1. Хэшээлэй темэ: Ц. Галанов. «Хүгжэм»
I. Уран зохеолшо тухай хөөрөөн.
1. Ц.Р. Галановай түрэһэн газарынь Хэжэнгын районной Ушхайта нютаг юм.
Буряадай мэдээжэ прозаигай түрүүшын рассказууд 1957 ондо «Эсэгын хүбүүн» гэжэ
нэрэтэйгээр гараа. Цэрэн Раднаевичай бага наһан Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агуу ехэ
дайнтай тохеолдоһон юм. Арбаад наһатай хүбүүхэн аха заха зониие дахажа мал адуулаа,
таряа, үбһэ хуряалсаа, үбэлэй һүниин утада хурьгадыешье абалсаа. «Эсэгын хүбүүн» гэжэ
номой рассказууд болон «Рэгзэма» гэжэ повесть соо дайнай үеын хүнүүдэй ажабайдал, энэ
эрхын байдалаар хүндэ хүдэлмэри бэе дээрээ абаһан үхибүүдэй гансата хэдэн наһа
нэмэшэһэн шэнги болоһон, эрдэм һургуули шудалха аргагүй байһан тухайнь уншанабди.
«Эсэгын хүбүүн» гэжэ номой һүүлдэ 1960 ондо «Харгы» гэжэ хоердохи номынь гараа.
Бэлигтэй прозаигай номуудай дунда «Хун шубуун» (1975) роман, «Рэгзэмаа», «Мүнхэ
хабар», «Дулмаадай», «Тайгын эзэн», «Саран хүхы», «Алирһанай улайха хаһа» гэжэ
повестьнууд зохеохы ажалайнь шатанууд боложо үгэнэ. 1961 ондо «Хүгжэм» гэжэ рассказ
бэшэгдэһэн юм.
2. Мүнөөдэр бидэ «Хүгжэм» гэһэн рассказтай танилсахабди. Таанад энэ рассказ гэртээ
уншаад ерэхэ еһотой байгаат.
Багша: Зай, энэ рассказай нэрыень уншаад байхадаа юун гэжэ ойлгонобта, һанамжаяа
хэлэгты.
Һурагша: Хүгжэм гээшэ ямаршьеб даа аялгатай инструментын хүсөөр гарадаг аялга.
Багша: Үшөө ямар бодолнууд түрэнэб, хэн хөөрэжэ үгэхэб?
Энэ шатада үхибүүд өөрынгөө олон һанал бодолнуудые хэлэхэ болоно.
3. Хүндэ үгэнүүдые ба холбуулалнуудые бэлэн болгожо ойлгуулха, удхыень
тайлбарилха.
Сонхонуудһаа хүгжэм зэдэлжэ байба.
Колхозойнгоо центрэй һү тушаадаг газарта хүрэжэ ерэбэ.
Һаалишан болохоһоо хойшо…
Би иимэ юумыетнай түрүүшынхиеэ хаража байналби.
Айхабтар голхоронгеор тархяа һэжэрбэ.
Тэдэнэр хоердрхи дабхарта оробод.
Би ехэ халагланаб.
Һая гэрлээд байхада абхуулһан дүрэнүүд байба.
Нёлбоһон гэнтэ нюдэндэнь суглараад, нюдэниинь манатажа эхилбэ.
4. Рассказ уншалга, удаань ойлгосо шалгалга. Эндэ тестнүүдые хэжэ болохо..
Багша: Энэ рассказ уншаад байхадаа, юун гэжэ ойлгонобта?

