4. 4
УДК 82.343
ББК 84 (2Рос=Мари)6
Р 31
pеге›-c%!%.%" b.l.
pеге› *=!м=…: .C%“ / b=“,л,L l,.=Lл%",ч
pеге›-c%!%.%". O i%ш*=!-nл=: nnn &qŠphmc[,
2012. O 240 “.
Àâòîð ó êíèãàøòûæå ìàðèé êàëûêûí, øóêî íåëû-ëûêûì
÷ûòåí, òà÷ûñå èëåìûø òîëûí, ïîøêóäûæî-âëàê
äåíå êåëøåí, ýðûêûøòûæå èëàø øîíûìûæûì äà øêåí-æûì
êàëûê ñåìûí àðàëåí êîäûøàø âåð÷ òóðãûæëàíûìû-æûì
Þìûí Ñóðòûì ÷î‰ûìî ãîäûì ÷îí âóðãûæ ñ¢ðåòëà.
Ýïîñûì âîçàø, ìàíåø àâòîð, Þø Þìûíà øêåæàê
êóìûëà‰äåí äà ïîëøåí øîãåí.
УДК 82.343
ББК 84 (2Рос=Мари)6
I pеге›-c%!%.%" b.l., 2012.
p 31
5. Ñàâûðíûìåêùå ÷åðåìèñûø,
Ìàðèé êîäåø Þë êóìäûêåø…
Êóçå èëåí êóãåçûíàæå?
Êóíàì ò¢íÿ ïàëåí íàëåø?
5
Àâòîð
«Ìàðèé-âëàê, ìîíîëèòíûé ëèéçà!»
Óðàë ìàðèé, Àíäðàóë, 1967 èé
6. КУЗЕ ТИДЕ ЭПОСЫМ АКЛЫМАН?
Регеж карман – изи отрожо,
Ик лапчыкше Марий Элнан.
Сандене эпосышто лийшым
Тудлан келшалшын аклыман –
Ала марий вес кундемлаште
Йӧршеш вес семынла илен:
Шонен, мурен, чытен вес йӧсым,
Вес семын эрыкшым саклен?
Регежше кӧ тыгай улмашын?
Молан Регеж лӱмдат ялем?
Эшметше мо ден чапланалын?..
Лач тидымак рашемдынем.
Оҥайже эпосын лач тыште:
Мо ошо – огеш уж ошеш:
Я тудо канде, я шуналге,
Я пачашур* тӱсан, манеш.
Мыят ом пале раш: пеш ожно –
Тӱжем ият тидлан эртен –
Кузе Регеж карманже шочын?
Мо ден марийым савырен?
Марий шонен, илемым муын,
Ик ешла, чык, келшен илаш –
Нигӧ нигӧлан ок кӧране,
Чылан таҥ улыт – келшымаш.
Мый возышым романым огыл –
Чиязын йылмыж ден ойлем:
Мо лиймым келгын ыжым шымле,
Лач кодышым «чиям» тушкен.
*Пачашур ( Регеж марийла) – жёлтый
6
7. Ужаш ден ужашла коклаште
Кыл йӧршын укела чучеш,
Но, нуным иктышке ушалын,
Чын вийыштым шижаш лиеш.
Нимомак ыжым пу мый пурын,
Лудаш шагал – шонкалыман!
Герой-влак мом, кузе ыштеныт,
Тылат, лудшем, иктешлыман:
Ом мод мут дене мые тыште,
Ом тӧчӧ мый чиялтылаш…
Сандене кажне мут ден корно,
Шонем мый, – келге шонымаш.
Поснак, кунам ойлат герой-влак,
Йодам мый тӱткын шонкалаш:
Могае шонышым, ӱдалын,
Кодаш шонат мемнан чоннаш?
Мом тушто возымо, мом мумо,
Регеж карманлан вел келша,
Да тудын нергенак шоналын
Возалте сылнымут паша.
Ӧрат гына: кузе ир мландым
Айдемын кидше тӱзатен
Да тудак пиалан илемым
Лач пакыль семын йӱлалтен?
Тунам марийлан йӧсо лийын –
Чара гыч кӱлын тӱҥалаш.
Ниможо тудын лийын огыл –
У семын лач шонен илаш!
Илаш гына айдеме семын,
Илемым верештмек, ласкан –
Уке, айдеме шканже шкеак
Лиеш-ыс чондымо тушман!
7
8. Акрет годсекак ош тӱняште –
А тачыже нимом ойлаш! –
Айдемылан пеш йӧсӧ лийын
Шӱм-чонжым яндареш кодаш.
ӰЖМЫМУТ
Эшмет коремым мый вончем да
Регеж карманышке кӱзем….
А тиде верже йöршын лишне,
Эсогыл ял гычат ончем.
Пÿртÿсшö кеч моткочак сылне,
Ме тушко коштынна шуэн.
Йÿдвелне курык нöлталтеш гын,
Эрвелне олык йыр шарлен.
Корем – покшелнышт: келге-келге…
Памаш йога – ий гай вӱдшат.
Эсогыл кечывалым тудым
Ок вӱчкӧ кече волгыдат.
Касвелым куп, тугай пычкемыш –
Вондер ден омашлалт пытен;
Коҥга саҥга гай курык тайыл.
Лач куп воктенак верланен..
Мо курык тайылеш шылталтын?
Мом лӱкӧ куп шылтен ашна?
Мый иканат шым пуро тушко –
Эре коранын коштынам.
Юалге да пычкемыш йырже,
Шÿмлан чучеш эсогыл шыррр…
Пычкемыште кушкеш иршудо,
Шем курныж каралта кыр-кыррр…
8
9. Пÿртÿсын тиде пич пусакше
Поктен шкеж деч умбак мемнам.
Эше колтеныт тÿрлö шучкым –
Акрет торасе манешлам.
Ме лÿдынна пураш пеш кöргыш –
Осал вий кидыш верешташ.
Лектеш, ойленыт, кечывалым
Маска ший-шöртньым оролаш.
Пич йÿдым олыкыштак, маныт,
Тул йÿлымö коеш умбак.
Эшметын шылтыме ший-шöртньö…
Эх, палашет!.. Ала туштак?
Но шудо жап – кеҥеж толеш да,
Эшмет корем помыжалтеш:
Куголык пеледеш пеш сылнын,
Да калык тушко лыҥ лектеш.
Пöръеҥже, ÿдыржö, келшалын,
Солалыт шудым ик ешла:
Шога сава йÿк кече мучко,
Каван-влак нöлтыт кÿтÿла.
А ме, йоча гын, погыналын,
Эшмет коремыш кÿзена;
Ний куршыш мöрым погена да
Йоҥга йÿкна ден кундемна.
А шыжым, телым тиде мланде
Мондалтше семын шып ила:
Шоссе кеч мÿгыра ялт лишне,
Ял илыш йырже кеч гÿжла.
Сонарзе-влак гына шымлалыт
Ты годым тудым озала…
Öрат, ила Эшмет коремже
Кугу тÿняште ялт посна!
9
10. Ойлат, тÿжем ий ожно тыште
Айдеме верланен илаш –
Тачат кугезынан кышажым –
«Регеж карман*» – лиеш муаш.
Регеж-влак веле, шонеда те,
Ме тиде верым палена?
Эсогыл шанче-влак коклаште
«Регеж карманна» чаплана.
ВУЗ-лаште тудым шарналталыт,
Да книгалаште сералтат…
Регеж воктенсе «пич олаже**»
Илен ожнат, ила тачат.
Но тушко кӱзымӧ деч ончыч
Ӱжам мый тоштым шарналташ –
Кузе кугезына, илемым
Кычалын, толын ты верлаш?
КУЗЕ МАРИЙ ИЛЕМЫМ КЫЧАЛЫН
Марийым илыш вер гыч верыш
Паҥгалак кышкылтын, ойлат.
Тидлан мый чотшак ом ӱшане,
Кеч тыште уло дыр чынжат.
Мылам чучеш: акрет годсекак
Чодраште тудо шып илен
Да вожым курым-курымешлан
Тушанак тумыла колтен.
Тияк-влакат ойлалыт тидым,
Пургедын, мландым шымлымек:
*Регеж карман – Регежское городище
**Пич ола (автор) – городище
10
11. Кугезынан акрет кышаже
Йот верыште тӱжвак ок лек.
Туге гынат мый ик йомакым
Шонем лудшемлан пӧлеклаш –
Кузе марийым илыш-корно
Кондалын тачысе верлаш.
МАРИЙ ЮМО ДЕЧ ИЛЕМЫМ ЙОДЕШ
…Айдемым ыштымеке, Юмо
Тӱҥалын мландым шеледаш:
Ушан озала, сай ачала
Тудлан илемым пуэдаш.
Марият, маныт, тудын деке
Савалын вуйжым, толылден
Да, ончыкшо сукалын шинчын,
Ойлен шке тукымжын лӱм ден:
«Тый пуэнат кап-кылым, ушым,
Ойлаш тый йылмым пуэнат.
Ынде тый моло калык дене
Мемнам от луго ик ганат.
Тидлан тылат ме, уло чонын,
Шӱм шолын, таум ойлена
Да тыйын поро шочшет семын
Лач иктым кызыт йодына.
Меат, йочам ончен кушталын,
Шонена тукымнам шуяш,
Пашам ыштен, ваш-ваш келшалын,
Тӱняште порын, сай илаш.
Мардеж почеш тӱргалтше пылла
Ик вер гыч весышке куснен,
11
12. Илалын коштын, шерна темын –
Тыге ешна кертеш пытен.
Каласе, кушто, могай велне
Илемым налын кертына?
Ош кечылан кумалын, тушто
Погаш сурт-печым пижына»
Ушан саҥгажым ниялталын,
Тыматлын Юмо пелештен:
«Яра вер мландыште пеш шуко,
Нал кеч-могайым ойырен.
Могай кундем келша чонетлан,
Тушанак колто тый вожет.
Илемым мый темлаш ом шоно,
Тидланже чай сита ушет?
Кертам шкеат мый каласалын…
Пайдаже, шотшо могайрак?
А кенета ок келше тудо.
Да ӧпкелаш тый тӱҥалат?
Уке, шканет шкеак кычал тый,
Могай кӱлеш, тугайым нал.
А йоҥылыш, титак лият гын,
Сырен, тый мыйым ит шудал.
Чонетлан келшыше кундемым
Мумеке, йод тый мый дечем,
Да тудым мые ӱмырешлан
Тылат озатла пӧлеклем».
12
13. МАРИЙ КУРЫК ВОКТЕН ВЕРЛАНА
…Марий нимом пелештыдегыч,
Савалын вуйжым да каен.
Илемлык верым кычал коштын,
Кӱ курык кӱдынь верланен
А курык лийын патыр-патыр,
Нӧлталт шоген каваш шумеш.
Кӱзалын тушко ончалат гын,
Тӱнят копаштыла коеш.
Эртат идалык, весе, кумшо…
Марий туштак илаш тӧча.
Пиалже веле шӱвыроҥла
Пеш вичкыж шӱртыштӧ кеча.
Куралын лапчык кумдык мландым,
Ӱда, у кинде верч йӱла.
Лач шурныжо огеш шоч сайын,
Кечеш чырала шып йӱла.
