Tushuncha

1. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“FALSAFA” KAFEDRASI KATTA O`QITUVCHISI
MAMADJONOVA MARVARID QURBONAZAROVNANING
“TUSHUNCHA HOSIL QILISHNING MANTIQIY USULLARI”
mavzusida tayyorlagan
TAQDIMOTI
Тошкент- 2018

2. Mantiq insonning aqlida
mavjud bo`lgan
tushunchalardan hosil
qilmoqchi bo`lgan
tushunchalarga o`tish
usullarini o`rganuvchi
fandir.
(Ibn Sino).

3. REJA
1.Mantiq fanining predmeti, bahs mavzusi
2.Mantiq qonunlari
3.Tushuncha tafakkur shakli sifatida
4.Tushunchaning turlari. Tushunchalar
o`rtasidagi munosabat
TUSHUNCHА HOSIL QILISHNING MANTIQIY USULLARI

4. Mavzuning tayanch tushunchalari
Tushuncha, belgi, muhim belgi, nomuhim belgi, tushunchaning
hajmi, yakka tushuncha, umumiy tushuncha, jamlovchi
tushuncha, tushunchaning mazmuni, aniq tushuncha, mavhum
tushuncha, nisbatli tushuncha, nisbatsiz tushuncha, musbat
tushuncha, manfiy tushuncha,taqqoslanadigan tushuncha,
taqqoslanmaydigan tushuncha, moslik munosabatidagi
tushuncha,

5. Sub`yektiv
mantiq
Fikrlar o`rtasidagi
aloqadorliikni
ifodalaydi
Tafakkur shakllari
va qonunlarini
o`rganuvchi fan
Mantiq (grekcha)-logika, arabcha-mantiq)fikr,
so`z. aql, qonuniyat degan ma`noni bildiradi
Ob`yektiv
mantiq
Ob`yektiv
olam
qonuniyatlarini
ifodalaydi

6. Tafakkur shakli va tafakkur qonuni
Tafakkur shakli Tafakkur qonuni
Tafakkur shakli
Fikrning mazmunini
tashkil etuvchi
elementlarning
bog`lanish usuli, uning
strukturasi (tuzilishi)dir.
Tafakkur uch xil shaklda:
tushuncha, mushohada
va xulosa chiqarish
shaklida mavjud
Tafakkur qonuni
93
Muhokama yuritish
jarayonida fikrlar
(fikrlash elementlari)
o`rtasidagi mavjud
zaruriy aloqalardan
iborat.
To`gri fikarlash
qonunlari tafakkur
qonunlari deb yuritiladi

7. Mantiqni organishning ahamiyati
1.Mantiq ishonch-e`toqodni, shu jumladan, ilmiy e`tiqodni
shakllantirishning zaruriy vositasidir
68
2.Formal mantiq fan va texnikada isbotlash va asoslashning muhim vositasidir
3.Formal mantiq ta`lim tizimining barcha bo`g`inlarida o`quv jarayonining
samaradorligini oshirishda asosiy vositadir
4.Formal mantiqni o`rganish fikrlash madaniyatini shakllantiradi va
rivojlantiradi, fikrni to`gri qurish malakasini hosil qiladi

8. AYNIYAT QONUNI
TA`RIF FORMULASI
Ma`lum bir predmet yoki
hodisa haqida aytilgan ayni bir
fikr ayni muhokama doirasida
ayni bir vaqtda o`z-o`ziga
tengdir.
а=а
НОЗИДЛИК ҚОНУНИ
Ta`rif Formulasi
Ayni bir predmet yoki
hodisa haqida aytilgan ikki
o`zaro bir-birini istisno
qiluvchi (qarama qarshi
yoki zid) fikr bir vaqtda va
bir xil nisbatda birdaniga
chin bo`lishi mumkin emas,
hech bo`lmaganda ulardan
biri albatta xato bo`ladi.

10. TUSHUNCHA
Narsa va hodisalar, ularning
umumiy, muhim belgilari,
xususiyatlarini inson ongida yaxlit
aks ettiradigan tafakkur shaklidir

11. TUSHUNCHA

12. Belgilar deb predmetlarni bir-biridan farq
qiluvchi hamda ularning bir - biriga o`xshashligini
ifoda qiluvchi xususiyatlar va munosabatlarga
aytiladi. Belgilar muhim yoki nomuhim bo`ladi
Muhim belgi
Predmetni mavjud
bo`lishi uchun zarur
bo`lib, uning tabiati,
mohiyatini
ifodalovchi belgilar.
Nomuhim belgi
93
Predmetning
mavjud bo`lishi
uchun zarur
bo`lmagan belgi

13. ****** deb predmetlarni bir-biridan farq
qiluvchi hamda ularning bir - biriga o`xshashligini
ifoda qiluvchi xususiyatlar va munosabatlarga
aytiladi. Belgilar ***** yoki ****** bo`ladi
Muhim belgi Nomuhim belgi
93

