Таълим – тарбия жараёнларини ташкил этишнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари.

1. 1-Мавзу: Таълим – тарбия1-Мавзу: Таълим – тарбия
жараёнларини ташкил этишнингжараёнларини ташкил этишнинг
меъёрий-ҳуқуқий асослари.меъёрий-ҳуқуқий асослари.
Расулов Ф.Расулов Ф.

2. Режа:Режа:
 1) Таълим ва тарбиянинг уйғунлиги1) Таълим ва тарбиянинг уйғунлиги
 2) Таълим ва тарбияни ислоҳ қилиш2) Таълим ва тарбияни ислоҳ қилиш
босқичларибосқичлари
 3) Таълим соҳасидаги давлат сиёсатини3) Таълим соҳасидаги давлат сиёсатини
асосий принциплариасосий принциплари
 4) Билим олиш ҳуқуқи4) Билим олиш ҳуқуқи
 5) Педагогик фаолият билан шуғулланиш5) Педагогик фаолият билан шуғулланиш
 6) Таълим муассасасининг ҳуқуқий мақоми6) Таълим муассасасининг ҳуқуқий мақоми
 7) Таълим турлари7) Таълим турлари

3.  Маълумки таълим жараёнида ахборот ва маълумотларМаълумки таълим жараёнида ахборот ва маълумотлар
олинади ва тарбия амалга оширилади.олинади ва тарбия амалга оширилади.
 Таълим тор маънода – ўқитиш тушунчасини беради. ДемакТаълим тор маънода – ўқитиш тушунчасини беради. Демак
таълим - бу билим бериш ва малака кўникмаларини хосилтаълим - бу билим бериш ва малака кўникмаларини хосил
қилиш жараёнидир. Таълим кишини ҳаётга ва меҳнатгақилиш жараёнидир. Таълим кишини ҳаётга ва меҳнатга
тайёрлашнинг асосий воситаси бўлиб хизмат қилади.тайёрлашнинг асосий воситаси бўлиб хизмат қилади.
 Тарбия – шахс онгини жамиятнинг мақсад ваТарбия – шахс онгини жамиятнинг мақсад ва
вазифаларига мувофиқ равишда таркиб топтириш вавазифаларига мувофиқ равишда таркиб топтириш ва
ривожлантириш жараёни. Тарбия шахснинг индивидуалривожлантириш жараёни. Тарбия шахснинг индивидуал
тараққиёти, ахлоқий, ақлий,эстетик, маънавий, жисмонийтараққиёти, ахлоқий, ақлий,эстетик, маънавий, жисмоний
камолотида етакчи рол ўйнайди.камолотида етакчи рол ўйнайди.
 Демак тарбия кишиларнинг ижтимоий , иқтисодий ваДемак тарбия кишиларнинг ижтимоий , иқтисодий ва
маданий ҳаётида фаол иштирок этишга қаратилган барчамаданий ҳаётида фаол иштирок этишга қаратилган барча
таъсирлар мажмуи.таъсирлар мажмуи.
 Таъсирлар – оилада, таълим муассасаларида, ижтимоий,Таъсирлар – оилада, таълим муассасаларида, ижтимоий,
сиёсий, нодавлат ташкилотларда, ОАВ орқали, радиосиёсий, нодавлат ташкилотларда, ОАВ орқали, радио
телевидение орқали бўлиб, у тарбияга кучли таъсиринителевидение орқали бўлиб, у тарбияга кучли таъсирини
ўтказади.ўтказади.