Адакшым кӱшыч, курык вуй гыч,
Вола, сирлалын, лум ора:
Чонан ма чондымо – ок ончо,
Чылам шем рокыш савыра.
А ик кастене пӱтынь курык
Шӱкшӱ кӱварла чытырнен!
Ала-кӧ пуйто чот сырен да
Пуракыш савыраш шонен!
Кошташ ок лий ласкан да порын –
Лач йӱштӧ кӱ гына йырет.
Изиш нералтымешке веле –
Поргемыш кӱлак чоҥештет.
13
14. Ужар тӱням, куатле кечым
Мокталын илыме олмеш,
Марийын ешыже йорлештын,
Иземын, йомын вел толеш.
Саклен кодаш шонен лӱмнержым,
Орвашке погыжым поген,
Кодалын курык нерым, тудо
Каяш у верыш тарванен.
«Пӱй пурынак, кыртмен пижаш гын,
Тыштат, векат, лиеш илаш,
Но молан тиде ӱскырт койыш,
Кунам пеленак колымаш?-
Тыге шоналын, курык велке
Ончен шоген кугу марий.-
Тӱня кумда, тиддеч сай верым
Але вара муаш ок лий?
«Но-о-о, кайышна!»- малдалын, тудо
Сур имньыжым перен шуктен,
«Эше салмат пӧртешак кодын».-
Ойлалме пылышлан шоктен.
Ончале тудо йырже, ӧрын,
Шоналтыш: «Кӧ тыге ойла?»
Уке, иктат огеш пелеште,
Шинчат орваште шып гына.
Изи йочаже пелештен ман,
Куваж деч, ешыж деч йодде,
Пуста пӧрт кӧргышкӧ пуралын,
Салмажым налын да каен.
Кудалмыж годым тудо йӱкак
Пеш порын, ныжылгын шоктен,
Но тудым нигӧат ыш кол дыр?
Чон йӧсын шортылден ойлен:
14
15. «Шеремак темын перныл коштын!
Кунам илемым муына?
Айдеме семын ош тӱняште
Муэш пиалым озана?
Моткочак чаманем мый тудым –
Шыма, пашаче да ушан!
Но тудым коштыкта тӱня йыр
Виян да чондымо тушман!
Уке поянлыкше санденак,
Чон погыжо гына пелен…
Ах, тудымат тыге илалын,
Кертеш-ыс йӧршын йомдарен.
О поро, патыр Кугу Юмо!
Тый полшо мыйын озамлан:
Тӱняште мужо шке пиалжым,
Чыла ден лийже тӧр праван.»
МАРИЙЫМ ТЕҤЫЗ ВАШЛИЕШ
Шагал ма шуко – тылзе эртыш,
Ик вер гыч весышке куснен,
Да кумло икымше эрдене
Марийым теҥыз саламлен.
Тугай кугу, тугай куатле,
Тугай яндар – узьмак памаш! –
Да, шуко шоныде илемым,
Тӱҥалын тудо чумыраш.
Нӧлтен шында кугу полатым –
Окнаже теҥызыш лектеш.
Эр кечын модын нӧлтмӧ годым
Торашке суртшо вогалтеш.
15
16. Марий коштеш пуш дене мӱндырк,
Ший-шӧртньым вӱд гыч луктеда,
Кеҥеж ма теле – шке ӱстелжым
Кол кочкыш дене улаҥда.
Уке куанже веле тудын,
Лӱмлан гына «узьмак памаш»:
Могай-гынат да кочо ойгым
Тудлан вӱдон тӧча тушкаш.
Я теҥыз вач колта мардежым –
Онченак тудым ӧрт лектеш:
Ик толкынжак могае шучко –
Шанчашла тыйым тодыштеш.
Йоча-влак вӱдышкӧ пурат ма,
Каят ма еҥ-влак кол кучаш –
Вӱдон нелеш чонаннек нуным
Я колышым луктеш ошмаш.
Тугаяк вӱдын кӧргӧ вийже,
Эсогыл мландымат нелеш:
Шолаш гына пуралже тудо,
Нимо дечат виян лиеш.
Кугу, яндар кава йымалне
Моторын илыме олмеш,
Марийын тукымжо иземын
Да йомын мландыште толеш.
Эше теҥгече тудын суртшо
Волгалтын парусла тораш,
А таче теҥыз, шырпын мушкын,
Наҥгайыш шолшо вӱд коклаш.
«Виемже теҥызлан ок сите,
Тыгайым йӧсӧ сорлыклаш.
Чылт йомын огыл гын ешемже,
Кӱлеш тышеч содор каяш.
16
17. Тыштат илаш лиеш, пижат гын,
Но тиде нимолан, векат:
Почешак колымаш коштеш гын,
От уж дыр порыжым тыштат? –
Адак марий, тыге шоналын,
Тарваныш корнышко кыртмен.
Чеверын, теҥыз!Тый ит сыре.
Ом керт мый тыйым ойырен.
«Но-о-о, кайышна!» – малдалын, тудо
Перен ош имньыжым шуктен,
«Сереш монден кодет кӱзетым», –
Ойлалме пылышлан шоктен.
Марий тӱслен ончале йырже,-
Чынак, паккӱзыжӧ киен,
Кечеш волгалтын кӱ ӱмбалне…
Кузе вӱд тудыжым коден?
Марий эсогыл йылмым пурльо!
Шинчаже шарлыш оҥгыла!
Ну кӧ адак тыге пелештыш?
Кӧ йыштак тудым эскера?
«Адак йочам дыр?» – шоналтале
Шке семынже марий онна
Да, кӱзыжым чыкен кӱсеныш,
Тора верлашке тарвана.
Кудалмыж годым тудо йӱкак
Пеш порын, ныжылгын шоктен,
Но тудым нигӧат ыш кол дыр?
Чон йӧсын, шортылден ойлен:
«Шеремак темын перныл коштын!
Кунам илемым муына?
Айдеме семын ош тӱняште
Муэш пиалым озана?
17
18. Моткочак чаманем мый тудым –
Шыма, пашаче да ушан.
Но тудым коштыкта тӱня йыр
Виян да чондымо тушман.
Уке поянлыкше санденак,
Чон погыжо гына пелен…
Ах, тудымат, тыге илалын,
Кертеш-ыс йӧршын йомдарен!
О поро, патыр Кугу Юмо!
Тый полшо мыйын озамлан:
Тӱняште мужо шке пиалжым,
Чыла ден лийже тӧр праван!»
МАРИЙ ОШМА КОКЛАШКЕ ВЕРЕШТЕШ
Марийым угыч тӱня мучко
Кышкен ныл веке пӱрымаш,
Да, кечешан улнен ноялше,
Шогалын тудо каналташ.
Йырваш киен нулалме гае,
Тулшолгым гае ир кундем.
Ок кой ны кушкыл, ны пушеҥге…
Шонет, тӱня йӧршеш колен.
«Ачай, йӱмем шуэш моткочак!» –
Йочаже йодын кенета.
Молат ушненыт тиде йӱкыш,
Умшам карен лач кайыкла.
Коваште шувышым сакалын,
Вӱдлан каен колта ача.
Коштеш-коштеш ошма лоҥгаште –
Ок перне ик памаш шинча.
18
19. Кеч илыш пале лийже ыле!
Чынак, тӱня, шонет, колен!
Лач кече веле вуй ӱмбалне
Монча коҥгалак чот пелтен.
Адакшым йол йымач, чужлалын,
Кӱжгӱ той воштырла волгалт,
Торшташ ваҥеныт еҥ ӱмбаке,
Аярым тӱрвыч, кишке-влак.
Сонар пийла ноялын, тудо
Мӧҥгеш илемыш тарвана.
Вӱдет мочет! Ошман кундем гыч
Содор каен утлаш шона!
Но кенета ала-кушечын
Нӧлталте пӱтырем мардеж
Да тудым комбо мамык семын
Я тышке-тушко кондыштеш.
Мыняр каваште пӧрдын кошто,
Ок пале тидым нигӧат,
Лач икте раш: кузе нӧлталте,
Тугак камвозо мландӱмбак.
Кынелын тудо, тайнышт-тайнышт,
Вийнен шогале пыкшерак,
Ончаш тӧча, ончен огеш керт:
Шинча тичак – ошма пурак.
«Мом шогылтат, шинчатым туржын?
Утаре содоррак ешнам! –
Куважын йӱкшым тудо кольо, –
Ужат, ошма урен мемнам?»
Шинчажланат огеш ӱшане,
Ялт тӱҥшӧ семын шогылтеш:
Чыла поянлыкше варналтын
Ошма ден, пырт гына коеш.
19
20. Эсогыл еҥ-влак шӱйышт даҥыт
Шогат ошмаште, пундышлак –
Ала-кӧ пуйто чот сырен да
Урен коденыс лӱмынак.
«Уке-уке, тыгай ир верым
Илемлан ок лий ойыраш.
Ны вӱд уке, ны кушкыл! Мланде
Огеш йӧрал курал-ӱдаш!» –
Чон йӧсын, йӱкын пелешта да
(Векат, ойгаҥше ешыжлан?),
Ошма полон гыч утлаш манын,
Пижеш, кыртмалын, пашалан:
Сукен пӧрдалын, кидше дене
Ошмам кӱнча, ошмам кышка!
Вӱдан лакан гыч лукмо семын,
Чоп-чоп пӱжалт, ноен пыта.
Эрта тыге ик кече, весе –
Ок ыште чыдыр омымат.
Мыняр гана, кучалын шӱмжым,
Йочала шортын йӱкынак.
Кузе от шорт? Шагал мо пого
Арамак йомо ошмашан!
А еҥже? Вольыкшо? Мынярын
Эрелан урылтыч тышан!
Ошма йымачын пырчын-пырчын
Мо кодшым чумырыш пыкше.
Канаш шогалмыжлан тышакын
Шудале тудо шкенжым шке.
Ятлен ир мландым ойгыж дене,
Кычкале имньыжым орваш.
Кырт-карт опталын явалажым,
Тарваныш тудо у верлаш,
20
21. Да адакат йӧршеш воктенак
Ала-кӧн йӱкшӧ йоҥгалтеш:
«Орва йымач нӧлтал совлатым –
Тылат эше кӱлеш лиеш».
Авалтыш шыде он марийым,
«Чыпток» шӱвале шыдешкен:
Ужат могае поро лектын!
Совлам эсогыл чаманен!
Тунарак поро гын, тугеже
Молан ок тол тудлан полшаш?
Пел тукымжо ошмашке йомо!
Ала айдеме – кумыраш?
Совлам налят, тарваныш корныш,
Чон йӧсын, тудо мӱгырен.
Эрласылан ӱшан тул веле
Шӱм-чонжым пыртак ырыктен.
Кудалмыж годым тудо йӱкак
Пеш порын, ныжылгын шоктен,
Но тудым нигӧат ыш кол дыр?
Чон йӧсын, шортылден ойлен:
«Шеремак темын перныл коштын!
Кунам илемым муына?
Айдеме семын ош тӱняште
Муэш пиалым озана?
Моткочак чаманем мый тудым –
Шыма, пашаче да ушан,
Но тудым коштыкта тӱня йыр
Виян да чондымо тушман!
