Инна Ирдуганова - Черемис корно дене

1. ЧЕРЕМИС
КОРНО ДЕНЕ
ИННА ИРДУГАНОВА

2. 3
иНна ирдуганова
Шергакан лудшем!
Ме марий улына! Тӱрлӧ-тӱрлӧ вере илена гынат,
шкенан историйнам палышаш улына. Тиде книга
мемнан кугезе коча-кована-влакын илыме верышт,
эртыме корнышт дене палдара.

3. 4 5
ӧ тугай черемис?
300 ий ожно Юл ден Вӱтла
эҥер коклаште черемис
племена-влак иленыт. Ты
кундемыште нуно моткоч
виян да чолга калыклан
шотлалтыныт. XVII куры-
мышто, Казанский ханство
лиймек, черемис-влак руш
княжество ваштареш лӱд-
дымын шогеныт.
Нуно изинек чолга да чулым кушкыныт, чоды-
рам сайын паленыт, садлан сай воин ден пар-
тизан лийыныт. Уверым тамга полшымо дене
колтеныт. Тудым куэ кумыжыш возеныт. Тыгак
уверым сигнальный пуч дене увертареныт. Тыге
нуно тушман ваштареш кӱчык жапыште писын
погынен кертыныт. Кӱлеш годым пӧръеҥ-влак
пелен ӱдырамаш-шамычат талын кучедалыныт.
Теве, мутлан, Шейх-Ахмедын войскаж дене
кредалмаште черемис ӱдырамаш-влак чолгалы-
кыштым очыктеныт.
Черемис-влакын илыме верышт карман але
ор маналтыныт, тыгак илем але сурт шомак-вла-
кым кучылтыныт.
Кызыт марий-влак кум тӱшкалан шелалтыт:
• олык марий,
• курык марий,
• эрвел марий.
Нунын коклаште шуко икгайлык уло. Ик йыл-
мым палымек, весым умылаш лиеш.
К

4. 6 7
х-ма, Кострома – черемис кундем
200 ий ожно ны шоссе, ны кӱртньыгорно
лийын огыл. Ик ола гыч весыш имне дене кошты-
ныт. Имньым вӱдышӧ еҥым улазе маныныт.
Нуно еҥ-шамычым Моско гыч Угарман,
Кострома, Владимир, Ярославль олалаш
коштыктеныт. Корнышто вашлийме годым
улазе-шамыч икте-весыштлан «Эх-ма, Кост-
рома – черемис кундем» манын пелештеныт.
Костромской областьыште черемис кня-
жествын кок рӱдолаже уло: Шанга (Старо-
Шангское села) ден Якшан (Кожирово села).
Воктенак Юр (Ветлуга) верланен. Ондак
тудым Вӱтла княжествын рӱдолажлан шотле-
ныт.
Ты кундемыште илыше-влак шукертак руша-
ҥыныт гынат, южо шомакын мутмучашыже лач
марийын гаяк йоҥга. Тысе калык шкенжым
ончыч «мары» ман лӱмден, руш йылмыш куса-
рымылан кӧра тудо «меря» шомакыш савырнен.
еремис Бар
Шукерте ожно Русьым
Василий III кугыжа вуйла-
тен.
Тунамак тудын мландыш-
тыже татар-влак озаланаш
тӧченыт, садлан жапын-
жапын коклаштышт кре-
далмаш тарванен. Тыгай
кучедалмашыш черемис-
влакат ушненыт. Южыжым пленышкат налы-
ныт. Тыге шуко черемисым Вольныш, Крымыш,
Запорожский сечьыш депортироватлен колте-
ныт. Ятыр черемис Бар олаште верланен. Вара
икмыняр жап гыч Черемис Бар слобода шочын.
Тудынвоктенеикмынярверечеремисилем-влак
чоҥалтыныт.
Черемис-влак украин казачестве дене икве-
реш кредалыныт.
Мутлан, Запорожский войскан 1756 ийласе
реестырыштыже казак Чоткар Редько нерген
ойлалтеш. Тыгак нуно польский ден молдован
кугыжа-влакын войскаштышт оксала кучеда-
Э
Ч
«История о казанском царстве» летописьыште
черемис - Ростов кундемын тӱп калыкше манын
серыме.
XIX ден XX курымышто Кузнецов ден Матве-
ев шанчызе-влак мерян калыкын топони-
микыжым лач марий йылме негызеш
шымленыт. Моло финн-угор йылме тидлан
келшен толын огыл.