4.  Тарбия – таълим билан узвий боғланган,бир бириданТарбия – таълим билан узвий боғланган,бир биридан
ажратиб бўлмайди. Яъни таълим – тарбиянинг муҳимажратиб бўлмайди. Яъни таълим – тарбиянинг муҳим
воситаси бўлиб, кўп мақсад ва вазифалар у орқали амалгавоситаси бўлиб, кўп мақсад ва вазифалар у орқали амалга
оширилади.оширилади.
 Ўзбекистон Республикасининг конституциясининг 37-Ўзбекистон Республикасининг конституциясининг 37-
маддасида “Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касбмаддасида “Ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб
танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонундатанлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда
қўрсатилган тартибда ишсизликдан химояланиш ҳуқуқигақўрсатилган тартибда ишсизликдан химояланиш ҳуқуқига
эгадир”, 41- маддасида эса “ҳар ким билим олиш ҳуқуқигаэгадир”, 41- маддасида эса “ҳар ким билим олиш ҳуқуқига
эга. бепул умумий таълим олиш давлат томониданэга. бепул умумий таълим олиш давлат томонидан
кафолатланади. Мактаб ишлари давлат назоратидадир”кафолатланади. Мактаб ишлари давлат назоратидадир”
деб қайд қилиб қўйилган.деб қайд қилиб қўйилган.
 Президент И. Каримов Ўзбекистон Республикаси ОлийПрезидент И. Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий
мажлиси IX сессиясида сўзлаган нутқида : “ Олиймажлиси IX сессиясида сўзлаган нутқида : “ Олий
мажлиснинг бугунги сессиясида муҳокама қилинаётган,мажлиснинг бугунги сессиясида муҳокама қилинаётган,
ҳаётимизни ҳал этувчи муҳим масалалари қаторидаҳаётимизни ҳал этувчи муҳим масалалари қаторида
таълим-тарбия тизимини тубдан ўзгартириш, уни янгитаълим-тарбия тизимини тубдан ўзгартириш, уни янги
замон талаблари даражасига кўтариш, баркамолзамон талаблари даражасига кўтариш, баркамол
авлодимиз келажагига дахлдор қонун лойиҳаси ҳам бор”авлодимиз келажагига дахлдор қонун лойиҳаси ҳам бор”
деб таъкидлаган.деб таъкидлаган.

5.  Бугунги кунда олидимизга қўйилганБугунги кунда олидимизга қўйилган
буюк мақсадларимизга, эзгубуюк мақсадларимизга, эзгу
ниятларимизга эришамиз, жамиятниниятларимизга эришамиз, жамиятни
янгиланиши, ҳаётимизнингянгиланиши, ҳаётимизнинг
тараққиёти истиқболи амалгатараққиёти истиқболи амалга
оширилаётган ислоҳотларимиз,оширилаётган ислоҳотларимиз,
режаларимизнинг самараси,режаларимизнинг самараси,
тақдири – буларнинг барчаситақдири – буларнинг барчаси
аввалам бор, замон талабларигааввалам бор, замон талабларига
жавоб берадиган юқори малакали,жавоб берадиган юқори малакали,
онгли мутахассис кадрларонгли мутахассис кадрлар
тайёрлаш муаммоси билантайёрлаш муаммоси билан
чамбарчас боғлиқлигини барчамизчамбарчас боғлиқлигини барчамиз
англаб етмоқдамиз.англаб етмоқдамиз.

6. Таълим ва тарбияни ислоҳТаълим ва тарбияни ислоҳ
қилиш босқичлариқилиш босқичлари