Уке поянлыкше санденак,
Чон погыжо гына пелен…
Ах, тудымат, тыге илалын,
Кертеш-ыс йӧршын йомдарен!
21
22. О поро, патыр Кугу Юмо!
Тый полшо мыйын озамлан:
Тӱняште мужо шке пиалжым,
Чыла ден лийже тӧр праван!»
МАРИЙ ЙӰШТӦ КУНДЕМЫМ ШЫМЛА
Пел ий нар пернылын коштмеке,
Волгалте ош тӱня тудлан,
Да уждымо вер-шӧрын сайжым
Шымлаш ман пиже, кумылан.
Но первый кечылаштак шӱмжым
У мланде савырыш мӧҥгеш:
Илаш огеш лий – чыдыр йӱштӧ,
Шуэш лулегышкак шумеш.
Ыш сите тиде, пуйто сырыш,
Ош кече шыле тудын деч:
Лекташ тӱжвак эсогыл шучко,
Пич чумыштак шып шинче кеч.
Пушеҥгыже кеч лийже ыле,
Оралтым монь нӧлтен шындаш –
Но тудыжат шеч кутыш веле:
Чонет ок шупш товар нӧлташ.
Марий кумен шукта шинчажым,
Ноен коштмек, малаш шонен –
Тӱҥалыт пире-влак ир йӱкын
Караш, илемым авырен.
Йӧра кеч уло поро таҥже –
Когартыл кертше тул сескем:
Йӱлалше саворам ужмеке,
Каят изишлан да чакнен.
22
23. Эрта ик тылзе, весе, кумшо –
Мучаш уке пычкемышлан.
Ала йӱдшак кужу тынаре?
Ала кечак сырен тудлан?
Илен марийын шерже теме:
Могае чондымо кундем!
Мыняре еҥым тудо неле,
Лум пургыжешыже шылтен!
Шке пӱрымашыжым шудалын,
Марий тарваныш у верлаш.
Мыняр лиеш, коляла лӱдын,
Луман нӧрепыште илаш?
Издерыш кычкыме пий-шамыч
Кудальыч корнышко, оптен –
Да чылт воктенак ош марийлан
Адак чарга йӱк шып шоктен:
«Монден кодетыс тулвондетым!
Тудат еш илышлан кӱлеш!
Ит ойгыро, тӱняште тыйын
Кышкар гай сурт эше лиеш!»
Кугу марий шинчажым карыш:
Кӧ тудым йыштак эскера?
Тулвондым чаманен эсогыл,
Шке еҥла порын шижтара!
Ончале тудо йырже тӱткын –
Огеш кой ойлышо иктат.
Шинчалан койдымо ю вияк
Коштеш почешыже, векат.
Кеч кӧргыжӧ йӱлен тулшолла,
Кеч шолын шыдыже, ташлен,
Нимомак тудо ыш вашеште
Да лекте корнышко вашкен.
23
24. Могай ия кундемыш тудым
Кондалын мыскынь пӱрымаш?
Пий-шамыч огыл гын, тушанак
Перна чай ыле кавараш!
А нунышт, имньыла кычкалтын,
Издерым шупшыныт, кыртмен,
Да эркынрак, кудалме семын,
Кужу пич йӱд шеҥгек чакнен…
Кудалме семын тудо йӱкак
Пеш порын, ныжылгын шоктен,
Но тудым нигӧат ыш кол дыр?
Чон йосын, шортылден ойлен:
«Шеремак темын перныл коштын!
Кунам илемым муына?
Айдеме семын ош тӱняште
Муэш пиалым озана?
Моткочак чаманем мый тудым –
Шыма, пашаче да ушан.
Но тудым коштыкта тӱня йыр
Виян да чондымо тушман.
Уке поянлыкше санденак,
Чон погыжо гына пелен!
Но тудымат, тыге илалын,
Кертеш-ыс йӧршын йомдарен.
О поро, патыр Кугу Юмо!
Тый полшо мыйын озамлан
Тӱняште мужо шке пиалжым,
Чыла ден лийже тӧр праван!»
24
25. МАРИЙ-ВЛАК МАДЬЯР-ВЛАКЫМ
ВАШЛИЙЫТ
Иктаж арня нар кайымеке,
Вашлийыч нуно еҥ тÿшкам.
Иктат – ны нуно, ны марий-влак –
Ваш-ваш ышт умыло тунам.
Кöн кушко да молан ик ешла
Тарванымым палаш тöчен,
Кок калык икте-весышт дечын
Осалым семынже вучен.
Лач кредалаш вел кодын ыле,
Марий Он мане: «Черемис…
Ме – черемис…» Кеч кидше ден да
Умылтараш тöчен изиш.
«Ми черемис? – куаныш Онышт.
Ешарыш порын: «Ми – мадъяр»
Кок Он тунамак öндалалтыч,
Да лие чоныштышт ояр:
Тÿҥьеҥыштын öндалалтмеке,
Кеч огыт пале сайынжат,
Ваш пижын кертыт мо кок калык,
Да куанен шогат молат!
Пырля каналтышт… А Пактай* гын
Вереште шканже родымат,
Лач шкеж гаяк мурен ойлалшым…
«Регеж**» мадъяр-влак ман лÿмдат..
*Пактай – эпосын ик тӱҥ шгеройжо
** Регӧж – венгр калыкын акретсе куштымашыже; калык му-
рызо/ 624 стр./. Рӧгӧж – Курыкан, кореман вер-шӧр.Тышак
йӧсӧ, неле илыш корным ончыкта/ 670 стр./ Руш-мадьяр ака-
дем. Мутер, 2 том, Будапешт,1980.
25
26. Марий тылеч вара Пактайым
Регежыш савырыш вигак,
Да тудыжат тидлан ыш сыре –
Нöлталте лÿмжö кÿшкырак.
Марийын кумылжо волгалте –
Палат-ыс тудым тÿняштат.
Палат вел мо? Ик гай эсогыл
Ала-мо дене йылмыштат!
МАРИЙ ЧОДРАШТЕ КАНАШ ШОГАЛЕШ
…Вӱдшор чал телым поктыл колтыш –
Пеледе мланде йырым-ваш.
Да ош марий канаш шогале
Тӱжем йӱкан чодра коклаш.
Поген вуйеҥже-влакым, тудо
Кечан аланыште шинчен,
Умбакыже кузе лийшашым,
Чон почын, шокшын каҥашен:
«Пеш шуко коштна вер гыч верыш,
Кугу тӱням ончен-шымлен,
Но ик мландат ыш керт чоннажым
Моторлык денже савырен.
Пӱрымашна ала ты мланде?
Ала лач тыште пиална?
Айста, родем-влак, у вер-шӧрым
Йырвашак шерын лектына.
Чодраште коштмо годым иктым,
Йодам, те шарныза эре:
Тендам осал да шучко янлык
Вучен кертеш чыла вере.
26
27. Лийман чодраште пешак тÿткö,
Айдеме уждымым ужшаш
Шинча вел огыл, даже пылыш
Туткарым шижын моштышаш.
Тыге, тӱня йыр перныл коштын,
Йӧршеш ме йомын кертына…
Чоннам вӱчкалше верым муын,
Вожланышаш ме улына.
Тӱшкан, я кумытын, я коктын,
Йӱмек-кочмек, каналтымек,
Эн патыр-влак шымлаш вер-шӧрым,
Чон вургыж, тарванат ныл век.
Эрта ик кече, весе, кумшо…
Марий-влак пӧртылыт мӧҥгеш,
Да онышт, нуным чумыралын,
Мо ужмым иктешлаш йодеш.
«Вер-шӧр пеш сылне.- икте мане. –
Кает-кает – эре чодра.
Пушенге-влак каваш нӧлталтыт
Йӧршеш пикшла – вияш, шолдра.
Мыняре тушто кайыквусо,
Да икте весыж деч чечен!
Лым огыт лий, мурат йӱд-кече,
А тӱсышт гын…От тем ончен!»
Ешарыш весе: «Лыкын-лукын
Чодра покшеч йога эҥер.
Вӱдшат яндар, колжат пеш шуко…
Ну, икманаш, узьмаклык вер!
Эн тӱҥжӧ тыште огыл – весе!
Эн тӱҥжӧ – пеш кугу, лопка!
Карап ден ийын кошт эсогыл!
Да шокшо велышке вашка…
27
28. «Эҥер пеш сае, – мане кумшо.-
Но ме гын курыкым ужна.
Кугуак огыл – курык вуйжо
Йӱла йыли-юли гына! –
Тудак ешарыш, шыргыжалын:
«А тиде мо нерген ойла?
Тугеже тушто лыҥ поянлык!
Тушкак илаш каяш ала?»
«Поянлык тыште, чынак, шуко. –
Пелештыш нылымше марий. –
Могай гына уке гын янлык?
Сонарле лач – мален ит кий!
Тышак колташ гын тукым вожым,
Мерчен илаш она тӱҥал.
Чодрам, коваштым ужаленак,
Ме почына шканна тӱням!
«Мом ужында, куанле тиде, –
Пелештыш он, чылам ончал,
Да йодо: – Уло мо чыр мланде?
Курал-ӱден илаш – пиал
А сонарлен гына от иле!
Шыл ден пырля киндат кӱлеш.
Лач мландым йӧраталын веле,
Айдемыла илаш лиеш»
«О сакче он, чыр мланде верчын
Коляныме ок кӱл, шонем, –
Пелештыш ик марий ӱшанлын. –
Мый тыгела ышташ темлем.
Тачак чоҥаш пижман оралтым –
Тек калыкна лиеш суртан,
А руэмлаште пундыш-влакым
Куклаш да шурным ӱдыман»
28
29. «Мый колыштым тендам пеш сайын
Да умылышым иктым раш, –
Пелештыш он, шымлен ончалын. –
Тугеже ме тышан илаш…»
Но кенета йоча-влак тольыч.
Ший оҥгыр семын йӱкланен:
«Ме погышна тунаре кснегым!
Тугай пӧдрам…Ноет поген!
Кеч кольмо дене опто куршыш!
А мландыже – йошкар тарай!
А тамже… тамже… Мӱй деч шере!
Кочса, изай! Кочса, ачай!»
«Тугеже келшыш тиде мланде,
Изи игем-влак тыландат? –
Он йодо, да йоча-влак маньыч:
«Юмак конден дыр тыш, товат!
Нӧлталте кумылжо чал онын,
Волгалте порын шинчажат:
Тыгай у тукым кушмо годым
Огеш йом калык ончыкшат!
«Ну мо? Тугеже ме тышакын
Эрелан вожым колтена
Да, шочынавалан кумалын,
Тӱзаш ты мландым пижына.
СУРТВОДЫЖ ИЛЕМЫМ МУМЫЛАН КУАНА
«Ой, мом колам мый! Мом колам мый!-
Чарга йӱк шоктыш кенета. –
Ик вер гыч весыш перныл коштмо
Тугеже ӱмырлан пыта?»
29
30. Чылан йӱк велышке ончальыч,
Шинчаштым карышт, ӧрмалген.
Иктат ок пале, кӧ гын тиде
Тыге сӧрал кертеш ойлен?
Но тудо йӱкак угыч шоктыш:
«Арам те ӧрын шинчеда!
Улам мый сурт оза – Суртводыж,
Тендан ӱшанле оролда» –
«Ӱшанле йолташна улат гын,
Тугеже лек тый ончыкна.