5. 8 9
лыныт манын ойлат. Нуно Чигриным осаде деч
аралымаште лийыныт. Тыгакак черемис-влак
Богдан Хмельницкийын войскашкыже лога-
лыныт.
1672 ийыште татар отрядыште улшо черемис-
влак турок-шамыч могырыш кусненыт. Нунын
рÿдолашлан Каменец-Подольский ден Бар
олала-влак шотлалтыныт. 1699 ийыште нуно
Дунай воктеке Хотонщиныш кусненыт. Ум-
бакыжым нуным «волошский черемис-шамыч»
манын лӱмденыт.
XIX курымын 50-60 ийлаштыже черемис-ша-
мыч панщиным пытарыме шотышто руш-влак
денекучедалыныт.XVIIкурыммучаштеПодолья
воктеч Дунай деке куснен каеныт.
Жап эртыме семын «черемисы» шомак укра-
ин йылмыште «чемерисы» мутыш савырнен.
Кызытат ятыр украинец Чемерис фамилийым
нумалеш. Тыгак руш-влак коклаштат Черемисин
фамилий вашлиялтеш. XVII курымын 70-ше
ийлаштыже Подолийыште 10 тӱжем наре
черемис илен. Украин топонимыйыштат чере-
мисшамыч келге кышам коденыт. Теве, мутлан,
улазе-влакын чийыме вургемышт «чемерка»
маналтеш. Тудо XX курымын 20-шо ийлаштыже
кучылталтын. Ты тӱрлеман тувыр черемисын
гаяк коеш.
еремис-шамыч – КрымыштеЧ
Озаҥ олам сеҥен налмек марий князь-влак
Крым хан дене дипломатический вашкылым
ыштеныт. Южгунам тушман ваштареш иквереш
шогалыныт.
Икмыняр жап гыч черемис сар-влак тарване-
ныт. Тунам ятыр черемис Крым ден Турцийыш
куснен каен. XVIII курымышто турецкий армий
дек Подолийыште илыше кок тӱжем утла
черемис воин-влак ушненыт.
Черемис-влак дене кылдалтше топонимий
Турций-ыште кызытат вашлиялтеш. Мутлан
ALAZLI, ALANCIK, UGRA населенный пунктын
кокымшо лӱмжӧ ş Çirmiş (Мари). Тыгак
Çirmiş Deresi лӱман эҥер уло.
Тудо черемис эҥер манын кусаралтеш. Ятыр
черемис татар йылмым, йӱлам сайын пален,
садлан турок-шамыч нуным тюрк калыклан
шотленыт. Нунын Çirmiş Тürkler шомакышт тюрк
черемис-влак манмым ончыкта.
Ик жапыште шанчызе Адам Олеарий марий-
влакым тюрк калык дене луген. Шке летопи-
сьыштыже нуным татар черемис-влак манын.

6. 10 11
утевка в жизнь
1931 ий 1 июньышто
«Путевка в жизнь» лӱман
икымше йӱкан кинофильм
ош тӱням ужын. Тушто
Моско оласе беспризор-
ник йоча-влак нерген
ойлалтеш. Икшыве-влак
ача-ава, илыме вер деч
посна кодыныт. Илен
лекташ манын, йоча-влак
тӱшкаш погыненыт да
уремыште еҥ-шамычым
толеныт. 1923 ийлаште милиций полшымо
дене Москошто 1000 наре беспризорникым
йочапӧртлаш колтымо.
Теве ик тыгай тӱшкам Жиган беспризорник
вуйлатен. Тудым милиционер-влак ятыр гана
кучаш толашеныт. Нунын коклаште Мустафа
лӱман марий рвезат лийын (тудын рольыжым
кинофильмыште Йыван Кырла модын). Тудо йоча
пӧрт гыч кандаш гана куржын. Тыгай йоча-
шамычым ончыч исправительный пӧртыш але
ийготыш шудымо икшыве-влаклан келышта-
рыме тырмаш колтеныт.
А Сергеев фамилиян милиционер у йӧным тем-
ла. Тудо беспризорник йоча-влакым пашаче
коммуныш чумыраш шона. Нуным столярлан,
сапожниклан, плотниклан пашам ышташ тунык-
таш темла. Тыге илаш ситыше оксам йоча-
влак шке вий дене ыштен налаш тунемыт.
Теве лач Г. Г. Ягода лӱмеш большевик пашаче
П
коммунышто эртыше событий-влак нерген
«Путевка в жизнь» кинофильмыште ончыктымо.
игизмунд Герберштейн черемис-
влак нерген
С
1486 ий 23 августышто Австрийысе ик пага-
лыме ешыште йоча шочын. Тудлан Сигизмунд
лӱмым пуэныт. Изинек Сигизмунд Россий дек
шӱмаҥын. Кугу лиймекыже Российыште илыше
калык-влакын диалектыштым шымлаш тӱҥалын.
Ик жапыште тудо Российыште илен, тысе калы-
кын тӱвыражым, йӱлажым шымлен.
Ужмыжым, эскерымыжым барон «Записки о
Московии» пашаштыже возен. Тушто тыге серы-
ме: «Угарман - кугу пу ола. Тушто Юл ден Ока
эҥерла воктене Василий I кугыжа кугу орым
чоҥен. Тысе калык чимарий ден христиан верам
кучат. Ола деч тораште огыл Сура ор верланен.

