Artikel van Erwin Boers in Leeuwarder Courant over op drift geraakte Friese glas-in-loodramen. Met diverse voorbeelden uit de praktijk van de Historische Vereniging Noordoost-Friesland en expert Kees Berserik.

1. Talrijke oude Friese glas-in-loodramen
leiden een zwervend bestaan buiten
Friesland. Een netwerk van historische
speurneuzen spoort het erfgoed weer op.
Speuren
naar
verweesd
glas in lood
In het pand van Galerie Mariska Dirkx in Roermond zijn verschillende historische glas-in-loodramen bewaard gebleven, die afkomstig lijken te zijn uit Friesland.
ERWIN BOERS land in de negentiende eeuw teis-
terde. Friese adellijke huizen gingen
massaal plat en de waardevolle or-
namenten, meubelen en versierde
ruiten gingen voor een koopje over
in handen van kunstkenners uit
verre streken.
H
et glas kwam veelal terecht
in privécollecties en ver-
schijnt nu soms weer op
kunstbeurzen. Vooral dankzij inter-
net en digitalisering van archieven
is het Friese glas in lood weer op te
sporen en te benoemen. Het glas
keert niet per se terug naar Fries-
land, maar de identificatie versterkt
wel de kennis en reputatie van his-
torische Friese kunst.
De vereniging in Dokkum func-
tioneert nu als een soort olieman-
netje tussen deskundigen, sneu-
pers en amateurs. Dat gebeurt vol-
strekt in het openbaar en alle ken-
nis blijft vrij digitaal toegankelijk,
benadrukt Zijlstra. Inmiddels is al
een groot aantal Friese glas-in-lood-
ramen getraceerd, hoewel lang niet
altijd duidelijk is waar ze vandaan
komen.
Familiewapens kunnen eenvou-
dig aan Friesland worden gerela-
teerd, maar het blijkt lastig om vast
te stellen bij welke families ze ho-
ren, zegt Zijlstra. ,,Een halve adelaar
wijst vaak op een Friese achter-
grond, maar als er dan drie sterre-
tjes of drie klavertjes bij staan, we-
ten we niet meteen om wie het
gaat.’’
Nieuwe digitale bronnen blijken
hierbij erg handig. Enkele Friese
sneupers hebben de laatste jaren
grote collecties materiaal op inter-
net bijeengebracht. Zijlstra wijst bij-
voorbeeld op de vele familiewapens
op grafstenen, die door Hessel de
Walle zijn vastgelegd.
,,Berserik en andere deskundigen
weten dat wij er veel over schrijven
en hopen dat er hier mensen zijn
die meer kunnen vertellen over de
afbeeldingen.’’ Ze zijn zo enthou-
siast dat ze zelfs lid geworden zijn
van de vereniging.
A
ls we de vaderlandse ge-
schiedschrijving mogen
geloven, waren de Water-
geuzen grote helden, maar
Ameland heeft minder prettige her-
inneringen aan deze protestantse
zeerovers. Bij een bezoekje in 1569
verwoestten zij de kerk van Hollum.
Het zou meer dan een eeuw duren
voordat de Amelanders genoeg geld
hadden gespaard om de kerkruïne
weer op te kalefateren tot een fat-
soenlijk godshuis. Het werd toen
voorzien van tientallen kleurige
glas-in-loodramen, opgebouwd uit
kleine ruitjes.
Hierop stond het familiewapen
van de lokale vrijheren, namelijk de
adellijke familie Cammingha. Ook
de namen van lokale bestuursfami-
lies werden toegevoegd, maar zij be-
schikten niet over heraldische wa-
pens. In plaats hiervan werden
scheepjes afgebeeld.
Ruim twee eeuwen lang konden
de Hollumers genieten van de ra-
men, totdat er in 1880 geld nodig
was voor een grote kerkrestauratie.
Om de klus te financieren werden
189 glaasjes voor 30 cent per stuk
verkocht aan een opkoper.
Het verlies van dit monumentale
glas in lood riep destijds weinig
emoties op, maar veel later kreeg
Hollum spijt. Het dorp voorzag zijn
oude kerk in 1994 zelfs opnieuw van
glas-in-loodramen met scheepjes,
bedoeld als kopie van de verdwenen
exemplaren. Toch is het verweesde
glas in lood niet verloren gegaan,
blijkt uit allerlei bronnen.
De Historische Vereniging Noord-
oost-Friesland besteedde in de afge-
lopen jaren dan eens aandacht aan
deze op drift geraakte ruitjes in het
Vooral dankzij
digitalisering van
archieven is het
glas op te sporen
Leeuwarder Courant - dinsdag 22 september 2015 - bibu@lc.nl
in het hart 31
Voor 30 cent per
stuk werden 189
glaasjes verkocht
aan een opkoper
blad De Sneuper. Sommige exem-
plaren belandden bij particuliere
verzamelaars en antiquairs tot Zwit-
serland en Frankrijk aan toe. In het
Scheepvaartmuseum in Amsterdam
ligt nu een deel van de ruitjes in de-
pot.
,,Ikontdekteéénraambijeenanti-
quair in Amsterdam’’, vertelt redac-
teur Hans Zijlstra. ,,Dat staat nu bij
een sneuper in Hollum op de ven-
sterbank.’’
D
e Sneuper-publicaties wek-
ten de aandacht van erfgoed-
kenners, die wel vaker Fries
ogende ruitjes tegenkwamen in zui-
delijk Nederland of België. Zijlstra:
,,Deskundige Kees Berserik legde
ons bijvoorbeeld een vraag voor
rond enkele ramen waarop het
woord Fries en de typische halve
Friese adelaar te herkennen zijn. De
ramen bevinden zich in een particu-
liere collectie in Vlaanderen, al zeker
tachtig jaar.’’
Erfgoedkenner Sytse ten Hoeve
uit Nijland schoot te hulp. Beide ra-
men zijn vroeg achttiende-eeuws en
komen zeker uit een Friese kerk, stel-
de hij vast. Het ene exempaar bleek
geschonken door de Gedeputeerde
Staten van Friesland, het andere is
toe te schrijven aan de Rekenmees-
ters Van Friesland.
Zulke schenkingen waren destijds
vrij gebruikelijk en er waren destijds
dan ook heel wat glas-in-loodramen
te vinden. Friese vaklieden uit die
tijd zijn zelfs herkenbaar op enkele
glas-in-loodramen die deze zomer
werden gemeld door Berserik.
Hierop staan namelijk de namen
van de bekende achttiende-eeuwse
glasschilders Thomas en Tjalling
Gonggrijp en het jaartal 1761 ver-
meld. De Friese ramen bleken ver-
werkt in het pand van Galerie Maris-
ka Dirkx in Roermond, waar vroeger
de beroemde glaskunstfirma Nico-
las zat.
Net als vele andere zwervende
Friese ruiten zullen ook deze exem-
plaren het slachtoffer zijn geworden
van het cultuurbarbarisme dat Fries-
Leeuwarder Courant - dinsdag 22 september 2015 - bibu@lc.nl
30 in het hart
Een vermoedelijk negentiende-eeuws
raam dat verwijst naar de familie
Franckena. COLLECTIE WIBO BOSWIJK
Een vermoedelijk Fries wapen met een
typisch Friese halve adelaar en andere
heraldische afbeeldingen.
PARTICULIERE COLLECTIE.
Een vermoedelijk Fries glas-in-lood-
raam, dat in Zwitserland terecht is
gekomen. PARTICULIERE COLLECTIE
Gereconstrueerde glas-in-loodramen met scheepjes in de kerk van
Hollum.