Молан эре коштат тый шылын?
Кеч ик гана ончалына» –
«Мылам тыгак кӱшӱч пӱралтын –
Шинчалан койдымын илаш,
Осалым я туткарым шижын,
Озамлан шыпак шижтараш.
Но тидым те шӱм дене веле
Пален да колын кертыда,
Сандене те озаже семын
Шӱмдам эреак колыштса.
А мый тышакын кодмыланда
Суртводыж семын куанем:
Сита мардежла перныл коштмо,
Мыят пырля шып илынем» –
«Ах, теве кӧ улат улмашын!
Порылыкетлан ӧрынам! –
Пелештыш он да мане. – Тыйым
Эре саклаш мый тӱҥалам!
Тыгай орол, ӱшан йолташ ден
Пиалым садак муына –
Лач тый гына коден ит кае
Суртнажым шыже кайыкла.
30
31. А кызыт чыладам ӱжам мый
Тулото деке погынаш,
Пайрем сий дене тиде кечым
Ик ешла порын палемдаш»
…Чодра покшелне, тул воктене
Чыла марий еҥ погынен
Да Юмо дечын тиде мландым,
Тӱшкан кумалын, йодылден:
«Тек тыште ош марийын вожшо
Ий сайын пеҥгыдем толеш
Да тудын муро кӱрылтдегыч
Тӱжем ий дене йоҥгалтеш!
О поро Юмо, поро Пӱрышӧ,
Осал деч сакле калыкнам,
Эре яндарым, порым ыште
Тый лывырге марий чоннам!
…Марийын мутшым Юмо колын
Да поҥго йӱрым шавалтен
Кумалын йодмо мланде ваке,
Да «Тау» мут йырваш йоҥген.
Тунам мый тушто лийын омыл,
Но, йӧраталын калыкнам,
Акрет Регежын уныкажла
Чон вургыж тидым возенам…
У ВЕРЫШТЕ ИКЫМШЕ ЙӰД
Эрлашыжым эрдене калык
Тушанак погыныш адак.
Чурийышт кечыла волгалтын,
Йоҥгалтын йӱкышт оҥгырлак.
31
32. Тазам шке еҥже-влакым ужын,
Он йодо порын ачала:
«Кузе у верыште йӱд эртыш?
Омат кончале дыр ала?» –
«Мый возымат, шинчам кумалте…» –
«Сар шӱшпык вӱчкыш эр мартен…» –
«Шыҥа йырем изишак пӧрдӧ…» –
«Мӧҥгемак пуйто – шӱм чӱчкен…» –
«А мый гын омым ужым, пуйто
Чал мландына йӧршеш чара:
Ны кушкыл, ны эҥер, ны янлык…
Йырваш йӱлалше кӱ ора!
И ошкылаш тӧча тыгае
Ир мланде дене ик кува –
Чыра гай кукшо, пеле сокыр
Да ик пӱян…Ӧрат гына!
А кӱшнӧ, кечым авыралын,
Шем ӱшкыж гай шем пыл кеча,
Но почылто капка кавашке –
Чоҥештыш тушко чал кува.
Мый, лӱдымат, вигак помжалтым,
Мален колтен шым керт тетла…» –
«Омет пеш сайжак огыл, шольым, –
Шоналтымек, Он пелешта.-
Кузе вашешташат ом пале…
Айста Регеж деч йодына:
Тӱняште тудо шуко ужын…
Ала ометым лудылда?
Ямберде шольым омым ужын:
Чыра гай кошкышо кувам,
Почылтешат капка кавашке,
Шем пыл шкеж деке наҥгая» –
32
33. «Омет, чынак, сай огыл – шучко.
Ӧрам, кузе вашеташат.
Каваш капка – сандалык витне,
Кува чал мландына, векат…
Шем пылже, очыни, айдеме
Шкежак…Я чылт вес шучко вий…
Ида лӱд, тидым ме она уж,
Да лишыл жапыште ок лий!
Но иктым шижтара ты омо:
Айдеме Мландым пытара.
Илаш кӱлеш сандене тыште
Чал мландын поро шочшыжла».
Регежын ой шонаш таратыш,
Шинченыт шып Он йыр еҥ-влак…
А тудыжо, ӧндалын пуйто
Чылам, ойлен ласкан, шыпак:
«Мо вуйым сакышда, родем-влак?
Ты омо шижтара гына,
Мо ончыкыжым лийын кертмым…
Айста мо колмым мондена?
Ме тыште, таче гыч, у семын,
Моторжым, сайжым арален,
Удажым, шучкыжым тоялын,
Тӱҥалына илаш, келшен.
Ик шонымаш гына мемнажын –
Тӱняште арален кодаш
Пашаче, поро калыкнажым
Да тукымнам умбак шуяш.
Тидлан кӱлеш чын эрык илыш
Да Юмын пӱрымӧ элна –
Тек ынже його еҥын кидыш
Пашаште шочшо саскана.
33
34. Ме калык семын кодына гын
Тӱняште аралалт эрлат,
Нигӧ, нимо мемнам ок сеҥе –
«Марий» лӱмна кая йоҥгалт.
Ме тӱрлӧ-тӱрлӧ калык дене
Келшен илалын кертына –
Шӱмна, суртна эреак почмо
Да родыла вашлийына.
Но тидын годым ида мондо
Те йылмынам да йӱланам;
Уке гын, туш йот чер варна да
Йомдарена, шижде, шкенам.
Ме палена: вийна –пашаште,
Пашаштак – ончыкылыкна.
Пашам рӱжге ыштенак веле
Виян лиеш-ыс калыкна.
Те кызыт тӱрлӧ кундемлашке,
Шке тукымда ден чумыргал,
Тышечын каеда эрелан,
Но корным тыш ида мондал:
Пеш йӧсӧ, неле лийме годым
Кӱлеш гын я иктаж каҥаш –
Толза, ида кошт лӱдын-вожыл,
Ме ямде улына полшаш»
Кӧн тукым – кушто, кӧ – озаже,
Радамын Он каласкала,
Да нунышт, калык ончык лектын,
Раш таумутым ойласат.
Поснак Тосурт Эшметын мутшо
Чонем тарватыш шонкалаш:
«Чылаланда моткочак Тау!
У семын шуын жап илаш!
34
35. Посна илен, илен тораште,
Ида те мондо калыкнам;
Ок лий гын калык, ме шыҥалак
Тӱняште пытена тунам.
Пеш шуко вуйышто у шоныш –
Марийлан кажныже кӱлеш:
Пурталын илышышке нуным,
Вийна мемнан ешаралтеш.
Но нуным ыштыме деч ончыч
Йодман: а калыклан кӱлеш?
Уке гын, кеч-мыняр сай лийже,
Вийда ок лий, каргалт кертеш»-
«Регеж, ала ушан шомакым
Йолташ-влаклан тый каласет?
Мый ӱшанем, ачаштла тыйым
Каялме ончыч колыштнешт» –
«Марий-влак, каеда те таче
Ош Юмын пӱрымӧ верлаш.
Те курымашлан тушто, вожым
Колтен, тӱҥалыда илаш.
Иктат тендам мӱй дене тушто
Йолташла порын ок вашлий.
Ваш-ваш чылам пален налмешке,
Ласкажак, очыни, ок лий.
Йӧратыза авала мландым,
Аралыза шинчала тушкман деч,
Чодран кундем – пӧлек марийлан,
Шогалза вуйын тудын верч.
Йолташым ойыраш тунемза:
Осал еҥ порымат шона,
А порын койшо тӱрлӧ семын
Осадым ыщтылеш гына.
35
36. Кӧ черемис ман игылтеш гын,
Ок кӱл окмак ден ӱчашаш:
Ужеш лач вийдыметым веле,
Оҥ кадыртен вашкал каяш.
Ида те мондо: черемис-влак
Акретсе калык мландынан.
Паленыт нуно шоҥго Римым,
Кушкаш полшеныт латыньлан.
Шарнен илаш нимом ышт кодо,
Атлантлак йомыч теҥызеш.
Мый ӱшанем: кунам-гынат да
Кышаштым шанче еш муэш.
Мый щойыштм, нелещ ида нал:
Пӧлекышт – шочмо йылмына.
Марла ойлен, марла шонен ме,
Туддек ньогак тунемынна.
Мо ойыра мемнам – еҥ-влакым?
Кап-кыл, коваште я ӱп тӱс?
Лач ойыра айдемым, тӱрльым,
Еҥ шотышто йылман пӱртӱс.
Марла ойлаш ида те мондо,
Кеч шӱдӧ йылмым палыза.
Марла ойдлалын веле калык
Ок йом – шарнен, шинчен лийза.
Вашештыза, те кайме ончыч:
Кӧ улыда? Кугезыдаже кӧ?» –
«Ме чермис!..Марий ме калык!
Да Юмын шочщо – и нигӧ»
«Она ме кызыт чеверласе…
Ме тыште калык шочынна.
Чонна мура пиалым шижын…
Вашлий озатым, чодрана.
36
37. Уилем – марий айдемын мланде.
Уилем – мемнан шӱмбед кундем..
Уилем – пелед эре, тӱзлане.
Уилем – Ош Юмын тый тошкем.
Марийын жапше толын шуын,
Кугезын уныкашт илат.
Ме черемисым она мондо…
Чылам ик ешыш ушшена.
Уилем – марий айдемын мланде.
Уилем – мемнан шӱмбел кундем..
Уилем – пелед эре, тӱзлане.
Уилем – Ош Юмын тый тошкем.
Илалже калык эрык дене…
Чапланыже йыр кундемна!
Маска пусак огеш лий тудо,
Да лӱмдена ме УИЛЕМ!
Уилем – марий айдемын мланде.
Уилем – мемнан шӱмбел кундем..
Уилем – пелед эре, тӱзлане.
Уилем – Ош Юмын тый тошкем»
…Да чеверласышт марий-шамыч
Мурен да шортын калыклак:
Илемыштым кычалын коштын
Келшен шуктеныт ик вӱрлак!
И кажныштым у вер вучалын,
Ӱшанле волгыдым сӧрен.
Санденак, шинчавӱд йогалын,
Куан ден шӱргыштым нӧртен.
37
38. КАЛЫК ТАЧЫСЕ ЭШМЕТ
КОРЕМЫШКЕ ТОЛЕШ
«О Юмын пÿрымö кундем,
Пеш шуко кычална ме тыйым!
Ыш керт тыгодым савырен
Чоннажым ик мландат шкеж деке!
Ыш келше теҥыз мыланна,
Ок кÿл кавашке нöлтшö курык;
Ошман когаргыше мландат,
Я кушто кече ила шылын!
Уке, уке, нунат сöрал,
Поян, чечен, узьмакле улыт,
Да кö-гынат кертеш чоҥал
Пиалын суртшым тушто шканже!..
Ме тый декет толна, сеҥен
Лыҥ йÿштым-шокшым, шерым-кочым.
Тыгодым иктым шонышна:
Илен кодаш лач калык семын
Да верланен у вер-шöреш
Илаш айдеме улмым шижын,
Чоҥаш пиалым курымеш,
Келшен пошкудо-шамыч дене,
Лий поро, Мландыавана,
Ош патыр Юмына, ит мондо:
Илаш ме тышке толынна
Яндар чон ден, ик поро ешла.