2. Һурагша: Мухашханай Балжама һү шэрэдэг эхэнэр. Тэрэ ганса басагатай байгаа. Басагаяа
хүгжэмэй һургуулида һургахаяа һанана.
Багша: Юундэ Балжама басагаяа тэрэ һургуулида һургахаяа һананаб?
Һурагша: Юундэб гэхэдэ, хоройн газаа басагаяа хүлеэжэ байхадань, хоер дабхар гэрэй
сонхоһоо хүгжэм зэдэлжэ байгаа. Тэрэ хүгжэм Балжамада ехэ һайшаагдаа.
Багша: Ганса энээнэй түлөө һургахаяа һанаһан байна гү? Үшөө хэн юун гэжэ һананаб?
Һурагша: Юундэб гэхэдэ, Балжама өөрөө бүхэли наһаараа һү шэрэһэн, колхозой хара
ажал хэһэн хүн байгаад, басагаяа өөрынгөө замаар ябуулхаяа һанабагүй. Басаганаймни
ямаршьеб даа мэргэжэлтэй болоо һаань гэжэ эхын зүрхэн шэбшэнэ.
Багша: - Зай, зүб даа! Баярмаагай эжы басагаяа ямар бэ даа нэгэ мэргэжэлтэй, дуушан гү
али хүгжэм заадаг багша болоһой гэжэ ехэл һанана даа. Тиигээд, Баярмаа хүгжэмэй
һургуулида һурана?
Һурагша: Үгы. Юундэб гэхэдэ, хүгжэм ойлгожо шадахагүй байгаа.
Багша: Юундэ Баярмаа хүгжэм ойлгохогүй болоо юм?
Һурагша: Хүгжэм гээшые бүхы хүн ойлгодоггүй ха юм. Хүн бүхэн өөрын онсо бэлигтэй
байдаг ха юм.
Һурагша: Мухашханай Балжама бүхэли наһан соогоо колхозойнгоо һү шэрээд ябадаг
байгаа. Харин тэрэ хүгжэм дуулаад байхадаа, өөрөөшье иимэ юумэндэ һураагүй хадаа
басагаяа һургахаа һанана ха юм. «Тэрэ наададаг юумыень Москваһаашье захюулжа
асаруулхаб», - гэжэ досоогоо бодожо ябана ха юм. Басагаяа нэгэ мэргэжэлэй харгыда
оруулха гэжэ һанана. Харин Балжама басаганайнгаа уран зураашын бэлигтэй байһые
мэдээгүй. Басаганайнгаа фотозурагһаа буулгажа зураһан зураг харуулхадань, нелбоһон
гэнтэ суглараад, нюдэниинь манатажа эхилбэ.
Багша: Юундэ нелбоһон гэнтэ сугларааб, таанад юун гэжэ һананат? Тэрэ зураг дээрэ хэн
байгааб?
Һурагша:Тэрэ зураг дээрэнь дайнай холо урда тээ Балжама Дугар хоерой һая гэрлээд
байхадаа абхуулһан дүрэ байгаа.
Һурагша: Зураг харахадаа ехээр уяржа: «Юун хүгжэм гээ гээшэбиб даа, басаганайнгаа
иимэ гоеор зурадаг байхада. Хүндэ олон юумэн хэрэгтэй бэшэ байна. Абань мүнөө
басагаяа хараа һаа, яатараа баярлаха һэм даа – гэжэ досоогоо һанана.
Багша: Самбарта рассказай удхые тайлбарилһан зурагууд үлгөөтэй. Зай, мүнөө эдэ
зурагуудые хараад, рассказай удхатай тааруулан табигты. Үгтэһэн холбуулалнуудай
хүсөөр зураг бүхэнөө хөөрэгты.
1 – дэхи зураг:

3. Һүтэй бидонуудаа шэрээд, һаалишан болохоһоо хойшо һү шэрэхэеэ болихом, һү шэрэхэ
дуратай.
2 – дохи зураг:
Үглөөнэйнгөө һү тушаажархеод Балжама басагаяа тон һанашоо, ой соо модод шууяагүй
аад, эндэ хаанаһаа шууянаб? Бүри дүтэ ерээд шагнаба, яаһан жэгтэй юм. Өөрөө хүгжэм
гаргана, хүгжэм тиигээд зэдэлһэн зандаа.
3 – дахи зураг:

4. Тажаа хүлтэй томо хара юумэн, сагаан ород басаган, юундэ басагамни хэлээгүй гээшэб,
ямаршье үхибүү энэ һургуулида үгэжэ болодог юм гү? Баярмаамни хүгжэмдэ һураха.
4 – дэхи зураг:
Баһа энеэбхилһэн зандаа, үргэн зал соо оробод, нөөхи тажаа хүлтэй юумэнэйнгөө хажууда
ошоод, хахад час тухай ехэ халагланаб, хүгжэм ойлгохогүй байна, басагантнай танаа
юундэ һажаагаагүй гээшэб?
5 – дахи зураг:
Харыт, эжы, энэ танай фото, энэ зураг дээрэнь, энэмнай иихэдээ хэд гээшэб? Нелбоһон
гэнтэ хоолойдонь ерээд, юун хүгжэм гээ гээшэбиб даа, бариһан зандаа һууба.
II Гол удха элирүүлгэ ба гаргалга.
1. Асуудалнуудта харюусаха:
- Юундэ энэ рассказ «Хүгжэм» гэжэ нэрэтэйб?
- Мухашханай Балжамын тэрэнэй басаган Баярмаа хоерой ажабайдал ямар байгааб?