Президентимиз таълим – тарбия тизимини ислоҳ қилиш,Президентимиз таълим – тарбия тизимини ислоҳ қилиш,
тубдан янгилашга қаратилган асосий тамойиллари ҳақидатубдан янгилашга қаратилган асосий тамойиллари ҳақида
тўхталиб “Кадрлар тайёрлаш миллий дастур”да уни жорий қилиштўхталиб “Кадрлар тайёрлаш миллий дастур”да уни жорий қилиш
жараёнлари ҳақида алоҳида тўхталиб, ҳаётимизни барчажараёнлари ҳақида алоҳида тўхталиб, ҳаётимизни барча
соҳаларидаги ислоҳотларни ўтказиш “Ўзбек модели” деб ном олгансоҳаларидаги ислоҳотларни ўтказиш “Ўзбек модели” деб ном олган
ислоҳотлар сиёсатининг асоси бўлмиш беш тамойилнинг биридаислоҳотлар сиёсатининг асоси бўлмиш беш тамойилнинг бирида
ислоҳатлар босқичма-босқич ўтказиш вазифаси қўйилган. Шунингислоҳатлар босқичма-босқич ўтказиш вазифаси қўйилган. Шунинг
учун таълим- тарбия соҳасида ҳам белгиланаётган ислоҳотларниучун таълим- тарбия соҳасида ҳам белгиланаётган ислоҳотларни
3 босқичга ажратилган.3 босқичга ажратилган.
 1-чи босқич – ўтиш даври у 1997-2001 йилларда жорий1-чи босқич – ўтиш даври у 1997-2001 йилларда жорий
этилади.Бунда кадрлар тайёрлаш тизими салоҳиятини сақлабэтилади.Бунда кадрлар тайёрлаш тизими салоҳиятини сақлаб
қолиш, унинг ривожланиши учун ҳуқуқий-меъёрий, илмий-методик,қолиш, унинг ривожланиши учун ҳуқуқий-меъёрий, илмий-методик,
молиявий-моддий шарт-шароитлар яратиш лозим.молиявий-моддий шарт-шароитлар яратиш лозим.
 2-чи босқич – 2001-2005 йиллар. Миллий дастур ни тўлиқ2-чи босқич – 2001-2005 йиллар. Миллий дастур ни тўлиқ
рўёбга чиқариш меҳнат бозорини ривожланиши, ижтимоий-рўёбга чиқариш меҳнат бозорини ривожланиши, ижтимоий-
иқтисодий шароитларни ҳисобга олган ҳолда аниқликлар киритиш.иқтисодий шароитларни ҳисобга олган ҳолда аниқликлар киритиш.
 3-чи босқич – 2005 ва кейинги йилларга мўжалланган, унда3-чи босқич – 2005 ва кейинги йилларга мўжалланган, унда
тўпланган тажрибалар таҳлили ва умумлаштириш асосида,тўпланган тажрибалар таҳлили ва умумлаштириш асосида,
ижтимоий-иқтисодий истиқболларига мувофиқ кадрлар тайёрлашижтимоий-иқтисодий истиқболларига мувофиқ кадрлар тайёрлаш
тизимини такомиллаштириш ва янада ривожлантириш зарур.тизимини такомиллаштириш ва янада ривожлантириш зарур.
 ““Таълим тўғрисидаги” қонун таълим-тарбия ташкил этиш ваТаълим тўғрисидаги” қонун таълим-тарбия ташкил этиш ва
бошқаришнинг меъёрий ва ҳуқуқий асосларини тўлиқ намоёнбошқаришнинг меъёрий ва ҳуқуқий асосларини тўлиқ намоён
этади.этади.
 Ушбу Қонун фуқароларга таълим-тарбия бериш, касб-ҳунарУшбу Қонун фуқароларга таълим-тарбия бериш, касб-ҳунар
ўргатишнинг ҳуқуқий асосларини белгилайди ҳамда ҳар кимнингўргатишнинг ҳуқуқий асосларини белгилайди ҳамда ҳар кимнинг
билим олишдан иборат конституциявий ҳуқуқни таъминлайди.билим олишдан иборат конституциявий ҳуқуқни таъминлайди.