Ме сöрена, йочам куштен,
Пашам ыштен, илаш сöралын –
Тек кажне кертше кугешнен
Шке шочмо-кушмо элже дене!» –
38
39. Ойлен пытарышат Регеж,
Эшмет пелештыш вуйеҥ семын:
«Тышеч марийын тÿҥалеш
У йыжыҥ, у саман, у илыш.
А таче, порын верланен,
Айста вашлийына ме йÿдым
Да у вий дене у эрден
Ик ешла пижына пашашке»
РЕГЕЖ ЙӦСӦ ИЛЫШЫЖЫМ ШАРНА
…Шыпланыш эркын у илем –
Мален ласкан ноялше калык.
Лач кайык купышто йÿклен,
Чылам ший йÿкшö ден вÿчкалын.
Кум эрге: Сай, Пешсай, Энсай –
Ачан ÿшанже ден куанже –
Маленыт, ялт изи ньога,
Левдышым чумен ÿмбачышт.
Ачашт – Регеж омаш воктен
Шинчен пыч ыштыде шинчажым
Да ушыж дене нергелен
Шке илыш корныжым, шарналын
И ушыш пурыш кенета
Шÿмбел пелашыже Пеналче:
Кап-кылже дене – ялт сорта,
А чонжо дене – поро шыште.
Ынешт пу ыле Регежлан
Шке шочшыштым ача-аваже:
Кузе пуэт кÿчызылан
Поян да ныжыл ÿдыретым?
39
40. Ача гына мо ваштареш?
Эсогыл пудештеш аваже!
Ик ÿдырышт – тудат кушкеш,
Кугезе койышым ок шотло!
Ок сите йорлым йöратен,
Эше шол мÿшкырым погалын!
Уремыш луктын, кÿм кышкен,
Эсогыл туныкташ тöчальыч!
Но шылын шуктышт йот элеш
Регеж ден йÿксö гай Пенчалче,
Да нуным илышын мардеж
Тÿня йыр кышкылте пун семын.
Куанлан але ойгылан? –
Шочеш кум йыгыр эрге нунын!
Да чот йöратыше ешлан
Перна чыташ мочоло йöсым!
…Эрта ик ий, весат почеш,
Регеж тораште лиймыж годым
Акын ден палыме лиеш
Да колыштеш мурен ойлалмым.
Шкежат мура пелашыжлан,
Но шочмо марий йылме дене,
А тидыже Пеналчылан
Келша гына, чылт мöҥгö велне.
Туштак, ошман йот мландыштак,
Вашлийыт нуно марий-влакым.
Могай куан! Да шке еҥлак
Илаш тÿҥалыт пиалешышт!
Кунам марий-влак йÿд йымак
Куснат, кычалын у илемым,
Пеленышт Регежат тушкак
Кая, шке ешыжым саклалын.
40
41. Но пÿрымаш осал улмаш:
Орланымеке шодо дене,
Кая – пеш рвезе! – вес тÿняш
Сорта гай йытыра Пеналче
Пикелык – тулык ӱдрамаш,
Шыма ава да поро вате:
Регежын ешым пӱрымаш
Кылда эрелан тудын дене.
…Регежын волыш кумылжат:
Мыняр чыталте йÿштö-шокшо!
Йöра кеч тау, кум шочшат,
Пырляк илат таза да патыр,
…Эрвелне ÿжарат нöлтеш,
Йÿд кайык-шамычат шыпланышт –
Регежым омо темдалеш…
Илем мала ласкан да тамлын.
БУЛГАР МАЛАЙ
Йоҥ-йоҥ-йоҥ…
Йоҥ-йоҥ-йоҥ…
Мо лийын? Молан кырат чаҥым?
Илемым молан сургыктат?
Чодра йÿла мо иктаж-кушто?
Я перкала ораде так?
А калык погына аланыш,
Туштак Эшмет – илем вуйна.
«Пошкудо-влак, нелеш ида нал –
Пашам ме лугыч ыштышна.
41
42. Ме шонышна у верыш толын,
Тÿҥалына ласкан илаш,
Но тушманна тыштат улмашын
Да воктеннак коштеш улмаш.
Кунам ме тыршенна пашаште,
Пÿжалт пытен, полшен ваш-ваш,
Чылт палыдыме йот еҥ-шамыч
Кÿтÿнам шолыштнешт улмаш.
Кеч ыльыч нуно яраимньын,
Кученыт иктыжым садак.
Кредалме годым ик кÿтÿчö,
Мемнан гычат, йоҥлен чотак.
Петырымаш гыч лукса тудым,
Тек калык шкеже титакла» –
Да тунамак кондат ик рвезым.
Латкуд ий темын гын ала?
Кок кидшыге шеҥгеке пидме,
А йолжо – куртньö шинчыран,
Какар шинча. Ала кыреныт,
Ала тÿкнен иктаж-кушан?
«Кушеч улат? Могай кундем гыч?» –
Вашмут ыш шокто нимогай…
«Тый мо? Марла ойлен от мошто?» –
Волгалте лупш волгенче гай…
«А кушко нангаяш шоненда
Ош кече денак кÿтÿнам?» –
А тудо шып, да лупш волгалте,
Да шыде авалта чылам:
«Мом шуко кутыраш? Йоча мо?
Пушташ да – нимогай паша!
Тушман-влак тек палат, тыгайым
Осал пашажлан мо вуча?»
42
43. Эшмет чылам шымлен ончале:
«Тугеже шÿдеда пушташ?» –
«Пушташ озадыме пий семын!
Тыгай айдемым чаманаш?» –
«А сулык огыл? Рвезыс тудо,
Да тÿҥлеш гына илаш!» –
«А тудо поро дене толын?
Я кÿчызеш мемнам кодаш?»
Орол шелаш тÿҥалын ыле,
Регежын йÿкшö шогалта:
«Кыраш шуат эше! Чыталте!
Тек ончыч тудо вашешта.
Кушеч улат? Ит лÿд, каласе;
Ойлен гына илен кодат.
Уке гын, так йомат тÿняште.
Мо сайже, ойыро, тылат?»
Шке йылмыж дене йодмым колын,
Вашталте рвезын чурийжат,
Да пылде-полдо шоктен кодо…
«Булгар гыч» – мане Регежат.
Мутланымаш гыч пале лие:
Уке ачаж ден аважат;
Тырша йÿд-кече еҥ пашаште,
Поянжым нуно «бай» лÿмдат.
Но кÿлешанже тиде огыл:
Булгар-влак воктенак илат!
Пеш чÿчкыдын пошкудыш лектын,
Чодрам руат, яллам толат,
«Пушташ те шÿдеда тугеже?
Айста ме тудым колтена?
Кушечын толын, тушкак кайже;
Кузе илен, тугак ила!» –
43
44. «Пушташ! Пушташ! – адак йÿк шоктыш.-
Огеш лий поро осал ен!» –
«А трук вес семын кертын огыл?
Ойла-с: озаже тыш колтен, –
Эшмет ешарыш. – Колтена гын,
Могай ме калык улына,
Ок мондо тудо ÿмыр мучко
Да тÿҥалеш мокташ гына».
Шыпланыш калык. Чай шоналтыш:
Мо тыште сайже марийлан:
Пушташ я чаманаш айдемым,
Я осалеш кодаш тудлан?
«Кузе вара, пошкудо-шамыч?
Ала, чынак, ме колтена?
Тек Юмыжын пÿралме семын
Тÿняште ÿмыржым шукта»
Да калык келшыш тудын дене –
Утарышт рвезым тунамак.
Йот йылме ден ойлалме веле
Солнен: «Рахмат…Бик зур рахмат…»
Булгар малай илем гыч кайыш –
Эшмет ужатыш: «Сайын кай.
Толат гын вес гана, тол тые
Мемнан дек поро уна гай. –
Ешарыш, – Йот-влак толын кертыт
Мемнан илемыш ончыкшат,
Аралалташ кÿлеш сандене
Тушман-влак деч тачат-эрлат.
Те паледа шкеат, кум велым
Илемнам авыра корем,
Йÿд велым лач кия тöр мланде –
Тушечын кертыт-ыс пурен.
44
45. Эрлак сандене ик еш семын
Вынемым тушто кÿнчыман
Да пырдыжым, пу але кÿ гыч,
Илемна велым чоҥыман.
Тунам ала айдеме семын
Ласкан ме кертына илен?» –
Да калык шке ушан вуйеҥжым
Вашлие, совым рÿж кырен,
КАНАУМ КУНЧАТ
Йÿд-кече, тыште, ик еш семын
Аралтышым ме кÿнчена.
Кеч изишак да шÿм-чоннажым
Лыпландараш ме шонена.
Ала тунам, лÿдде нимо деч,
Тÿҥалына илаш ласкан?
Ала тунам мемнан илемыш
Ок пуро пирыла тушман?
Еҥ-шамыч чумргышт ик верыш,
Кунам йÿк щоктыщ: «Жап канаш!»
Регеж, ноен гынат, тÿҥале
Эн кугуракла кутыраш:
«Аралтыш сай – могай гынат да
Лиеш чарак – вончаш кÿлеш!..
Но тудо садак ок утаре –
Тушман кунам-гынат толеш.
Тушманын сар-куралже огыл
Марийлан лÿдыкшö лиеш –
Шкеат ме кертына шогалын
Ик еҥла тудын ваштареш.
45
46. Сеҥа марийым керде огыл,
А Юмо, йылме да йÿла,
Кунам кугезынан чон погым,
Йотлан* кумал, ме мондена.» –
«А умылаш кузела тидым?
Ойлат-ыс Юмо арала.
Тудат полшен ок керт тугеже?
Кöлан гын ÿшанаш ала?» –
«Ӱшанже тудак веле – Юмо!
Но Юмыжат йÿкшен кертеш,
Кунам монда айдеме тудым
Да кумалаш Иялан тÿҥалеш.
Тунам чыла монда айдеме –
Ача-аважын йылмымат.
Йоча жап годым модын коштмо
Йомак гай сылне йÿламат.
Нимат тыгайлан шерге огыл –
Ны шочмо сурт, ны шочмо эл…
Тушманлан элдыме айдеме
Эн шерге, эн кÿлеш, эн-эн…
Сандене Юмым ида мондо,
Вес Юмылан ида кумал.
Марла ойлаш эре тыршалза,
А йылмына мемнан сöрал.
Мемнан йырна илалыт таче
Пеш шуко тÿрлö калык-влак.
Келшалза нунын дене порын
Ушан, ÿшан пошкудылак!
46
*Йот – чужой
47. Кодса марияк тидын годым
Шÿмге, мокшге, вуйдорыкге.
Тунам мемнам иктат ок орло,
Ок сеҥе калыкнам нигö.
Уке-уке да марий ÿдыр
Лектеш йот качылан марлан.
Келшен илаш, ик велым, сае –
Келшымашат кок шöрынан.
Тыгай еҥ тукымжым ок шуйо,
Да шочмо вожшо кÿрылтеш:
Марий йÿла кода шÿм-чонжым,
Да шочшыжат йот еҥ лиеш.
А ме чылан тÿҥалына гын
Ойлаш, монден шке йылмынам?
