Kasım 1924'te yeni
hükümeti Fethi Bey kurdu.
14. • Doğudaki Şeyh Said İsyanı üzerine isyana müdahalede geç kalan Fethi Bey istifa
etti.
• 3 Mart 1925'te İsmet Paşa cumhurbaşkanı Mustafa Kemal tarafından yeniden
hükümeti kurmakla görevlendirildi.
• Ayaklanmanın bastırılmasında hükümet başkanı olarak önemli rol oynadı.
• 6 Mart 1925 tarihinde Takrir-i Sükun Kanunu'nu yürürlüğe sokarak İstiklal
Mahkemeleri'nin tekrar kurulmasını gerçekleştirdi.
• Bu kanuna dayanarak tüm muhalefet partilerini ve muhalif gazeteleri kapattırdı.
• 1926 yılındaOrgeneral rütbesine terfi etti.
• 1927 yılında kendi isteğiyle askerlikten emekli oldu.
• Bu tarihten sonra, yeni devletin oluşumunda Mustafa Kemal ile birlikte en önemli
siyasal kişilik olarak belirdi.
• 1934'te Soyadı Kanunu çıktığında Mustafa Kemal Atatürk'ün verdiği İnönü soyadını
alan[13] İsmet Paşa, 1924'ten 1937'ye değin başbakanlık görevini aralıksız sürdürdü.
• Bu dönemde ülkedeki bütün önemli siyasal gelişmelerde; devrimlerin
duyurulmasında ve uygulanmasında, iktisat politikasında Devletçilik ilkesinin
kabulünde ve uygulanmasında, yeni devletin kurulmasında çok önemli rolü oldu.
15. • 1936'da Faşizmi incelemek üzere İtalya'ya gönderilen CHP Genel
Sekreteri (Katib-i Umumi) Recep Peker'in dönüşünde yazdığı TBMM
üzerinde bir "Faşist Konsey" kurulmasını öngören raporu onaylayıp
imzalaması üzerine[14] cumhurbaşkanı Atatürk "Başvekil hazretleri
anlaşılan yorgunluktan, önüne gelen raporları okumadan imzalıyor!"
dedi ve kararı reddetti.
• Bu değerlendirmeye "Koskoca memleket rakı sofrasından mı idare
edilecek?" diye yanıt verince aralarında gerginlik çıktı.
• Dersim İsyanı'nın bastırılması sırasında da düşünce ayrılıkları çıkınca
Eylül 1937'de cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk tarafından
başbakanlık ve CHP'nin genel başkan yardımcılığı görevlerinden
alındı ve yerine Celâl Bayar atandı.
• Bu dönemde yalnızca TBMM'de Malatya milletvekili olarak görev
yaptı.
16. Cumhurbaşkanlığı ve çok partili
dönem
• Atatürk'ün ölümü üzerine 11 Kasım 1938'de TBMM tarafından
cumhurbaşkanlığına seçildi.
• Bunun yanı sıra "kayd-ı hayat" şartıyla CHP genel başkanlığına da
getirildi.
• CHP'nin 26 Aralık 1938'de toplanan I. Olağanüstü Kurultayı'nda
partinin "değişmez genel başkanı" seçildi ve kendine "Milli Şef"
unvanı verildi.
• 30 Aralık 1925 tarihli 701 sayılı yasa ve 16 Mart 1926 tarihli 3322
sayılı kararname ile 50, 100, 500 ve 1.000 liralık banknotların ön
yüzlerinde cumhurbaşkanının resminin bulunması kararı alınmıştı.
• Buna dayanarak, para ve pulların üzerindeki Atatürk resimleri
kaldırılıp yerine İsmet İnönü'nün portreleri kullanıldı.
17. • Cumhurbaşkanı seçilmesinden hemen sonra başlayan II. Dünya
Savaşı (1939-1945) döneminde İnönü, ülkeyi savaştan uzak tutmaya
çalıştı.
• Savaş yıllarındaki ekonomik ve toplumsal sıkıntılar ise dönemin
unutulmayan mirası olarak kaldı.
• Varlık Vergisiuygulaması hayata geçirildi.
• Yine bu dönemde Hasan Âli Yücel'in öncülüğündeki Köy
Enstitüleri kuruldu.
• Bu enstitüler yıllar sonra kapatılana kadar 20.000 öğrenci köy
öğretmeni olarak eğitildi.
• Ayrıca cumhurbaşkanlığı döneminde müziğe özel yeteneği olan
küçük yaştaki çocukların bu konuda iyi bir eğitim almasını sağlamak
için çıkardığı Harika Çocuklar Yasası ile İdil Biret ve Suna Kan gibi
sanatçıların yetişmesinde önemli rolü olmuştur.