7. 12 13
Тушто черемис калык ила. Юл деч йӱдвелыште
илыше черемис-влак шкеныштым курыкмарий
маныт. Тыштак чодыра кокла гыч Мокша эҥер
йоген эрта. Тушто мордва калык ила.
Черемис-влак моткоч виян да чолга улыт.
Пикш дене пеш мастарын лӱйкалат. Угарман
воктенысе чодыраште нуно ятырынак улыт. Ты-
гак ты калык Вӱтла ден Кама эҥерла воктене
илат. Нунын шке йылмышт, йӱлашт уло. Чере-
мис-влакын ӱдырамашыштат моткоч писе да
чолга улыт, пикш дене пӧръеҥ семынак сайын
лӱйкалат».
осква шомак мом ончыкта?М
Археолог-влакын шымлымышт почеш, Моско
эҥер воктене финн-угор йылме дене кутырышо
племена-влак иленыт.
«Москва» шомакын кушеч лекмыж нерген
ятыр шонымаш уло.Ончыч илыме вер-влак утла-
ракше эҥер воктене верланеныт, садлан калык
нунылан лач тыгаяк лӱмым пуэн.
«Москва» шомакым кок ужашлан пайлаш
лиеш: «Моск-ва». Южо йӱдвел Урал эҥер-влак
лач тыгай мучашан улыт: «Лысь-ва, «Сос-ва»,
«Куш-ва». «Ва» элемент ятыр финн-угор
йылмыште» вӱд», «эҥер» але «ночко» манмым
ончыкта. «Моск» муттӱҥ тӱрлӧ семын умылта-
ралтеш: «купан вер» але «медвежье». Географ
С. К. Кузнецов «моск» элемент мерян йылмыште
маска лиеш, манын воза. «Ва» элементым тудо
ава шомак дене таҥастара. Тыге Москва
эҥер Маска эҥер манмым ончыктен кертеш.
Тыгай шонымашым чынланат шотлаш лиеш.
Мутлан, «Повесть временных лет» летописьлан
эҥерташ гын, тушто меря калыкын IX курымыш-
то Подмосковьеште илымыж нерген возалтеш.
Тыге иктаж племена Москвалан лӱмым пуэн
кертын манын шонаш лиеш.
Москва воктене Пахра эҥер уло. Тудо Москва
эҥерын пурла йогынжылан шотлалтеш. Меря
йылме гыч кусараш гын, «пахра» шомак шӱкшудо
манмым ончыкта. Ты эҥер Пахора ял воктене,
купан верыште йога.Финн-угор йылмыште -я(а)
ден -хр муттӱҥ ер шомакым ончыкта. Южо
шымлызе-влак «Волга» (Юл) эҥер лӱм марий
шомак гыч лийын манын ойлат. «Волга» - вол-
гыдо, йылгыжше манмым ончыкта, тугеже тудо
«волгалтеш». Тыгак Москва шомак финн-угор
йылме гыч лийын кертеш манын шонаш амал
уло.

8. 14 15
е Рюрикович улына?М
IX курымышто Русьым Рюрикович-влак вуй-
латаш тӱҥалыныт. Ты династийлан тӱҥалтышым
Рюрик кугыжа пыштен. Тудо могай калыкын
эргыже лийын, кызыт иктат каласен огеш керт.
Тыгак мыняр ватыж ден икшывыже лиймышт нер-
генатшагалпалена.ТыдинастийРусьымкудкурым
вуйлатен. Рюрик-влак тукымышто ӱдырамаш мо-
гырым икмыняр Европысо монарх, америкысе
президент лийыныт. Рюрикович-влак коклаште
финн-угор калык гыч лекше-шамычат лийыныт
манын шонаш амал уло. Вет ты калык йӱдвел
ден рӱдӧ Российыште ятыр ий дене иленыт.
Тӱрлӧ документлан эҥерташ гын, ты верыште
меря, мещера, мурома калык-влакын илымышт
нерген ойлалтеш. Нунын нерген ятыр гидрони-
мий ден топонимий кодын. Ик тыгай шомаклан
«Москва» шомак шотлалтеш. Тудо чыла финн-
угор йылмыште уло.
Руш кугыжаныш шогалмаште финн-угор
калык изи огыл рольым модын. Ятыр тӱп руш
калык финн-угор вожан манын, шонаш лиеш. А
чылажат Рюрик гыч тӱҥалын.
XVIII курымысо «Иоакимовская летописьыш-
те» Татищев Рюрик финн племена гыч лектын
манын возен. Пуйто Русьымтудлан кочаже, князь
Гостомысыл, коден. ДНК-ам ыштымек, пале
лийын: Рюрикын ачаже але аваже финн-угор ка-
лык гыч лекше улыт. Генетик-влакын ойлымышт
почеш, Мономахович-шамыч скандинавийысе
финн тукым гыч лектыныт. Тугеже Рюриковичын
тукымыштыжо финн-угор калыкын вӱржӧ лийын
манын шонаш амал уло.
урецкий султанлан серышТ
И. Репинын «Запорожцы пишут письмо турец-
кому султану» сӱретшым чыланат шарнат дыр?
Ты серыш чынжымак лийын але уке, нигӧ огеш
пале. А теве мемнан кугезына-влак тыгай серы-
шым чынжымак возеныт. Тиде 1891 ий 18 мар-
тыште лийын. Тудым Вятский губерний Яранский
уезд Ернур волостьысо «Кугу сорта» ушемыште
улшо марий карт-влак возеныт.
Христианизацийлан кӧра икмыняр марий-влак
руш вераш вонченыт гынат, шукынжо чимарий
йӱламак кученыт. Ты шотышто марий-влак руш