А ме чылан тÿҥалына гын
Кумал илаш вес Юмылан?
Капемланат шыррр чучын колтыш,
Шогале копыжжж ÿпемат!
О Юмо, ынже уж тыгайым
Уныканан уныкажат!
ОМО
Мый таче йÿдым омым ужым –
Эшмет коремыште улам.
Вик тудым мые ыжым пале,
Эре кеч туштак иленам.
Шонем, корем-влак улыт келге,
Эҥер пеш писын йогалеш,
Йырваш чодра гÿжла куатлын,
Покшелнак курык волгалтеш…
47
48. Кожлам эртальым…Кайык, янлык…
Эҥер, шонет, ялт шолешак.
Йöра кеч шым шуҥгалт поргемыш –
Кодам чай ыле тушанак!
А воктенак кÿвар улмашын,
Кÿвар лишнак – ороллеваш.
Лач тыштак лие ик оҥайсыр…
Могайжым верештеш ойлаш:
Марла ойлен, еҥ-влак шогеныт;
Ойлем, но мыйым огыт кол….
Воктекышт мийшым…Пелештальым…
Лишкем эсогыл огыт тол…
Адак йодам – вашмут ок шокто…
Колам мый нуным сайын, раш:
Пошкудышт-шамыч ÿшаненыт
Йот деч илемым оролаш.
Мый öрын шогылтам воктенышт,
Кеч нунылан уке улам:
Кузе лияш да мом ышташ гын?
Йот еҥла, шылын, кораҥаш?
Мый, лÿдын-тоштын, чынак, кайшым –
Верештым рÿдö курык вак.
Эшмет коремым ыжым пале:
Кö тÿсшым вашталтен чотак?
Мый кенета шогальым, тÿҥын:
Ала тыш тольым аҥырген?
Мый тудым паленам ялт весым!
Кунам да кö тынар чоҥен?
Шогат пöрт-влак, шырге, радам ден…
Эше киш пуш йырваш ÿпша.
Ик пöрт ден весым пече огыл –
Ала-могай туннель уша.
48
49. Шым умыло кузежым сайын –
Озашт деч, очыни, йодман.
Кок пачашан пöртат волгалтыт…
Да мыйым авалта куан.
Мый ошкылам урем ден, ончышт…
Еҥ-шамыч мыйым огыт уж.
Коклаштышт шокшын мутланалын,
Чылан вашкат пеш ала-куш.
Но кенета воктенак кольым:
«Токтар?.. Токтар!.. Мый кöм ужам?!..» –
Сай палыме, векат, вашлийыч,
Да мый мутланымым колам:
«Кушеч, кузе тый толын лектыч?
От кой дыр шинчамлан?.. Öрмаш!
Мо тыйже… Мо… Сулий* воктене…
Ешет ден кодыч-ыс илаш!» –
«Чын… Кодым… Но илыш тушто…
Тÿжвач гына сöрал коеш…
Чылт вес йӱла… Йот мут… Йот муро…
Пырля илен, йомаш лиеш…
Те кайышдат, чонем пустаҥе…
Ош кече петырныш, шонет…
Чыла ойлаш гын, от ӱшане,
Да копыж шогалеш ӱпет…
Ну, икманаш, тендам кычалын,
Идалык тольым мый, Эшмет…
Тетла ом ыште мый орадым –
Пеленак лийже калыкет!» –
*Сулий – Уралсе энер, рушла же – Сылва
49
50. «Ох, куандарышыч тый мыйым –
Лач жапыштыже толынат:
Кугу айо мемнан ден таче…
Эн шерге унана лият!»
Нигöм чарен мый шым шогалте,
Мутланыме кеч шуын чот:
Нигö ок уж, нигö ок кол гын,
Могай пайда, ойлен мо шот?
Мый лÿдыктем гына лач нуным:
Иялан ÿшанат докан?
Уке чай атеист коклаштышт?
Оккÿлым ойлышташ лÿдман!
Мый нунын ден аланыш* тольым –
Лыҥ тушто калык погынен:
Сöрал чиеныт тошто семын…
Вучат пайремым, чон йÿлен.
ПАЙРЕМ ТӰҤАЛЕШ
Вот калык ончык рвезе лекте –
Пайрем вургем, чыла марла.
Тöтрöпуч йÿк куатлын йоҥгыш…
А семже чучо ялт маршла!
Вашталтыш тудым ик чал шоҥго –
Ойлаже чылт мурымыла:
«Эсен лийза, пошкудо-шамыч!
Чылам айо ден вÿчкена.
Чонна чÿчка, мура пырляште –
Мемнан у илыш тÿҥалеш» –
50
*Алан – площадь
51. «Кö тиде, тый палет?» – «Ом пале» –
«Тышечынак. Лÿмдат – Регеж» –
«Молан мурен ойла шомакшым?» –
«Эрвел эллаште лиеден.
Туштак тыге ойлаш тунемын
Да чÿчкыдын ойла мурен» –
«Шукерте огыл тÿня мучко
Илемым ме кычал коштна.
Ош Юмыланна Тау! Тыште
Сурт-печым ÿмыреш муна.
Тыш толмыланна ик ий теме,
Айдеме улмылак чучеш.
Кузе илаш, тÿзаш элнажым,
Чон почын кутыраш кÿлеш. –
Регеж чарналтыш, но тунамак
Пелештыш, пералтен йÿклам. –
А ынде илемнан вуйеҥже –
Эшмет он саламла тендам!»
Эшмет мер калык ончык лекте
Да шергылте кид совымаш.
Мый öрымат: оза айдемым
Жапленыт тунамак улмаш.
Эшмет нöлтале кидшым кÿшкö:
Таум ойла, чарнаш йодеш?
Лыпланыш сово йÿк шоҥ семын,
Да тудо мутшым тÿҥалеш:
51
52. ЭШМЕТ КУЗЕ ИЛЫШАШЫМ УМЫЛТАРА
«Айо ден, поро пошкудем-влак!
Айо ден, родо-шамычем!
Айо ден, корным ончыдегыч
Пайремыш толшо таҥ-влакем!
Шукерте огыл тиде мланде,
Айдемым колыштде, илен.
А таче Юмын вийже дене
Пиал илемыш савырнен.
Тыш толмылан идалык теме.
Чонем коршта, чонем шортеш:
Мыняр еҥна корнешан йомо,
Мыняр еш кодо йот элеш!
Ик мушкындыла илаш шочшо
Ме пырчын-пырчын илена.
О патыр Юмо! Лий тый поро,
Ушнашак полшо мыланна!
Кузе те иледа, марий-влак?
Чыла сай илышыштыда?
Иктат ок полшо öрдыж еҥ гыч –
Ӱшанже лач шканнак гына!
Ыш сеҥе Жап марийым, тодыл,
Чечен эрлалан – ÿшанна!
Чара вереш илаш тÿҥалын,
Кузе кундемнам тÿзышна!
А калыкна пашаче, поро.
Полша чот ойгыш вочшылан.
Келшен, ваш умылалын веле
Ме лийына чын пиалан.
52
53. А кöн сурт-печыже уке гын,
Эрлак вÿмашке ушныза –
Уке гын йÿштö – пöрт воктенак –
Кода леведыш деч посна.
Да кочкышат лийшаш ситале.
Уке гын, пагарда туртеш.
Тендам чодра пукша гын кызыт,
Эрла тудат лумеш йомеш.
Те тыршыза налаш ушкалым –
Айдемын вийже шöрыштат.
Каза ден шорык лийже кажнын,
Илаш полшат чыват-комбат.
Тений мотокоч эр тольо шошо…
Мÿкш игым эр санден колта.
Чодрашке каеда, пасушко –
Мÿкш ешым кучеда ала?
Йодам: кычалза тÿрлö йöным!
Мо лыҥ – вашталтыза ваш-ваш.
Кÿчен кошташ, шонем мый язык!
Чылан тунемза аныклаш.
Нужнажак огыл тиде мланде,
Илашна кÿлшым лыҥ муат.
Шот дене кучылтман ты погым,
Кö локтылеш, тушман тудат.
Эрласына йоча-влак улыт, –
Да рвезым тудо ончыкта, –
Паша гына, ит мондо, шольым,
Айдемым порын волгалта.
Толеш тугай жап шочмо элыш,
Да ош тÿня пален налеш,
Кузе, шке эрыкшым саклалын,
Марий ик ешла илалеш.
53
54. О калыкем! Ит мондо Юмым!
Тудлан ÿшане шочшыжла,
Тунам ме ош кава йымалне
Чынак айдеме лийына!»
Шке еҥжым калык рÿж ужатыш –
Шÿм-чонжым, витне, пудратен,
Да вик йоҥалте юзо шÿвыр,
Да лекте ик чочой шоктен.
Шоктен сöрал, сем ден илалын,
А семже – тоштымарий сем.
Лÿҥген, тавалтенат колталын…
Маннеже: илыза мурен.
Кунам кок каче, ÿдыр лектыч,
Семат йоҥгалте веселан.
Чал шÿвырзö рвезеште пуйто –
Да капшым тодыштын чолган.
А шÿвыр куанен йочала
Да, шÿдö лукын, юарла!
Кок каче тавалат «еҥгаштым»
Кузе устан – öрат гына.
Ончем да кугешнен шогем мый:
Ожнат марий мотор илен!
Кид чыгылтеш, но мый ом сово:
Кертам-ыс еҥым лÿдыктен.
Шыпланыш калык…Ок шалане…
Вучалыт ала-мом эше…
Регеж чарашке угыч лекте,
Почешыже – Тосурт Эшмет.
54
55. ЭШМЕТ ЫШТЫШАШ ПАШАМ ПАЛЕМДА
Эшмет – илемын тÿҥ вуйеҥже –
Ончале калыкым тÿслен
Да, шоналтен, ойлаш тÿҥале
Шке ойжым шÿмышкак шуктен:
«Эше айо ден, марий калык!
Ик йодыш уло тендан дек:
Чоҥаш кÿлеш мо лÿмын суртым
Ош Юмыланна мемнан ден?
Ида öр, йоҥылыш шым ойло,
Кÿлеш мо Юмын сурт, чынак?
Мемнан сурт-пече кажнын уло,
Да илена, кумал, туштак.
Кумалме тÿҥ верна кеч ото –
Илемын, ялын, калыкнан –
Но пеш шуэн ме тушко лектын
Кумалына Ош Юмылан.
Мечетьышт уло мусульманын,
Буддистын – шкеныштын дацан,
Еврейын – синагогышт…Рушын –
Кÿ черкышт уло… А мемнан?
Мемнан лач ото! Ну а тудо
Сурт пече огыл – чашкерак!
Сандене мемнанат тыгае
Шнуй Юмын вер лийшаш, чынак.
…Мый кызыт ожно лийше чыным,
Тореш одал гын, ойлынем.
Шоналтыза, кузе кугезе
Марий айдеме орланен?
55
56. Кунам да кушто отыш лектын,
Кумалме койыш шочылден?
Пÿтÿс-ава марийлан вийым,
Кунам те шонеда, пуэн?
Эше чот ожнак калык семын
Ме палыме онал улмаш:
Посна еш дене, тукым дене
Ме перныл коштынна йыр-ваш.