7. Таълим соҳасидаги давлатТаълим соҳасидаги давлат
сиёсатининг асосий принциплари:сиёсатининг асосий принциплари:
 таълим ва тарбияни инсонпарвар, демократик характердатаълим ва тарбияни инсонпарвар, демократик характерда
эканлиги;эканлиги;
 таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги ;таълимнинг узлуксизлиги ва изчиллиги ;
 умумий ўрта, шунингдек ўрта махсус касб-ҳунар таълиминингумумий ўрта, шунингдек ўрта махсус касб-ҳунар таълимининг
мажбурийлиги;мажбурийлиги;
 ўрта махсус, касб-ҳунар таълим йўналишини, академик лицейдаўрта махсус, касб-ҳунар таълим йўналишини, академик лицейда
ёки касб-ҳунар коллежида ўқишнинг ихтиёрийлиги;ёки касб-ҳунар коллежида ўқишнинг ихтиёрийлиги;
 таълим тизимини дунёвий характерда эканлиги;таълим тизимини дунёвий характерда эканлиги;
 давлат таълим стандартлари (ДТС) доирасида таълимдавлат таълим стандартлари (ДТС) доирасида таълим
олишнинг очиқлиги;олишнинг очиқлиги;
 таълим дастурларини танлашга ягона ва табақалашгантаълим дастурларини танлашга ягона ва табақалашган
ёндашув;ёндашув;
 билимли бўлишни ва истеъдодни рағбатлантириш;билимли бўлишни ва истеъдодни рағбатлантириш;
 таълим тизимида давлат ва жамоат бошқарувини уйғунлашуви.таълим тизимида давлат ва жамоат бошқарувини уйғунлашуви.

8.  Таълим ва тарбиянинг инсонпарварлигиТаълим ва тарбиянинг инсонпарварлиги
деганда –шахсни таълимий қизиқишинидеганда –шахсни таълимий қизиқишини
қондириш, келажак учун камолга етишганқондириш, келажак учун камолга етишган
шахсни тарбиялаш (инсонларни қадрлашшахсни тарбиялаш (инсонларни қадрлаш
уларга муҳаббат, хурмат билан қараш,уларга муҳаббат, хурмат билан қараш,
инсоний қараш.)инсоний қараш.)
 Таълимнинг инсонпарварлашуви- инсонТаълимнинг инсонпарварлашуви- инсон
қобилиятининг очилиши ва унинг таълимгақобилиятининг очилиши ва унинг таълимга
нисбатан бўлган турли-туманнисбатан бўлган турли-туман
эҳтиёжларини қондирилиши, миллий ваэҳтиёжларини қондирилиши, миллий ва
умумбашарий қадриятлар устиворлигиниумумбашарий қадриятлар устиворлигини
таминлайди.таминлайди.
 Таълимнинг демократлашуви – таълим ваТаълимнинг демократлашуви – таълим ва
тарбия усулларини танлашда ўқувтарбия усулларини танлашда ўқув
юртлари мустақиллигининг кенгайиши;юртлари мустақиллигининг кенгайиши;
 Таълимнинг бошқаришнинг давлат –Таълимнинг бошқаришнинг давлат –
жамият тизимига ўтиши.жамият тизимига ўтиши.

9. Билим олиш ҳуқуқи.Билим олиш ҳуқуқи.
 Жинси, тили, ёши, миллий мансублиги,Жинси, тили, ёши, миллий мансублиги,
эътиқоди, динга муносабати, ижтимоийэътиқоди, динга муносабати, ижтимоий
келиб чиқиши, ижтимоий мавқеи, тураркелиб чиқиши, ижтимоий мавқеи, турар
жойи, Ўзбекистон Республикасида қанчажойи, Ўзбекистон Республикасида қанча
вақт яшаганидан қатъий назар ҳар кимгавақт яшаганидан қатъий назар ҳар кимга
билим олишга тенг ҳуқуқларбилим олишга тенг ҳуқуқлар
кафолатланади.кафолатланади.
 Барча турдаги таълим муассасаларинингБарча турдаги таълим муассасаларининг
битирувчилари кейинги босқичдаги ўқувбитирувчилари кейинги босқичдаги ўқув
юртларига киришга тенг ҳуқуқларга эга.юртларига киришга тенг ҳуқуқларга эга.