9. 16 17
империй дене ятыр жап кучедалыныт.
Тидын деч ончыч марий-влак Александр III
кугыжалан 1887 ден 1888 ийлаште кок серышым
возеныт. Нуно марий выставкым эртараш йо-
дыныт. Теве Кадамский волостьысо Яшторды
ялысе марий Иван Иванов тошто арвер-влакым
погымылан «За трудолюбие» чап кагаз дене
палемдалтын.
«Падишах кугыжалан Вятский губернийысе
чимарий але черемис-влак деч йодмаш.
Ме чимарий верам да йӱлам кучышо черемис
калык улына…Йодмашна йымалне кидпалынам
пыштена: … (тыште 17 еҥын кидпалыже уло. Нуно
чыланат тӱрлӧ кундем гыч улыт. Теве икмыняр-
жын лӱмыштым ончыктена: Андрей Алексеев,
… Якманов, Григорий Захаров, Дмитрий Филип-
пов… Ты серышым 1307 ийыште кусарыме. Куса-
рыше – Ахмед Нэрми. Упши илем гыч. Тиде 1891
ий 18 мартыште лийын.
Приложенийыште икмыняр тамга уло. Тиде
грамотым палыдыме черемис-влак тыге кидпа-
лым пыштеныт.
Ты серыш султан марте миен шуын. Тудым
Турций министр-влак кабинетын османский ар-
хивысе «Разные бумаги дворца «Йылдыз»»
фондыштыжо аралалтеш. «Йылдыз» дворец
султан Абдул-Хамид II (1876-1909) резиденций-
ыште верланен. Ты серышын копийже Татарста-
нын тоштерыштыже верланен. Тудым Турцийы-
се архивист-влак кусараш полшеныт» .
лабуга – мерян илемА
Алабуга ор 2,5 тӱжем
ий ондак чоҥалтын.
Шукерте огыл археолог-
влак тудын мемнан эра
деч ончыч VII курымысо
тӱжвал тӱсшын могай
лиймыжым рашемденыт.
Ор кӧргыштӧ каҥашаш
погынымо вер, юзо
еҥын пӧртшӧ, имне вӱта,
леваш, Юмылан кумалме
вер,шнуйвакшлийыныт.
Меря калык кызытсе
Московский, Владимирский, Ярославский, Ива-
новский, Костромской областьлаште иленыт.
Нунын нерген икымше гана «Повесть временных
лет» летописьыште возымо. Тидын нергенак VI
курымышто Иордан летописец серен. Тудо ме-
рян-влакым «мерен» манын лӱмден.
ТоштолетописьлаштеАлабуга«ГородЧувиль»
семын калык-влаклан палыме. Тудым финн-
угор-влакын олаштлан шотлат. Тудо эҥер сер

10. 18 19
нерыште верланен улмаш. Йырже кужу чоҥгата
ден кужу вынем лийыныт. Алабуга олаште
шагал огыл тойымо поянлыкым муыныт. Нунын
коклаште 400 тўжем утла сӧрастарыме арвер
лийын.
Кама эҥерын вес серыштыже тошто Алабуга
ола верланен.
Тыште Чертово городище вер уло. Тыште
чимарий-влак шкеЮмыштланкумалыныт.Тыгаяк
вер Пошкырт кундем, Бирск ола воктене
верланен.
Тошто марий йылме гыч кусараш гын, Алабуга
шомак кок ужаш гыч шога: «ала»- «ола», «буга» -
пич чодыра. Ты шомакым тыгак моло финн-угор
йылме гычат кусараш лиеш.
Казанский летописец Шерефетдин (XVI курым)
Кама эҥер воктене Бай Джуре Черемиш аул
ден Елабуга черемис ял улмо нерген Львовский
летописьыште возен.
Тыгак «История о казанском царстве» летопи-
сьым возышо священник Иоанн Глазатый.
Елабужский илем нерген тыге возен: «Тиде
тошто болгарвлакын кумалме верышт» Ты
летопись 1791 ийыште Санкт-Петербургышто
савыкталтын.
ире ялП
Суздаль ола – руш тӱвыран да зодничествын
поянлыкше.
Ондак тудо мерян калыкын олажлан шот-
лалтын, да Сужболь маналтын манын, шонымаш
уло.
Ты олан лӱмжӧ кушеч лекме нерген икмыняр
шонымаш уло:
- ты верыште шуко шоптыр кушкын, садлан
тудым Сужболь манын лӱмденыт.
- «Суж» мутвож «susi(el)» «cuzi» финн ден эстон
шомак-влак гай йоҥга. Нуно пире манмым он-
чыктат. Тугеже «susibol» шомакым пире ял але
пиревлак коклаште верланыше илем манаш
лиеш.
Кокымшо шонымашым чынлан шотлаш лиеш,
вет тидын нерген тошто венгр калык преданий-