А южо калыкын тунамак
Тÿняште лÿмжö мÿгырен:
У деч у мландым шкенжын кидыш
Вÿр дене кулыш савырен.
Марий ужеш, тунамак нуно
Шке юмыштлан кумал илат:
Чоҥалыт черкым, вийым, ушым
Пиалым йодын сöрвалат.
…Марий, чот нойышо, кыралтше,
Тыгай ик черкышке пура –
Шке Юмыжым шке ешыж дене
Саклаш осал деч сöрвала.
Вес Юмылан кумалшым ужын,
Вес шÿлыш пуйто йыр пöрдеш,
Марий ешетым тусо калык
Кырен, ятлен поктен луктеш.
Кузе илаш, марий ок пале
Да чашкереш шинчеш канаш –
Шке ешыжлан, азала шортын,
Чон йöсын тÿҥалеш ойлаш:
«Уке мемнан, марийын черке…
Уке марийын илемжат…
Санденак, кушто лийын, тушто
Ме перныл коштына алят.
56
57. Пÿртÿс гына мемнам кеч-кушто
Авала порын арален:
Пукшен, йÿктен, чиктен, саклалын
Да Юмын шÿдымым шуктен.
Пÿртÿс-ава чаманыш пуйто –
Марий-влак ылыжыч вигак:
Тажа да патыр веле огыл,
Эсогыл черле, шоҥго-влак.
Маскан гай вийым нуно шижыч…
Да поро койышым куэн…
Усталык шÿшпык дечын тольо…
Пÿртÿс-ава чыла пуэн!
А жап эртен, тугак марий-влак
Иленыт суртышт деч поснак…
Пеш йöсӧ-неле-шыгыр годым
Чашкерыш кумалаш вашкат…
Тыгак марий йÿлашке пурыш
Кÿсотышто кумал коштмаш...
Шоналтыза ынде: кÿлеш мо
Шнуй верым марийлан чоҥаш?
Мый тыш ÿжнем Регежым… Тудо
Чыла радамын каласа:
Тора эллаште шуко коштын –
Кузежым-можым пала сай»
ЮМЫНСУРТ МАРИЙЛАН КӰЛЕШ МО?
Эшмет тунамак корным пуыш,
Да лекте шоҥго кугыза.
Иктат тудлан ыш кыре совым…
Увер, чынак мо, чот рÿза?
57
58. Регеж ойлаш тÿҥалын ыле,
Ик рвезе лугычын ышта:
«Те Юмылан тугеже суртым
Чоҥынеда?..Ала сита?
Уремыште илат мынярын!
Сурт-печышт, вольыкышт уке…
Ондак чаманыза айдемым!
Кузе лиеш илаш тыге?
Тунар поян те улыда гын,
Ныл век оксам кышкаш молан?
Тугеже чоҥыза те пöртым
Чолак да тулык-шамычлан» –
«Тыге ойлымылан, чон почын,
Мыят, чон почын, тауштем.
Да шÿмым туржшо йодышланда
Тугак, чон почын, вашештем.
Пÿрен улмаш пеш йöсö илыш
Шочмемже годымак мылам.
Мый кум ганат, шÿм шогалмеке,
Ойлат, илалын кодынам.
Мый кушто гына лийын омыл?
Ача-аван налятышт деч
Ватем ден ме шылна йот элыш,
Каяш чот йöсö ыле кеч.
Туштак кум йыгыр эрге шочо…
Те нуным сайын паледа…
Ватем гына – марий ош йÿксö
Эр нуным тулыкеш кода…
Кычалын коштшыла илемым –
Юмак пÿрен улмаш, векат?-
Вашлийына тендам тораште
Да улына пырля тачат» –
58
59. Регеж чарналтыш да ончале,
Кушечын лектыт да ойлат,
Да ямде улмым шижын, тудо
Пелештыш кугешнен, товат. –
А ынде мыйын эргым-шамыч –
Кум йыгыр: Сай, Пешсай, Энсай –
Муралыт, пералтат, шокталыт!
Йодам аклаш уда ма сай?
«Ачам шындыш тоҥгата вуйыш –
Тоҥгатаже йÿла гын, йÿлаш шÿдыш.
Авам шындыш йогын вÿдыш –
Йогын вÿдшö йога гын, йогаш шÿдыш.
Еҥгам шындыш пöртöнчыл мучашеш –
Пурен лектын коштшылан чумаш шÿдыш.
Изам шындыш ÿстембал тÿреш –
Еҥын кочмыжым ончен шинчаш шÿдыш.
Пурышыжат, лекшыжат чумен каен –
Орланен илашак колен омыл»
Нер шупшын нюслымо шоктале…
«Сита шорташ! Айста кушташ!» –
Но чал Регеж лач шыргжале:
«Перна умбакыже ойлаш.
Поянлыкна, ойлем, ом шылте –
Пашаче лу кидна гына.
Кÿлеш гын полыш – ида вожыл,
Полшаш ме ямде улына.
Изи годсекак, ÿмыр мучко,
Марий лÿм ден кугешненам.
Эсогыл мÿндыр йот эллаште
Тудлан полшаш мый шоненам.
Нимоак шке гыч шочын огыл,
Кеч Юмын суртымак налаш.
Кузе рÿжге еҥ-шамыч тушто
Рÿдерыш коштыт кумалаш!
59
60. Тунамак тиде шоныш шочо –
Марийлан Юмын сурт кÿлеш:
Пиалжым таптымаште тудо
Апшаткудет гаяк лиеш!» –
«Ме улына марий, сандене
Ит таҥастаре тый мемнам –
Пÿртÿс лоҥгаште шочын-кушшым –
Вес калык дене нигунам!
Илат йöршеш вес семын нуно –
Шке семынышт мурат-куштат…
Марий еҥлан келшалшын тыште
Илынена сöрал меат» –
«Моткочак тиде поро шоныш –
Тыгак марий еҥ илышаш.
Эше сöрал илаш лиеш гын,
Молан кÿлеш тореш шогаш?
Йоднем мый, кö марий чонан гын,
Кö калыкше ден кугешна,
Шканда шкеак те улыда мо
Осалым шонышо тушман?
Те ужнеда уке марийым
Маска гай патырым, йолташ?
Тугеже Юмын сурт марийлан
Вий таптыше кудет лийшаш!
Те ужнеда уке марийым
Ур гайымак чолгам, йолташ?
Тугеже Юмын сурт марийлан
Чолгалык кожлана лийшаш!
Те ужнеда уке марийым
Сар шÿшпык гай устам, йолташ?
Тугеже Юмын сурт марийлан
Усталык памашна лийшаш!
60
61. Те ужнеда уке марийын
Тÿня йыр ушыжым, йолташ?
Тугеже Юмын сурт марийлан
Ушан полат гаяк лийшаш!
Шоналтыза вуй йыр те сайын,
Кö порым калыклан шона,
Кö тудым иктыш ушынеже,
А кö гын ойыра гына»
ӰЧАШЫМАШ ТАЛЫШНА
Регеж чарналтыш…Йыр ончале
Вуйеҥым ÿжö калык дек:
«Эшмет, иктешлымаш деч ончыч
Мом калыклан тый каласет?» –
«Палет, Регеж, чынак, мый таче
Моткочак пиалан улам» –
«Пайрем маннет?» – «Уке, пайремым
Мый кечын эртарен кертам.
Моланжым кызытак палет тый:
Мый калык ончыко ӱжам
Кычал илемым коштмо годым
Уралеш кодшо йолташнам.
Токтар!..Токтар, тол тышке, лишке…
Ит шого ӧрын нимыняр…
Каласе, молан шкетын кодыч
Да мом тый умылшыч, Токтар?» –
«Кутыреда, марий родем-влак!
Пайрем ден саламлем тендам!
Адак пырля улмыланна мый
Йочала куанен кертам!
61
62. Ик ий вел ыжым уж тендам мый…
Нöрепла чучо ош тӱня…
Марий улмем мондем ман лӱдын
Илальым йомшо турняла.
Йöра, ешем пеленак лийын
Марла ойлаш, марла мураш…
А калык деч посна илалын
Лиеш тӱняште ялт йомаш!» –
«Сулий воктенже молан кодыч?
Тый шонышыч, ме йомына?» –
«Кол келгым кычалеш…Тыгайже,
Мый шонышым, Сулий гына…
Уэьмакле верымат айдеме
Карген да локтылын кертеш…
Пӱртӱсшак веле тушто сылне…
А илыш…Илыш йöсö пеш:
Туштат уке марийлан эрык…
Чылан ужнешт мемнам кулеш…
Толна санденак тендан деке,
Да угыч шочмыла чучеш.
Мый эрыкым лач тыште шижым…
Моткоч сöралын иледа!..
Мый товатлем – мемнан лиешыс
Тендан чеченле илемда!» –
«Токтар, тый кольыч, Юмын суртым
Оза-влак тыште чоҥынешт?
Марий еҥлан тыгай оралте
Кӱлеш уке, кузе шонет?» –
«Моткоч сай йодышым нӧлтальыч…
Кӱлеш вел огыл – чоҥыман!
Мыят вием шуталме семын
Полшаш тыланда тӱҥалам.
62
63. Ала, чынакак, Юмын суртшо
Мемнам ик мушкындыш уша,
Да ме кугу осал тӱняште,
Чынак, Онар гай лийына?
Посна-посна илен, уке гын,
Ме калыкла ялт йомына –
Темдалыт иктым-весым-кумшым,
Да шыҥала ме пытена» –
Пален лийза: пашаште але
Пайремыште пырля лиям…
Шӱмем, мокшем, чонем ден мые
Марий улам, марий кодам» –
«Чон почын, порын ойлыметлан
Пеш тау тыланет, Токтар.
Ешетым да кум ӱдыретым
Эрталже тӱкыде туткар»
Эшмет, ужатышат Токтарым,
Каласыш Регежлан шыпак:
«Тек мöҥгыжö каяш ок вашке
Да мыйым вучыжо тыштак.
Ну, мо? Иктешлена, родем-влак?
Кузе илаш да мом чоҥаш?
Йодам йӱклалме дечын ончыч
Тендам вуй йырда шоналташ.
Уда шомакым кольым шаҥге
Мый тыште Юмын сурт нерген…
Муралыт шукыжо еҥ мурым…
Ала тушман алгаштарен?
Ида йомдаре те ÿшаным:
Ик еш гай лийза шке гына,-
Тыгайыш савырат марийым
Лач Юмынсурт да Юмына .
63
64. Ош Юмыланна чапле суртым
Ме чоҥена гын, мо уда?
А сайже тыландак лиеш – ыс,
Да иктыш калык чумырга» –
«Мемнан Ош Юмын ото уло.
Кумалына тудлан туштак.
Яра кид ден она кошт тушко,
Лиеш сийна, чонан пöлак*» –
«А отыжым куш чыкеда те?
Пасушко моли савыраш?» –
Регеж вашештыш, шыргыжалын:
«Туштат лиеш-ыс кумалаш»
Мый тидым колын, шым ÿшане –
Чолак шоген воктенемак
Да мутланен вес вер гыч толшо
Ала-могай еҥ ден шыпак.
«Тидат Юмыланна шагал мо?
Шнуй сурт нерген те ойледа!
Молан тудлан ок келше ото?
Молан те тудым орледа?»