14. ****** – usulida ob`yektiv dunyodagi narsa va hodisalar orasidagi o`xshashlik
va farqlar aniqlanadi
***** shunday mantiqiy usulki, bu usul yordami bilan narsa va hodisalarni
fikran qismlarga bo`lamiz, ularning ayrim qism va xususiyatlarini ajratamiz va
bilib olamiz
******usulida anliz davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran birlashtirilib,
predmet haqida tushuncha hosil bo`ladi
******* ya`ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmetning sifat,
xususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodalanadi
******* usulida predmetlar umumiy, muhim xususiyatlariga ko`ra sinflarga
birlashtirilib, tushuncha hosil qilinadi
Tushuncha hosil qilishning mantiqiy usullari

15. Taqqoslash – usulida ob`yektiv dunyodagi narsa va hodisalar orasidagi
o`xshashlik va farqlar aniqlanadi
Analiz shunday mantiqiy usulki, bu usul yordami bilan narsa va hodisalarni
fikran qismlarga bo`lamiz, ularning ayrim qism va xususiyatlarini ajratamiz va
bilib olamiz
Sintez usulida anliz davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran birlashtirilib,
predmet haqida tushuncha hosil bo`ladi
Abstraksiyalash, ya`ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmetning sifat,
xususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodalanadi
Umumlashtirish usulida predmetlar umumiy, muhim xususiyatlariga ko`ra
sinflarga birlashtirilib, tushuncha hosil qilinadi
Tushuncha hosil qilishning mantiqiy usullari

16. 1.Hukmning vujudga kelishi uchun sharoit yaratadi va
uning elementi sifatida tarkibiga kiradi
2.Inson ongida olam haqidagi bilimning yaxlit holdagi
ifodasi hisoblanadi
TUSHUNCHALAR 2 XIL VAZIFA BAJARADI

17. • Tushuncha mantiqiy tafakkurning dastlabki va asosiy
shakli hisoblanadi. Tushunchada olamdagi predmet –
hodisalarning mohiyati, xususiyatlari, aloqa va
munosabatlari aks etadi.Tushuncha narsa, hodisa,
jarayonlarning fikriy ifodasidir.
• Tushuncha voqelikni bilvosita (fikrda) aks etishidir.
Tushunchalr so`z yoki so`z birikmalari orqali ifodalanadi.
Tushuncha olmni aqliy bilish shakli sifatida mantiq qonun –
qoidalariga bo`ysunadi
• Tushunchalarni hosil qilishning taqqoslash, analiz, sintez,
mavhumlashtirish, umumlashtirish usullari mavjud
1-reja uchun qisqacha xulosalar

18. Tushuncha mazmuni
Tushuncha
mazmuni deb
tushunchada aks
etgan muhim
belgilar
yig`indisiga
aytiladi
Tushuncha hajmi
Tushuncha hajmi
deb tushunchada
ifodalanayotgan
narsa,
hodisalarning
yigindisiga
aytiladi

19. Tushuncha mazmuni Tushuncha hajmi

20. Tushuncha
mazmuni
jihatdan
turlari
Konkret
tushuncha
Real predmet va hodisalarni aks
ettiruvchi tushunchalar
Abstrakt
tushuncha
Predmetlardan fikran ajratib olinib,
mavhumlashtirilgan ma`lum
hususiyat, belgilarni aks ettirgan
tushunchalar
Musbat
tushuncha
Predmetni unga xos belgilari orqali
aks ettirish
Manfiy
tushuncha
Predmetni unga xos bo`lmagan
belgilar orqali fikr qilinishi
Nisbatdosh
tushuncha
Zaruruy ravishda bir-birini taqozo
qiladigan predmetlarni aks
ettiruvchi
Nisbatsiz
tushuncha
Nisbatan mustaqil, alohida mavjud
bo`lgan predmetlarni aks ettiruvchi

21. Tushuncha
mazmuni
jihatdan
turlari
****tushunc
ha
Real predmet va hodisalarni aks
ettiruvchi tushunchalar
****
tushuncha
Predmetlardan fikran ajratib olinib,
mavhumlashtirilgan ma`lum
hususiyat, belgilarni aks ettirgan
tushunchalar
****
tushuncha
Predmetni unga xos belgilari orqali
aks ettirish
****
tushuncha
Predmetni unga xos bo`lmagan
belgilar orqali fikr qilinishi
****
tushuncha
Zaruruy ravishda bir-birini taqozo
qiladigan predmetlarni aks
ettiruvchi
****
tushuncha
Nisbatan mustaqil, alohida mavjud
bo`lgan predmetlarni aks ettiruvchi

22. Tushuncha
hajmi
jihatdan
turlari
Yakka
tushuncha
Hajmida bitta predmet fikr
qilinadigan tushuncha
Umumiy
tushuncha
Toplovchi
Ayiruvchi
Predmetlar guruhini aks ettiruvchi
tushuncha (Unda aks etgan
predmetlar guruhi chegaralangan
va chegaralanmagan bo`ladi)
Umumiy tushunchaning bir turi
bo`lib, unda aks etgan belgilar
faqat shu sinfning o`ziga taalluqli
bo`ladi
Umumiy tushunchaning bir turi
bo`lib, unda aks etgan belgilar
berilgan sinfning har bir
elementiga taalluqli bo`ladi