11. 20 21
ыштат ойлалтеш. Тыгак тунам мещера ден меря
калык-влак икте-весе деч тораште огыл иленыт.
Ты кундемыште финн-угор калыкын илымыж
нерген ятыр села, ял лӱм шижтара. Нуно кызытат
шнуй да юзо шўлышан верлан шотлалтыт. Вла-
димир гыч Подмосковийысе Павло-посадский
районыш кайыме годым Нерская эҥер логалеш.
Ондак тудо Мерская лӱмым нумалын манын,
шонымаш уло. Тораште огыл Меря илем вер-
ланен. Архивысе тӱрлӧ документ почеш, тыште
меря калыкын XV-XVIII курымышто шке волость
ден станже-влак лийыныт.
Археологический раскопко-влакым Суздаль
олаште шукертсек эртарат. Шанчызе-влакын
ойлымышт почеш, меря-влакын икымше илемышт
Каменка ден Гремячка эҥер серлаште верла-
неныт улмаш. Суздальыште «кидекша» мерян
шомак вашлиялтеш. Славян йылме гыч кусараш
гын, тудо «курыкан сер» манмым ончыкта.
Суздальский районышто Кибол ял уло. Тудын
лӱмжӧ кок элемент гыч шога «ки» - кӱй, «бол» -
села, ял. Тысе курганыште Саморкандыште, Бо-
гемыште, Данийыште ыштен лукмо окса-влакым
муыныт. Финн калык ты верыш XII курымышто
илаш толын маныт. Историк Иорданын летопи-
сьыштыже эст, весь, меря, мордва, чудь калык-
влакын лӱмыштым вашлияш лиеш.
Руш калык чумыр финн племенам «чудь»
шомак дене лӱмден. Жап эртыме семын мерян
ден славян калык-влак варналтыныт, тыге у
племена-шамыч шочыныт. Туге гынат ятыр
финн-угор ял, ола шке лўмыштым йомдарен
огытыл. Нунын лӱмыштым Муром, Кязьма,
Мещера, Моска, Нерль, Весь, Колокша, Суздаль
нумалыт.

12. 22 23
льдермыш ял гыч Альмандар кочаА
Марий мифологийыште Азырен нерген миф
уло. Тудо Альмандар кочам вес тӱняш налаш
толын. Азырен кочалан кужу шем вургемым
чийыше пӧръеҥ семын конча.
Альмандар моткоч уста плотник лийын.
Икана тудын деке Азырен толын да ойлен:
- Ямдылалт, жапет шуын.
А коча тудлан вашештен:
- Колымем деч ончыч шкаланем чапле тумо
колоткам ыштен кодынем.
Калык ончылно намысыш пурымем огеш шу,
еҥ кид дене ыштыме колоткаш ынем воч. Эше
изиш жапым пу, эрла тол.
Тыгак ышташ кутырен келшат. Вес кечын Азы-
рен адак толеш да йодеш:
- Ямде улат?
Тудлан шоҥгыеҥ вашешта:
- Ямдыжылан ямде улам да, кузе колоткаш чын
вочман, нигузе шонен ом му. Ала тый ончыктет
ыле?
Азырен ик мутымат пелештен огыл, колоткаш
возын. Тунам чоя плотник колоткам писын петы-
рен да пудален шынден. Вара тудым кугу эҥер
серыш наҥгаен. Тыге Альмандар колымашым
ондален. Тудо сарыште колышо ныл эргыжын
илышаш кечышт олмеш, илышлан ӱчым шук-
та. Тудлан 90 ий темын гынат, илышлан куанен
мошта, ончыкылыклан шонымашыжат, пашажат
ятыр: пӧртым нӧлта, олмапум шында, ватым на-
лаш шона. Тыгак пошкудо ялыш руш йолташыж
дек унала коштеш. Теве лач тыгай еҥ дек вучы-
дымын Азырен толеш.
Лач ты преданий негызеш татар драматург
Туфан Миннуллин «Альдермыш гыч Альмандар»
пьесым возен.
Пьесе мучашыште Альмандар ош тӱня гыч
кая. Но тудын нерген шарнымаш калык чоныш-
то, ушышто кодеш. Тудын вий-куатше йӧсым,
нелым чыташ туныкта.
Альдермыш села Татарстан Республикын Вы-
согорский районыштыжо чынжымак уло.
Альмандар – Альдермыш ялым чоҥышо ку-
гезе-влакын собирательный образше. Тудын
кочаж ден коваже марий-влак лийыныт манын,
шонымаш уло. Ондак Альдермыш марий яллан
шотлалтын. Тудлан негызым Альдерми (Йол-
дыри) марийын эргыже-влак пыштеныт. Нунак
илыме верыштлан Альдермыш лӱмым пуэныт.