10.  Педагогик фаолият биланПедагогик фаолият билан
шуғулланишшуғулланиш
 Тегишли маълумоти, касб тайёргарлигиТегишли маълумоти, касб тайёргарлиги
бор юксак ахлоқий фазилатларга эгабор юксак ахлоқий фазилатларга эга
бўлган шахслар педагогик фаолиятбўлган шахслар педагогик фаолият
билан шуғулланиш ҳуқуқига эга.билан шуғулланиш ҳуқуқига эга.
Педагогик ходимларни ишга олишПедагогик ходимларни ишга олиш
танлов асосида амалга оширилади.танлов асосида амалга оширилади.

11.  Таълим муассасасининг ҳуқуқийТаълим муассасасининг ҳуқуқий
мақоми.мақоми.
 Таълим муассасаси юридик шахс бўлиб,Таълим муассасаси юридик шахс бўлиб,
Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибдаҚонун ҳужжатларида белгиланган тартибда
барпо этилади.барпо этилади.
 Таълим муассасаси Қонун ҳужжатларигаТаълим муассасаси Қонун ҳужжатларига
мувофиқ ишлаб чиқилган “Низом” асосидамувофиқ ишлаб чиқилган “Низом” асосида
фаолият юритади.фаолият юритади.
 Таълим муассасаси аттестация натижаларигаТаълим муассасаси аттестация натижаларига
кўра давлат аккредитациясидан маҳрумкўра давлат аккредитациясидан маҳрум
этилиши мумкин.этилиши мумкин.
 Низомда белгиланган вазифаларга мувофиқНизомда белгиланган вазифаларга мувофиқ
пулли таълим хизматлари кўрсатиш ҳамдапулли таълим хизматлари кўрсатиш ҳамда
тадбиркорлик фаолиятининг бошқа турларитадбиркорлик фаолиятининг бошқа турлари
билан шуғулланишга ҳақли.билан шуғулланишга ҳақли.

12.  Таълим турлари:Таълим турлари:
 Ўзбекистон Республикасида қуйидагиЎзбекистон Республикасида қуйидаги
таълим турлари амалга оширилади:таълим турлари амалга оширилади:
 мактабгача таълим (1-4 синф)мактабгача таълим (1-4 синф)
 умумий ўрта таълим (1-9 синф)умумий ўрта таълим (1-9 синф)
 Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимиЎрта махсус, касб-ҳунар таълими
 олий таълимолий таълим
 олий ўқув юртидан кейинги таълимолий ўқув юртидан кейинги таълим
 кадрлар малакасини ошириш ва уларникадрлар малакасини ошириш ва уларни
қайта тайёрлаш.қайта тайёрлаш.
 мактабдан ташқари таълиммактабдан ташқари таълим

13. Таълим турларида ўқиётган, ўқувчилар сони
жадвал 1.
№ Таълим турлари Ўқувчилар
сони
Ўқитувчилар
сони
Таълим
турл
ари
сони
1. Умумий ўрта
а) Бошланғич таълим
1-4 синфгача
б) умумий ўрта таълим
1-9 синфгача
12.050.000 435000 -1200
2. Ўрта махсус касб-ҳунар
таълим
а) академ лицей
б) касб-ҳунар коллежи
1.627138
109.871
1.517266
115800 1537
142
1395
3. Олий таълим
а) Университет
б) Институт
164000 18500 58
16
48
4. Кадрларни малакасини
ошириш ва уларни
қайта тайёрлаш
а) Университет
б) Институтлар
16
10

14.  Кадрларни малакасиниКадрларни малакасини
ошириш ва уларни қайтаошириш ва уларни қайта
тайёрлаштайёрлаш
 Кадрларни малакасини оширишКадрларни малакасини ошириш
ва уларни қайта тайёрлаш касбва уларни қайта тайёрлаш касб
билимлари ва кўникмаларинибилимлари ва кўникмаларини
чуқурлаштириш ҳамда янгилашничуқурлаштириш ҳамда янгилашни
таъминлайди.таъминлайди.