23. Tushuncha
hajmi
jihatdan
turlari
****
tushuncha
Hajmida bitta predmet fikr
qilinadigan tushuncha
****
tushuncha
****
tushuncha
****
tushuncha
Predmetlar guruhini aks ettiruvchi
tushuncha (Unda aks etgan
predmetlar guruhi chegaralangan
va chegaralanmagan bo`ladi)
Umumiy tushunchaning bir turi
bo`lib, unda aks etgan belgilar
faqat shu sinfning o`ziga taalluqli
bo`ladi
Umumiy tushunchaning bir turi
bo`lib, unda aks etgan belgilar
berilgan sinfning har bir
elementiga taalluqli bo`ladi

24. Tushuncha mazmun va hajm muayyanligiga ega.
Tushunchaning mazmunida u ifodalagan predmet,
hodisalarning boshqalardan farqli tomonlari, muhim
belgilari aks etadi. Tushuncha hajmida uni ifodalagan
narsa hodisalar miqdori aks etadi
Tushunchalarning hajmi va mazmuni ularni turlarga
ajratish imkonini beradi
2-reja uchun qisqacha xulosalar

25. Tushunchalar o`rtasidagi munosabat
Taqqoslanadigan
Sigishadigan Sigishmaydigan
Ayniyat Boysunish
Qisman moslik
Birga bo`ysunish
Qarama-qarshilik
Zidlik
Mazmun va hajm jihatidan yaqin va o`zaro
munosabatda bo`lgan tushunchalr
Hajmi jihatidan biir-biriga to`la, butun, qisman
mos keluvchi
Hajmlari turlicha, o`zaro mos kelmaydigan
tushunchalar
А В
А В
А В
Mazmun va hajm jihatdan umumiylikka
ega bo`lmagan tushunchalr
taqqoslanmaydigan
А В
С
А
В

26. •Olamdagi narsa va hodisalar
orasidagi aloqa va munosabatlar
inson tafakkurida tushunchalar
orasidagi minosabatlar tarzida
aks etadi
3-reja uchun qisqacha xulosa

27. Fikrlash
jarayonida
tor hajmli
tushunchadan
keng hajmli
tushunchaga qarab
borish
Fikrlash
jarayonida
keng hajmli
tushunchadan
tor hajmli
tushunchaga
qarab borish
Tushunchaning
hajmini unda
aks etgan
predmetlarni
ayrim
guruhlarga
ajratish yo`li
bilan aniqlash
Tushuncha
mazmunini
ifodalovchi
asosiy
belgilarni
ochib berishga
qaratilgan
mantiqiy usul

29. Tushunchalarni
umumlashtirish
Tushunchalarni
umumlashtirishda yakka
tushunchadan umumiy
tushunchaga qarab boriladi.
Umumlashtirishning
muayyan chegarasi mavjud
bo`ladi. Tushunchalarni
umumlashtirishsiz fanning
fundamental tushunchalarini
yaratib bo`lmaydi. Mavjud
bilimlarni tizimga solish qiyin
va umuman, fan taraqqiy eta
olmaydi
Tushunchalarni
chegaralash
Tushunchalrni chegaralash
natijasida yakka tushuncha
hosil qilinadi. Chegaralsh
natijasida hosil bo`lgan
tushunchalar yakka
tushunchalar deyiladi

30. Tushunchalarni ta`riflash
Ta`riflashning
strukturasi
1. Aniqlanuvchi qism - mazmuni ochib berilishi lozim bo`lgan
tushuncha
2. Aniqlovchi qism - aniqlanuvchi tushunchaning mazmunini
ochib beruvchi tushuncha
Tushunchalarni ta`riflash turlari
Nominal ta`rif Predmetni ifodalovchi tushunchaning ma`nosini aniqlovchi
ta`rif
Real ta`rif Predmetning muhim belgisini ko`rsatish orqali ta`riflash.
Real ta`rif aniq va noaniq ko`rinishlarda bo`ladi

31. •Inson olam haqida bilim hosil qilish
jarayonida tushunchalarni umumlashtirish,
chegaralash, ularni bo`lish va ta`riflash
mantiqiy amallaridan foydalanadi. Bu
mantiqiy amallar insoniyat hayotida katta
ahamiyatga ega bo`lgan fikrlash
operatsiyasidir
4-reja uchun qisqacha xulosa

32. “Bilaman.Bilishni xohlayman. Bilib oldim
(BBB)trxnlogiyasi
Bilaman Bilishni xohlayman Bilib oldimБилиб олдим
Oquv faoliyati bevosita ish qogozida o`z aksini topgan
quyidagi sxema asosida tashkil etiladi

33. “ЧАРХПАЛАК” МЕТОДИ
№ Тушунчалар Қонун Мантиқ Тушунчалар
1. Авторитет
2. Нозидлик
3. Сезги
4. Формал
5. Учинчиси истисно
6. Диалектик
7. Идрок
8. Етарли асос
9. Математик
10. Тасаввур
11. Айният
12. Тафаккур
13. Авторитар