13. 24 25
Тыгак марий-влакын пайремым эртарыме
верышт альдермыш маналтын. «Алдыр» шома-
кым марий йылмыш кусараш гын, сырам оптымо
корка лиеш.
Марий-влакын ты верыште илымышт нерген
топонимий шижтара: Каймары – кайыше марий-
влак, Ашит, Шешма – финн-угор калык гыч лекше
эҥер лӱм-шамыч.
Альдермыш ялыште илыше-влак шке иле-
мыштлан тӱҥалтышым пыштыше кугызам
кызытат пагалат. Нунын тӱжвал таҥсыштат
марийынымушештара:ошалгекудырӱп,йыргеш-
ке чурий. Альмандар кочан койыш-шоктышыжо
марий калыкын гаяк. Тугеже тудо кызытат мемнан
коклаште ила.
уянче ЛаишВ
Кумдан чапланыше Лаиш ден Ломберде ма-
рий эрге-влакын чын лийше шочмо верышт-
лан Татарстан Республикысе Лаишево район
шотлалтеш. Ожно-ожно тиде мланде марий он
Лаишын лийын. Булгар жап гычак илем Чакма ял
семын палыме.
Руш-влакын Озаҥым сеҥыме деч вара 1557
ийыште Лаишево вуянче черемис-влак ваш-
тареш шогышо рÿдышкö савырна. Черемис да
мландым шупшын налше-влак коклаште ятыр
жап сар шоген. Лаиш он ден Ломберде он икмы-
няр гана Крымысе хан деке тыгай йодыш дене
коштыныт: Покшел Юлтÿрыш войскам колташ.
1564 ийыште Лаиш ден Ломберде олыкмарий-

14. 26 27
мо шотышто Озаҥ Преображен монастырьышке
вуйшийме кагазыште Епанчино да Таш-Кирмен
ял-влакын шудым солымо нерген возымо.
Озаҥым налмаште предательствылан кöра
мландым Яуш Кадышлан пуэныт.
влак деч Бахчисарайышке Коштивлей Улан каен.
Тудат Озаҥышке сар дене лекташ йодын.
Крым войскан лишеммекыже, черемис-влак
пуламырым нöлталаш ямде улыт манын,
ÿшандарен.
Лаиш воктенсе марий Атабаево ялымат
öрдыжеш кодаш ок лий. Атабай – марий он
Атабайын илемже. Кунам Озаҥ Иван Грозныйын
войскажылан сеҥалтын, ялыште илыше-влак
кызытсе Агрыз районысо мландыш кусненыт да
кокымшо Атабаево селам чоҥеныт.
Лаишево деч умбалне огыл, Меша ден Кама
ушнымо верыште Таш-Кирмен ола уло. Ончыч
тиде – Озаҥ ханствын сеҥалтмыж деч вара
кредалше толкыным вуйлатыше марий он
Мамич Бердейын 1553 ийыште чоҥымо кар-
манже. Мамич Бердей – лужа, икымше Черемис
сарын (1552 – 1557) тÿҥ талешкыже, Изи Какша-
нысе икмыняр шÿдö волостьын озаже.
1552-1554 ийлаште повстанец-влакын изи
тÿшкам вуйлатен, Юлышто эртен кайыше руш
судныш ятыр гана кержалтын. 1555 ийлан тудын
отрядше икмыняр тÿжем салтак марте кушкын.
Мамич Бердей Юлтÿрым Руш Кугыжаныш
влияний деч утараш шонышо калык тÿшкам
вуйлатен. Тудын кид йымалныже коло тÿжем
повстанец лийын: олыкмарий, суас да одо калык.
Карманым вашке руш-влак шалатеныт да
йÿлалтеныт.
Марла «карман» - пеҥгыдемдыме илем. Ола
верыште шуко археологический материалым му-
ыныт (окса, сылнештарыше арвер, керде-влак).
1639 ийыште серыме Чертыкыште (Юл
вÿдшокш, Кама эҥер деч ÿлнырак) колым кучы-
амич БердейМ
Казанский ханство улмо годым марий, морд-
ва, удмурт, чуваш, башкир калык-влак икте-ве-
сышт дене келшен илаш тыршеныт.
Ты жапыште марий-влак коклаште посна
сарзе тÿшка-шамыч (сословий) палдырнаш
тÿҥалыныт: «мамич» ден «патыр-влак». Ик
тыгай еҥлан мамич Бердей шотлалтын. Тудо
Черемис сар (1552-1557 ийла) годым шкенжым
тале сарзе семын ончыктен. Мамич-Бердейын
Изи Какшан воктене икмыняр шÿдö волостьшо
улмаш. Тудын ачаже курыкмарий лийын,
аваже – чуваш ÿдыр. Мамич-Бердей Казанский
ханствым Московий дек ушнымо ваштареш
шоген. 1552-1554 ийлаште руш кугыжаныш
ваштареш улшо-влакын группыштым вуйлатен,
Юл эҥер дене эртен кайыше пуш-влак ÿмбак
икмыняр гана керылтын.
1555 ийыште тудын отрядыштыже икмыняр
тÿжем сарзе лийын. Нуно Чалымский орыш-
то верланеныт. Ты ор Юлын пурла серыштыже
Козмодемьянск ола деч 16 меҥге, Озаҥола деч
170 меҥге тораште шоген.
Мамич Бердейын еҥже-влак Казанский хан-
ствым уэш ышташ шоненыт. Троныш Али-Акра-