15. Ўзбекистон РеспубликасиЎзбекистон Республикаси
КонституциясиКонституцияси
 Конституция давлатдаги барча қонунларни бирКонституция давлатдаги барча қонунларни бир
мақсад, бир ғоя ва бир тартибга бўйсундирадиганмақсад, бир ғоя ва бир тартибга бўйсундирадиган
ягона умумдавлатягона умумдавлат асосийасосий қонунидир. У барча бошқақонунидир. У барча бошқа
қонулар, қарорлрр, кўрсатмалар ва ечимлардан юқориқонулар, қарорлрр, кўрсатмалар ва ечимлардан юқори
туради.туради.
 У қонунларнинг – қонуни, давлатдаги тартиб-У қонунларнинг – қонуни, давлатдаги тартиб-
қоидаларнинг ҳуқуқий асосидир.қоидаларнинг ҳуқуқий асосидир.
 Конституция ва қонуннинг устиворлиги-Конституция ва қонуннинг устиворлиги-
демократик жамият, ҳуқуқий давлат ҳаёти ҳамдадемократик жамият, ҳуқуқий давлат ҳаёти ҳамда
фаолиятининг асосий талаби ва муҳим қоидаларданфаолиятининг асосий талаби ва муҳим қоидалардан
биридир.биридир.
 Барча қонунлар Конституциядан келиб чиқади ваБарча қонунлар Конституциядан келиб чиқади ва
унга зид келмаслиги шарт.унга зид келмаслиги шарт.

16. Ўзбекистон РеспубликасиЎзбекистон Республикаси
Президентининг фармонлари ваПрезидентининг фармонлари ва
фармойишларифармойишлари
 Ўзбекистон Республикаси Президенти –Ўзбекистон Республикаси Президенти –
Давлат бошлиғи сифатида фуқароларнингДавлат бошлиғи сифатида фуқароларнинг
ҳуқуқлари ва эркинликларига, Ўзбекистонҳуқуқлари ва эркинликларига, Ўзбекистон
Республикаси қонунларига риояРеспубликаси қонунларига риоя
этилишининг кафилидир. (93-модда)этилишининг кафилидир. (93-модда)
Президент Конституция ва ҚонунларгаПрезидент Конституция ва Қонунларга
асосланиб ҳамда уларни ижро этишасосланиб ҳамда уларни ижро этиш
юзасидан Республиканинг бутун ҳудудидаюзасидан Республиканинг бутун ҳудудида
мажбурий кучга эга бўлган фармонлар,мажбурий кучга эга бўлган фармонлар,
қарорлрр ва фармойишлар чиқаради. (94-қарорлрр ва фармойишлар чиқаради. (94-
модда)модда)

17. Вазирлар МаҳкамасинингВазирлар Маҳкамасининг
ҚарорлариҚарорлари

Вазирлар Маҳкамаси иқтисодиётининг, ижтимоийВазирлар Маҳкамаси иқтисодиётининг, ижтимоий
ва маънавий соҳанинг самарали фаолиятигава маънавий соҳанинг самарали фаолиятига
раҳбарликни.раҳбарликни.
 Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Олий мажлисЎзбекистон Республикаси қонунлари, Олий мажлис
қарорлари, Ўзбекистон Республикасиқарорлари, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг фармонлари, қарорлари ваПрезидентининг фармонлари, қарорлари ва
фармойишларифармойишлари ижросиниижросини таъминлайди.таъминлайди.
 Вазирлар Маҳкамаси амалдаги қонунВазирлар Маҳкамаси амалдаги қонун
ҳужжатларига мувофиқ Ўзбекистонҳужжатларига мувофиқ Ўзбекистон
Республикасининг бутун ҳудудидаги барча органлар,Республикасининг бутун ҳудудидаги барча органлар,
корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансубдоркорхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансубдор
шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилишишахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши
мажбуриймажбурий бўлган қарорлар ва фармойишларбўлган қарорлар ва фармойишлар
чиқаради (98-мадда).чиқаради (98-мадда).