5. - Юундэ Баярмаагай эжыдэ басагаяа хүгжэмэй һургуулида һургаха хүсэл түрэнэб? Ямар
ушарһаа һанамжануудаа дэлгэрэнгыгээр хөөрэгты.
Хүгжэмэй һургуулиин багша Лидия Александровна Баярмаагай эжын орожо
ерэхэдэ ямараар угтанаб?
- Баярмаа басаган хүгжэмэй һургуулида һуража шадаха гээшэ гү?
- Юундэ Баярмаагай эжы хүгжэмэй багша хоер ехээр голхорооб?
- Баярмаа басаган баһал өөрын онсо бэлигтэй гэжэ юун дээрэһээ ойлгобот?
2. Үгтэһэн мэдүүлэлнүүдые үргэлжэлүүлэгты:
Үглөөнэйнгөө һү һаажархеод…
Бүри дүтэ ерээд… Роялиин урда шалгалта…
Би ехэ халагланаб. Басагантнай хүгжэмэй…
Харыт, эжы, би энэ…
Басаганайнгаа иимэ урин хараса һаянай…
III Текст хуряамжалга
1. Түсэб:
Мухашханай Балжама бүхэли наһаараа колхозойнгоо һү шэрэдэг хүн.
Нэгэтэ тэрэ жэгтэй хүгжэм дуулаба.
Хүгжэмэй һургуулиин багша Лидия Александровнатай танилсалга.
Хүгжэмдэ һургаха хүсэл.
Роялиин урда шалгалта.
Эжын голхорол.
Сэдьхэл уярма һайхан дүрэ – зураг.
2. Туһаламжа мэдүүлэлнүүдые хэрэглэн түсэбөөр дэлгэрэнгы хөөрөөн:
А) Бидонуудаа шэрээд, һаалиин гэртэ томо сепараторай, дайнай жэлнүүһээ эхилжэ,
үдэрэй дүрбэ дахин, центрэй айлнууд, Балжамын хонгеошье бэшэ һаа, Балжама һү
шэрэхээ болихол.
Б) Үглөөнэйнгөө һү тушаажархеод, басагаяа тон һанашоо, яаһан жэгтэй хүгжэм юм?
В) Бүри дүтэ ерээд шагнаба.
Г) Эдэ хүбүүд һаяа ноотодо һуража байна, басаганай нюдэнэй сагаан һара мэтэ, хүгжэм
ойлгохогүй шэхэн, Балжамын хурган үеэрээ захалаад Баярмаамни хүгжэмдэ һураха.
Д) Роялиин урда шалгалта үзэһэн хойноо би ехэ халаглааб, басагамни намһаа тэрьелжэ,
һүүлэй жэлдэ энээн тухай хэлсээгүй, энэ зураг дээрэнь энэмнай хэд гээшэб?
IV. Интерпретаци. Тайлбарилга.
Энэ рассказаар өөрын һанамжа.
Минии һанахада, энэ рассказ ехэ гүнзэгы удхатай байна. Энэ рассказ соо хореод
жэл соо мори тэргээр һаалиин һү шэрэһэн тухай хэлэгдэнэ. Энэ һаалишан Балжама

6. нүхэрөө дайнһаа хүлеэжэ ядаад, нэгэ басага үргэжэ абаһан байна. Тиигээд тэрэ хүгжэм
дуулаад байхадаа ехэнхидээ басагандаа һанаагаа зобоно. Намда адляар һү шэрэжэ наһаяа
үнгэргэнгүй, харин нэгэ мэргэжэлтэй болоо һаань гэжэ һанана. Басаганайнгаа зураһан
зураг хараад, тон ехээр уяржа, нелбоһон гэнтэ нюдэндэнь ерээд, үни заяанай уйлаагүй
нюдэниинь манатана. Дүлэтэ дайнай газарһаа бусаагүй хайрата Дугар нүхэрөө һанана.
Басагамни тон бэрхэ зурааша болохо даа гэжэ досоогоо шэбшэн шэбшэн уярна.
V. Гэрэй даабари.
Энэ рассказай удхаар найруулга бэшэхэ. Ямар оньһон үгэ энэ рассказай удхада
таарамаар байнаб гэжэ элирүүлэгты, хөөрэгты.

7. нүхэрөө дайнһаа хүлеэжэ ядаад, нэгэ басага үргэжэ абаһан байна. Тиигээд тэрэ хүгжэм
дуулаад байхадаа ехэнхидээ басагандаа һанаагаа зобоно. Намда адляар һү шэрэжэ наһаяа
үнгэргэнгүй, харин нэгэ мэргэжэлтэй болоо һаань гэжэ һанана. Басаганайнгаа зураһан
зураг хараад, тон ехээр уяржа, нелбоһон гэнтэ нюдэндэнь ерээд, үни заяанай уйлаагүй
нюдэниинь манатана. Дүлэтэ дайнай газарһаа бусаагүй хайрата Дугар нүхэрөө һанана.
Басагамни тон бэрхэ зурааша болохо даа гэжэ досоогоо шэбшэн шэбшэн уярна.
V. Гэрэй даабари.
Энэ рассказай удхаар найруулга бэшэхэ. Ямар оньһон үгэ энэ рассказай удхада
таарамаар байнаб гэжэ элирүүлэгты, хөөрэгты.