18. • II. Dünya Savaşı'nın hemen ardından, gerek
uluslararası siyasetteki gelişmeler, gerekse ülke
içindeki yeni oluşumlar rejimin genel niteliğinde
önemli değişiklikleri gündeme getirdi.
• Savaşın galiplerinden olan Sovyetler Birliği'nin
lideri Stalin'in
Türkiye'den Kars, Ardahan, Artvin ve Sarıkamış'ı
istemesi, Türkiye'yi, savaşın diğer
galipleri ABD ve Birleşik Krallık ile daha yakın
ilişkilere mecbur etti.
• Bazı çevreler SSCB'nin böyle bir talepte
bulunmayıp yalnızca bazı akademisyenlerin eski
anlaşmalar üzerinde yorumlarda bulunmuş
olduklarını, bu propagandanın Türk kamuoyunu
NATO saflarına katılmaya ikna etmek için
düzenlenmiş bir ABD siyasal operasyonu
olduğunu iddia etseler de askeri ve ekonomik
destek vermeye hazır olduğunu belirten
ABD, Truman Doktrini ile öngördüğü yardımın
karşılığında Türkiye'de serbest seçimlere
dayanan demokrasi düzeninin yerleştirilmesini ve
"Milli Şef"lik, "5 yıllık kalkınma planları", Köy
Enstitüleri gibi Sovyetler Birliği benzeri
uygulamaların kaldırılmasını talep etti.[20]
Roosevelt, İnönü ve Churchill İkinci
Kahire Konferansı'nda 4-6 Aralık 1943
19. • 1945 yılında kurulan Milli Kalkınma Partisi'nden sonra
1946'da kurulan Demokrat Parti (DP) ile çetin bir seçim
yarışına girdi.
• 1946 yılında yapılan ilk çok partili seçimde "açık oy, gizli
tasnif" metodu kullanıldı ve CHP bu seçimlerde iktidarını
devam ettirdi.
• Ancak seçimlerde kullanılan sistem yüzünden seçimlerin bir
şekilde şaibeli olduğu iddia edilmektedir.
• Tek başına iktidarda bulunduğu 1938-1950 döneminde
Türkiye ekonomisi ortalama yıllık %1.8 oranında büyümüş,
bununla birlikte Türkiye'nin GSMH'si dünya toplamının
binde 6.52'sinden binde 6.43'üne düşmüştür.
20. 1950 seçimleri ve sonrası
• 14 Mayıs 1950 genel seçimlerinde CHP %40, DP ise %52 oy aldı.
Bunun üzerine CHP iktidarı DP'ye bırakırken, İsmet İnönü de
cumhurbaşkanlığından ayrıldı ve ana muhalefet partisi genel
başkanı olarak siyasal yaşamını sürdürdü. On yıllık muhalefet
döneminde, 1954 ve 1957 seçimlerini de kaybetmesine karşın
partisinin başında kaldı ve iktidarın siyasal baskılarına rağmen,
CHP'nin yeniden güçlenmesine katkıda bulundu.
• DP, 1960 yılında 27 Mayıs Darbesiyle iktidardan uzaklaştırıp yeni
anayasa kabul edildikten sonra, 15 Ekim 1961 genel seçimlerinden
CHP tek başına iktidar olacak çoğunluğu sağlayamasa da, birinci
parti olarak çıkınca, İnönü 24 yıl sonra yeniden başbakan olarak
hükümeti kurmakla görevlendirildi. Bu dönemde CHP-AP, CHP-YTP-
CKMP ve CHP-Bağımsızlar koalisyon hükümetlerine başkanlık etti.
Yeni kurulan siyasal sistemin sağlıklı biçimde işlemesi için çaba
gösterdi.
21. • 27 Mayıs Darbesinin doğurduğu sorunlarla da uğraşarak 22 Şubat 1962
ayaklanması ve 20 Mayıs 1963 ayaklanmasıgirişimlerinin önlenmesi
çabalarında cumhurbaşkanı Cemal Gürsel'e, Genelkurmay Başkanı Cevdet
Sunay ile birlikte yardımcı oldu.
• 1964 Kıbrıs olayları sırasında ABD'nin Türkiye'nin adaya müdahalesini
engellemesi üzerine dış politikada çok yönlü arayışlara girdi.