Мый тидым ужын-колын öрым:
Ожнак ваш ужмышудымаш
Ушан айдеме-влак коклаште
Ик мут гыч тÿҥалеш улмаш.-
«Мутлан, шолем, поран, вÿдшор жап…
Уремыш лекташат лÿдат!
А отыш кайыман – кумалтыш…
Мом ышташат тунам öрат.
*Пöлак (Медведево марийла) – пöлек
64
65. Айста сырен она ÿчаше –
Шоналтена вуй йыр сайрак…
Мутлан, тек тошто семын кодшо…
Но отышко лекман садак!...
А жап пеш шыгыр – тÿрлö сомыл
Да йöсö калыкым погаш…
А Юмын сурт воктен лиеш гын,
Кунам шонет, лиеш пураш.
Но тиде веле мо? Чон семын,
Пошкудыла да родыла,
Ойлен шинчаш сай йöн лектеш-ыс –
Юметше чоныштак ила.
Ужмет шуэш гын пошкудетым,
Адак тый тушко ошкылат…
Тыгак чумыргена ик ешыш,
Да Юмынат огеш мондалт» –
«Уке, Регеж, кеч тые карге –
Кугезе койыш чоныштем:
Лиеш гынат, мый Юмын суртыш
Ом пуро, ок тошкал йолем.
Тунар поян улат гын тые,
Сурт-печым чоҥо йорлылан…
Лиеш саскаже утыр тамле!
Лиеш пайдаже калыклан!» –
«Кö Юмынсурт кÿлеш манеш гын,
Сайлаш йодам, – темла Регеж,
Да еҥ коклаште шыве-шыве
Шоктале, пуйто лай мардеж.
Кеч кид ыш нöлт кожлала кÿшкö,
Тиддене шукыжо келша,
Да калыкнан ушан кок эрге,
Ваш öндалалтыт йолташла.
65
66. Пайрем ыш пыте, шуйныш веле,
Йоҥгалте шÿвыр-тÿмырат…
Но кас велеш кава пылаҥе
Да «йолт!» волгалте волгенчат.
ЮМЫН СУРТ МОГАЙ ЛИЙШАШ?
Эшмет йолташыж-влакым погыш
Паша радамым каҥашаш –
Чылаштым шымленрак ончалын,
Тӱҥале тыгерак ойлаш:
«Ожнак, акрет годсекак, маныт,
Илен тӱняште ош марий,
Но тудын шнуйло Юмын суртшо
Нигушто, нигунам ыш лий.
Кузе чоҥет, кунам йыр шучко,
Да колымаш воктен пӧрдеш,
Кунам ик вер гыч весыш тыйым
Шалатылеш «ия мардеж»*?
Мый икана кнагаште лудым
Да шуко коштым шонкален –
Шем теҥыз серыште, йӱдвелне
Изи чотан калык илен:
Марийжым вате «марис**» манын,
Тыгак маналтын пӧръеҥат…
Эсогыл «марисак» лӱмдалтын
Марийла чучшо калыкшат!
* Ия мардеж – смерч, ураган.
**Мар, – а, м. Стар. редк. Производное: Мара. (Лат. MARYS –
мужчина. Марес ( Греч.MARES – древн. народность на северн.
берегу Чёрного моря) (Словарь русских личных имён. СЭ.)
66
67. Ала акретсе калык дене
Мемнан кылна шыпак мала?
Кузе гына «марий» шомакым
Ме таче огына ойлал?
Ала, чынак, мемнан кугезе
Шем теҥыз подышто йӱлен
Да йоммо дечын черемисыш,
Утлаш тӧчалын, савырнен?
Кеч илыш йӧсӧ, шыгыр лийын,
Ме кертна арален шкенам:
Мо «калык» маналташ кӱлеш гын,
Лыҥ уло чонышто мемнан!
Эн тӱҥ поянлык – тиде мланде,
Ик ешла кушто илена.
Огеш кӱл кычалаш илемым,
Суртаным ыштыш Юмына.
Суртан-печан ме улына гын,
Лийшаш тыгаяк Юмынат –
Арам мо Юмын суртым калык
Чоҥаш пунчале Тудланат?
Санден йоднем: кузела тудым –
Те Юмын суртым ужыда?
Ида аптране, чоным почын,
Ойлалза те, могай ойда?..
Арсут…» – «Ужам мый ший вуяным…
Да кӱ гыч чоҥымо чыла…
Коеш торашке ший ыресше…
Эше йолга ялт кечыла» –
«Раш…Тау… А, Токтар, кузе тый?..» –
«Вес семын мый ужам йӧршеш:
Кӱ уто тыште…Йӱштӧ тудо…
Пеш шуко ырыкташ кӱлеш.
67
68. Ший вуйжо ден ыресше молан?
Ме черкым огыл чоҥенас!
А Юмын суртын ойыртемже
Чылт весе , мый шонем, лийшаш.
Ме тудым пу гыч чоҥена гын,
Уда лиеш мо, шонеда?» –
«А кенета тул камвозеш гын?..» –
«Арсут!..Йылметлан – моклака!..» –
«Каласышым мутлан гына мый…» –
«Ондак вуй йыр шоналтыман!
Вара гына умшам почман дыр?..» –
«Чылт пу гыч тудым чоҥыман.
Лийшаш кок пачашан оралте…
Покшелне, пургыжыш шумеш –
Кумалме вер…Йыр теҥгыл-шамыч…
Кӱлеш гын, каналташ лиеш…
Йодеш гын калык, чылт воктенак,
Куэрыште кумал кертат…
Поснак, кунам пужла игече…
Я мутланен шинчаш толат…» –
«А тый, Регеж?..» – «Токтарын ойжо…
Ойлем вик: келшыш мыланем.
Арсут ден гын йӧршеш ом келше –
Ший тӱс чылт уто, мый шонем.
Ме черкым огыл, Юмын суртым
Илемыштына чоҥена-с,
Сандене тудо сынже дене
Марийын чонжым вӱчкышаш.
Пӧръеҥ пусак, я ӱдрамашын,
Я Юмын…Ойыртем лийшаш.
Кумалме верыш кӧ толеш гын,
Мо кушто, вигак палышаш.
68
69. Мемнан суртна лиеш гын шнуйло,
Яндар чон дене пурыман;
Эсогыл йолчием дыр уто –
Кудашын тудым кодыман.
Сандене, очыни, посна вер
Лач йолчиемланак лийшаш…
Ну, икманаш, кумалше тыште,
Мӧҥгыштыжлак ласкам шижшаш» –
«Те паледа, мечеть ма черке –
Но уло кажныжын тамга:
Ырес гын иктын, весын – тылзе…
А Юмын суртышто могай?» –
«Ужам ваштар лышташым мые…» –
«А мый ала-молан маскам…» –
«А мые пӧрдшӧ агытаным:
Мура… мардежым ончыкта» –
«Ну, икманаш, эше жап уло…
Шоналтыза тамга нерген…
Сурт шотышто келшем Токтар ден…
Иктаж кертеш мо сӱретлен?» –
«Эшмет, молан иктажше тыште?
Мый шкеак сӱретлен кертам.
Иктаж мо йоҥылыш лиеш гын,
Те полшеда, шонем, мылам» –
«Моткочак сае, келшышна ме,
Чоҥаш гына ынде кодеш.
Тек Юмына кугу пашаште
Полшаш эреак тӱҥалеш!»
69
70. АРСУТ ДЕН ЧОЛАК ШЕМ ПАШАМ ШОНКАЛАТ
Чолак памаш дек эркын волыш,
Шÿалтыш шÿргыжым лÿмлан,
«Вÿдон, Вÿдава, осалым, черым
Те мушкын колтыза, йодам»
Ончал-ончал колта пÿнчерыш…
Тургыжлана ала-молан?
Тÿжвач ончен, вигак шижалте –
Вуча ала-кöм пеш чоян.
Шукат ыш лий, пÿнчер гыч лекте,
Иктат ок уж дыр маншыла,
Арсут… Чолак рÿзалтыш кидшым,
Шкеж деке ÿжын шып гына.
Юватылын ышт шого нуно,
Тÿҥальыч вигак мутланаш:
«Кузе, Чолак, айошто лийыч…
Могайрак шочо шонымаш?» –
«Мылам Регеж йöршеш ыш келше,
Кеч мурызо улам манеш.
Молан кÿлеш ойлаш муралын,
Кунам тыгат ойлаш лиеш?» –
«Марий коклаш – марий тÿняшке
У шÿлышым пурташ тöча,
Да калыкшат ок чаре, шÿрдыл –
Чытенак колыштын шинча» –
«Йот кундемлаште кö мом ужын,
Мо чонжым тудын савырен,
Чылаштым колыштын илаш гын,
Марий кертеш-ыс савырнен,
70
71. Мутлан, сар шÿпык гыч коракыш…» –
«Ок келше тиде мыламат…
Молан каргаш шке шочмо йылмым?
А йылмына сöрал, товат…
А такшым, чон кочде, ойлаш гын,
Тÿняште мом ме ужынна?
Эре тушман…Ик вер гыч весыш
Пуракла перныл коштынна.
Уке, уке, марий, мо сылне,
Мо сай тÿняште, палышаш, –
Тек моло калык дене тудо
Тöр ошкыл тÿҥалеш илаш!
Туге гынат мый Юмын суртым
Шонем-ыс утылан йöршеш.
Икшырымын илен тунеммым
Молан ала лугаш кÿлеш?» –
«Теҥгече ойлымет тугеже
Тугак кодеш, огеш вашталт?» –
«Мом ойленам, тугакак ыште…
Ӱшане, тый от ондалалт.
А таче шогышыч тый сайын…
Изиш да почыч кеч шинчам!
Уке гын, калык сокыр семын,
Ньомойла, колыштын шинча» –
«Ом умыло лачак мый иктым:
Эшметын еҥже тый улат,
Да тудын ваштареш кает тый…
Пала гын? Мо лиеш, колат?» –
«Тый лÿдынат? Ит лÿд нимо деч!
Чылт чоҥымешке уло жап!
Тунам кузе лияш, каҥашым
Пуа Ош Юмыжо шкеак» –
71
72. «Арсут, чын умыло, ит сыре…
Тÿҥалынна гын ик пашам,
Чыла раш лийже… Тый Эшметлан
Молан тынар сырен коштат?» –
«Кеч ик илемыште ме шочна,
Пырля кеч перныл* коштынна,
Эшмет эреак шкежым шотлыш –
Ушанже лач тудак гына.
Эсогыл тудо ÿдыремым
Виешак нале ватыжлан.
От пале – патырыс, ушаныс!
А мый тудлан шÿкшак гына.
Тый мый дечем ынет кораҥ дыр?
Чогаш шонен от иле чай?» –
«Мом тый ойлет, Арсут, тыгайым?
Мылам улат тый изам гай!» –
«Чыла шоналме шукталтеш гын,
Илаш олпотла** тÿҥалат.
Лач тый гына мылам ÿшане…» –
«Мый ÿшанем, Арсут, тылат»
ШОРЫКЙОЛ
Марийын ик мотор пайремже –
Ош телым толшо шорыкйол.
Молан тыге лÿмдат, ом пале,
Но еҥ коклаш шарлалын ой:
*Пернылаш – тыште: кочевать
**Олпот – барин
72