15. 28 29
ма (Ахпол-бей) мурзам шындынешт улмаш. Тид-
лан Юсуф мурза кугу войскам пуаш сӧрен.
Ахпол-бей полшымо олмеш, войскаж дене
марий калыкым толаш тÿҥалын. Тидлан кӧра
тудым да лишыл полышкалышыже-влакым
пуштыныт. Тиддеч вара руш кугыжаныш ваш-
тареш шогышо-влакым Мамич-Бердей шкеак
вуйлатен. Тудын войскаштышыже 20 тÿжем утла
еҥ лийын.
Тидым пален налмеке, 1553 ийыште кеҥежым,
Иван Грозный кугыжа восстанийым шалалташ
манын, Д.Адышевым колтен. Сентябрьыш-
те тушко шке войскашт дене С.Микулинский,
И.Шереметьев, П.Морозов, А.Курбский полшаш
толыныт.
1556 ий мартыште Мамич Бердей курыкмарий-
влак коклаште бунтым нöлталаш шонен. Нуно
олыкмарий патырым кученыт да Москош кол-
теныт. Тылеч вара бунтым чараш куштылгырак
лийын. Тидлан Петр Шуйский князь кугу нады-
рым пыштен. Тудын отрядше-влак олыкмарий
кундемыште чаманыде озаланеныт.
Марий Элысе Оршанке районышто Кугунур
ял деч тораште огыл Мамич Бердей лÿмеш кÿм
шогалтыме. Тудым татар ден одо калыкат
пагалат да жаплат.
1553 ийыште Озаҥ деч 70 наре меҥге тораште,
Меша эҥерын Чолманыш йоген пурымо верыште
Мамич Бердей орым нӧлтен. Тудо руш войска
ваштареш аралалтмаште кугу ÿшан лийын.
Икмыняр жап гыч тиде орым йÿлалтеныт. Вара
тудын олмышто Таш-Кирмен татар ял шочын.
Татар йылме гыч кусараш гын, «Кÿ ор» манмым
ончыкта. Марий-влак тудым карман маныт.

16. 30 31
лтышА
Марий калыкын историйыштыже шарныма-
шеш кодшо он-влак кокла гыч тыгайжат улыт,
кудын лÿмышт нарицательныйыш савырнен.
Мутлан, лужа Алтыш. Тудо предатель лийын
улмаш. Мамич Бердей Ядрино воктене шочын.
Тудын ачаже курыкмарий лийын, а аваже –
чуваш. Марий калыкын эрыкше верч каен
шогышо сар жап годым тудо шке тукымжо дек
полышым йодаш миен. 1556 ий ÿарня тылзын
Мамич Бердей кучедалмашке курыкмарий-
влакым да чуваш-влакым шупшылаш (ушаш)
тöчен ончен. Алтыш – тиде чуваш калыкын
лужаже. Тудо шкеж дек Мамич Бердей ден орол-
влакым ÿжын. Орол-влакым Алтыш малымышт
годым пуштын, а Мамич Бердейым ужален.
Мемнан ялысе коча–кова–влак ойыштышт
чÿчкыдын «алтыш» шомакым вес еҥым ужалы-
ше, предатель значенийыште кучылтыныт. Жап
эртыме семын Алтыш мут гыч Алтышкин фами-
лий шочын. Тудо пекеш, торговой еҥым ончыкта.
утай онТ
Тутай – марий он.
Тудын вуйлатыме жапыштыже 1584 ийыште
Царев олам чоҥымо, кызыт тудо Йошкар-Ола
лӱм дене палыме. Тутай – кугезе марий йылме
гыч аралалтше («туго, туто» шомак «зрелый,
ядреный» манын ончыкта).
Стефан Баторий кугыжалан колтымо наказ
почеш, Тутайын кидыштыже кугу волость
лийын, кудыжо Моско ваштареш шогалше
толкынын рӱдыжӧ лийын, тудо Кумшо Черемис
сар манын палыме (1581-1585).
Марий кугыжаныш университетын профес-
соржо А.Г.Иванов ожно служитлыше марий
тархан-влакын 1747 ийыште Царевококшайский
воеводский канцелярийыште возен кодымо
материал-влакым муын. Тиде материал почеш,
Изи Ошла волостьышто Шоя эҥер воктене
тархан-влакын Тутай пасу мландышт лийын.
«Тутай пасу» лӱм кок шӱдӧ ий эртымекат
аралалт кодын, молан манаш гын тиде пасушто
Тутайын марий войскаже да Д.П.Елецкийын
вуйлатымыже почеш моско кугыжан войскаже-
влак коклаште пытартыш кредалмаш эртен.

