1. Бууралхан эжыһээмни эхитэй, буряадхан түрэлхи хэлэмнай
Уян һайхан буряад хэлээрээ
Урин зөөлэхэнөөр хэлэжэ һураял,
Уг изагуураа, удха заяагаа
Улам сэгнэжэ, үргэн ябаял!
Ямаршье яһанай, ямаршье шажанай, алишье гүрэнэй эрхэтэн байбашье,
хүн бүхэндэ нэгэ адлихан мэдэрэл байдаг. Түрэһэн газар, түрэл арад, түрэлхи
хэлэн гэһэн ойлгосонууд хүнэй сэдьхэлэй байгуулалтада голынь болоно
гэхэдэ алдуу бэшэ. Угсаата зон соогоо эльгэлэн үндыһэн үхибүүн уһан
соогоо зоргоороо тэнжэһэн жараахайдал урма баяртай, сэдьхэл дүүрэн
хүгжэдэг. Харин холо харида гү, али хэлэн дээрээ хөөрэлдэдэггүй оршондо
ургаһан хүүгэд элһэн дээрээ хаягдаһан загаһан мэтэ өөрын эрхэгүйгөөр гол
эрхэеэ хаһагдан, хоерой хоорондо төөринэ ха юм.
Би өөрыгөө жаргалтай хүнби гэжэ тоолоноб. Эжынгээ аяг шарахан
уурагтай хамта ууган хэлэнэйнгээ хэшэг бэлүүрһээ хүртэлсэн, эгээл түрүүн
хэлэндэ ороходоо, «эжы» гэжэ буряадхан хэлэндээ ороһон арюун
намтартайб.
Үндэр наһатайшье һаа, хурса һонор хүгшэн эжынгээ тоогүй олон үльгэр
домогуудые шагнаһаар, гайхаһаар аман үгын эди шэдидэ анхан абтанхайб.
Нютагайнгаа үбгэд хүгшэдэй үнгэрһэн сагуудай үйлэ ушарнуудые, һонин
зоной намтар, ябадалнуудые удхалан дурсан байхадань, һэмээхэн һуужа
шэхээ табидаг байһамни, мүнөө болоходо олдошогүй ехэ баялиг лэ. Тиихэдэл
минии үнжэгэн сэдьхэлдэ түрэлхи хэлэн, соел, түүхэдэ дурлан ябаха
мэдэрэлэй алтан үрэһэн таригдаа бэшэ гү?
Түрэл хэлэн гээшэ хүн бүхэндэ хаанашье ябахадань, дулааханаар
дурсагдан, һүр һүлдыень жэгнэн байха жэшээтэй. Хэлэн - арад зоной нангин
сэдьхэл. Урда сагһаа хойшо мүнөөшье болотор өөрын нангин уялгатай.
Тэрэнь гэбэл, яһатанай гүн ухаан, абари зан ба юртэмсын ябаса болоно.

2. Эжынгээ түрэл хэлэн дээрээ бидэ харилсанабди, дэлхэйн нангин гоёые
ба бүхы шэглэлые адаглан үзэнэбди. Яһатан бүхэн хэлэнэйнгээ ашаар өөрын
онсо хараа бодол үеһөө үе болотор дамжуулна. Ухаан бодолой, хүгжэлтын
эхин – түрэл хэлэн мүн. «Түрэлхи хэлэнэйнгээ хүсөөр хүн гээшэ бүхэжэдэг,
далижадаг, арад түмэнэйнгөө түүхэ домогые, абари зангые оюун ухаанайнь
бэлигые бэедээ шэнгээн ябадаг» гэжэ К.Д. Ушинский хэлэһэн юм.
Бидэ мүнөө буряад хэлэмнай мартагдажа байна, хэрэггүй эд зөөри
шэнги хаягдажа байна гэнэбди. Буряад хэлэмнай саашадаа хайшан гэжэ
хүгжэхэ гээшэб гэһэн бодолдо хирэ хирэ болоод лэ хандадагби. Хайшан гээ
һаамнай, буряад хэлэмнай олон зоной хөөрэлдөөнэй хэлэн болохо гээшэб?
Уһан буряад хэлэмнай олоной газарта үсөөн дуулдадаг боложо байна гэхэдэ
алдуу болохогүй. Тиибэшье юушье хэнгүй, гараа һула табяад, болохо юумэнь
болоно ааб даа гэнгүй, түрэлхи хэлэнэйнгээ тугыень дээрээ үргэхэ еһотойбди
гэжэ һананаб.
Багшын ажал шэлэжэ, илангаяа түрэлхи хэлэеэ Сэлэнгэ нютагайнгаа
үхибүүдтэ зааха хүсэл минии бүхы сэдьхэл зүрхыем эзэлжэ байһыень
мэдэрэн, үндэһэн түрэл хэлэнэйнгээ баялигтай танилсуулжа ябаһандаа
баяртайб. Би буряад хэлэнэй багшанартай хамта түрэл хэлэнэйнгээ түлөө
оролдожо ябаһандаа омогорхоноб. Бурхан шажанай сахюусад мэтэ «Байгалай
уһандал арюун тунгалаг» буряад хэлэеэ аршалан ябаха уялгатайбди. Манай
хэлэн ондоо ямаршье арадуудай хэлэнһээ дутуугүй, гүнзэгы, баяншье гэжэ
уһан торгон үгэ хүүрээрээ шэнэ үетэндэ ойлгуулха, идхаха уялгатайбди гэжэ
һананаб.
Нэн түрүүн гэртээ, өөрынгөө хүүгэдтээ түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэе,
буряад номуудаа, онтохонуудаа уншая! Ургажа ябаа «улаан бургааһадта»
бага арад байһандаа эшэн голхоронгүй ябахыень, ондоо зоной нюдэн дээрээ
эхэ хэлэн дээрээ харилсахаяа тунхарихагүйнь тулада заажа байһан хэшээлээ
бүри һонирхолтой болгохо гэжэ оролдое. Юундэб гэхэдэ, арадайнгаа һүр
һүлдые үргэжэ ябадаг арад хэзээдэшье урагшатай, нэрэ хүндынь дээгүүр
ябаха зэргэтэй.

3. Урданай һайхан түүхэ соелтой түрэлхи хэлэеэ саашанхи үенүүдтэ бүтэн
түгэс дамжуулхамнай болтогой!
Буряад һайхан хэлэмнай
Бусажа мандаа ерэг лэ!
Булагтал бурьялан хүсэтэйгөөр
Бусалжа дороһоо орьёлог лэ!
(Д.-Н. Халхаров)