• İlk Devlet Araştırma Kütüphanesi ve Türkiye Bilimsel ve Teknolojik
Araştırma Kurumu'nun kurulması, planlı ekonomiye geçiş, 5 yıllık kalkınma
planları, sendikalar, grev ve toplu sözleşme yasalarının çıkarılması, Ankara
Antlaşması ve takip eden seneOrtak Pazar üyeliği, SSCB ile iyi ilişkiler
kurulması, Milli İstihbarat Teşkilatı yasası ve düzenlemesi, Milli Güvenlik
Kurulu'nun başlangıç ve geliştirilmesi, Türk ordusunun modernizasyonu;
İran ve Pakistan ile birlikte bölgesel kalkınma organizasyonunun kurulması,
Avrupa ve Orta Asya memleketlerini bağlayan mikrodalga radyo iletişim ağı
kurulması, Devlet İstatistik Enstitüsü ile Turizm Bakanlığının kurulması,
Güneydoğu Anadolu'nun kalkınma ve geliştirilmesi planları, Basın Yayın
Yüksek Okulunun ilk kuruluşu İsmet İnönü'nun başbakanlık yaptığı
dönemde gerçekleştirildi.
22. • İnönü hükümeti mecliste yapılan
bütçe oylamasında ret oylarının
kabul oylarından fazla çıkması
üzerine istifa etti ve 20 Şubat
1965'te yerini Suat Hayri
Ürgüplü hükümetine bıraktı.
• 10 Ekim 1965 seçimlerinde
partisinin seçimi kaybetmesi
üzerine, parti içi görüş ayrılıkları
derinleşti. İnönü'nün desteklediği
"ortanın solu" politikasının CHP
tarafından benimsenmesine
rağmen parti 1969 yılında yapılan
genel seçimleri de kaybetti.
İsmet İnönü Lahti, Anıtkabir
23. CHP'den ayrılması ve Cumhuriyet
Senatosu
• Türk Silahlı Kuvvetleri'nin 12 Mart 1971'deki müdahalesinden sonra, CHP'nin
tutumu konusunda parti içinde önemli görüş ayrılıkları belirdi ve İnönü parti
genel sekreteriBülent Ecevit'le anlaşmazlığa düştü.
• Ecevit'e göre, müdahalenin amacı, CHP içinde egemen olan "ortanın solu"
politikasına son vermek ve partinin iktidar olmasını önlemekti.
• İnönü ise müdahaleyi onaylamıyordu ve müdahaleden 2 gün sonra CHP
grubunda çok sert bir konuşma yaptı; ancak yine de ortamın yumuşaması için
yeni kabineye bakan vermeyi kabul etti.
• Yeni kurulacak hükümete partinin üye verip vermeyeceği konusunda beliren
anlaşmazlık sonucunda Ecevit istifa etti.
• Ecevit'le yoğun bir mücadeleye giren İnönü, Mayıs 1972'de toplanan V.
Olağanüstü Kurultay'da, politikasının partisince onaylanmaması durumunda
istifa edeceğini açıkladı. Kurultayda parti meclisi Ecevit'in yanında yer alınca da
8 Mayıs 1972'de 34 yıldır görev yaptığı CHP genel başkanlığından istifa etti. T
• ürk siyasal yaşamında parti içi mücadele sonucunda değişen ilk genel başkan
olan İnönü 4 Kasım 1972'de CHP üyeliğinden, 14 Kasım 1972'de de
milletvekilliğinden istifa etti. Başvurusu üzerine eski cumhurbaşkanı sıfatıyla
tabii senatör olarak Cumhuriyet Senatosu'nda görev aldı.[22]
24. Ölüm yıldönümü
• 25 Aralık 1973 Salı günü saat 16.05'te ölen İnönü
28 Aralık'ta devlet töreni ile Anıtkabir'de toprağa
verildi.
• Anılarının bir bölümünü Hatıralarım, Genç
Subaylık Yılları, 1884-1918 (1968) adı altında
toplamış, ayrıca çeşitli tarihlerdeki söylev ve
demeçlerini içeren İsmet Paşa'nın Siyasi ve
İçtimai Nutukları, 1920-1933 (1933), İnönü Diyor
ki (1944), İnönü'nün Söylev ve Demeçleri I, 1920-
1946 (1946) gibi kitapları yayımlanmıştır.
25. İsmet İnönü Evi ve Müzesi
• İsmet İnönü'nün dünyaya geldiği
evdir. İzmir'in Konak ilçesi içerisinde yer alan
ev günümüzde müze olarak kullanılmaktadır.
İzmir İnönü Evi salı, perşembe ve cumartesi
günleri 10.00-17.30 arası ile resmi tatil
günlerinde açıktır.