17. 32 33
Тиде пасу Царевококшайск деч касвелне вер-
ланен (кызытсе Шойбулак вер-шӧрыштӧ), XVI
курымышто тудо Тутайын «кугу» мландыш-
кыже пурен. Тиде документ гычак ме пален
налына: Тутай мурза (он) улмаш, вес семынже,
йозакым тӱлен огыл, но служитлышаш улмаш.
Марий он (мурза) Тутай 1558-1583 ийлаште
эртыше Ливон сарыште чолган участвоватлен,
марий войска-влакым вӱден. Тыгодым руш
пикшызе-влакым шкенжын чулым, аяр да
лӱддымӧ койышыжо дене ӧрыктарен. Ливон
войска ваштареш кредалмаште икмыняр гана
тудо марий имнешке тӱшка-влак дене, тушман-
шамыч коклаш пурен, ливон-влакым шалатен,
нуным куржмашке шуктен. Тидлан кӧра руш
войска-шамыч марий отряд-влакым пагаленыт.
Ливон сар гыч сеҥымаш дене, уста тӧра
лийын, пӧртылын; шочмо верыштыже Тутай
оным Моско властьын ишыктарыме деч
утарыше, марий калыкын ик эн тӱҥ аралты-
шыже семын вашлийыныт. Марий вер-шӧрыш
пӧртылмекыже ужеш: шуко марий мланде
пустаҥын, илем-влак Икымше да Кокымшо
Черемис сар жапыште йӱлен пытеныт. Тыгай
вучыдымо сӱрет Ливон сарыште пеҥгыдемше,
марий калык коклаште пагалымашым сулен
налше Тутай оным ӧрдыжеш коден кертын огыл.
Тудо тунамак шуко чотан войскам чумыра, он-
чыклажым утарымаш сарым тарваташ манын.
Ик жап нӧлтшӧ калык сеҥымашан походым
эртарен, партизан сар йӧным кучылтын, удан
огыл аралалтын.
Моско виктерлан, Речь Посполита (1582) да
Швеций (1583) дене перемирийым ыштен,
кужун шуйнышо Ливон сарым чараш да эн
кугу вийым Юлтӱрыштӧ илыше калыкым лы-
пландараш логалын. 1583-шо ий шошо жаплан
кугыжан войскаже-влак Покшел Юлтӱрысӧ шуко
калыкым лыпландарен кертыныт. Сеҥымашым
пеҥгыдемдаш манын, 1583 ийыште Козь-
модемьянскым чоҥеныт. Пытартыш марте
олыкмарий-влак кредалыныт. Нуным 1585
ий шошым гына сеҥеныт, Тутай волостьышто
Царевококшайск карманым (1584 ий, август)
да Кугу Какшаныште Царевосанчурскым
(январь-февраль 1585 ий) чоҥеныт. Ты жаплан
Тутай илыш лийын огыл. Тудо моско паяр-влак
дене тӧрсыр кредалмаште герой семын колен.
дайА
Татарстан Республикын Актаныш районыш-
тыжо Адай ял уло. Тудлан тӱҥалтышым 1627
ийыште черемис-влак пыштеныт. Ялым Ка-
занский уездысе Адаево ял гыч куснен толшо
марийын лӱмжым нумалеш. Адай марий князь,
черемис сарын участникше лийын. 1567 ийыш-
те Адай ден вес марий князь Качак Крым хан
Девлет I Гирей дене вашкылым ышташ тӧченыт,
руш-влак ваштареш пырля шогалаш йодыныт.
Шошым Крымыш Девлет Гирей дек Ногайский
орда гыч гонец толын. Тидын нерген ханлан руш
посол Афанасий Нагой шижтарен. Озаҥ олаш
поход дене каяш манын, черемис-влак Девлет
деч войскам йодыныт. Адай, Кочак да кудло наре
олыкмарий ты войска деке ушнаш ямде лийыныт.
Черемис сар-влак марий-шамычлан эрыкым

18. 34 35
пуэн кертын огытыл. Ятыр чапле сарзе кредал-
маште вуйжым пыштен. Кодшышт, сай илышым
кычалын, башкир мландыш куснен каеныт. Тыге
нуно Адай селашкат толын лектыныт. Адаево
селаште черемис-влакын илымышт нерген 1762
ийысе документыште палемдыме. 1795 ийыште
тыште 25 черемис илен. Тушеч 11 пӧръеҥ лийын.
Нуно Арге кундемыште иленыт. Мланде ситыды-
мылан кӧра, 1749 ий 2 сентябрьыште Пошкырт
кундем Дӱртыльє районын Аргыш селашкыже
куснен толыныт. Тыгак 1863 ийыште черемис-
влак Кадырово, Сынгряново яллаш кусне-
ныт. Нунылан 10 десятине мландым пуэныт.
алтыкШ
1744 ийыште Марий-Суксу ялыш Шалтык
ял гыч марий Урзай Урзабаев кок эргыж дене
пырля куснен. Кугурак эргыжлан, Поташлан,
19 ий лийын, Петашлан – 12 ий. Нунын тол-
мышт нерген Марий-Суксы ялын документлаш-
тыже возымо. Лач ты жапыште башкир-влак
коклаште изирак восстаний-влак нӧлталалты-
ныт. Нуно марий-влакын куснен толмышт
ваштареш лийыныт. Тунам ятыр марий,
удмурт, мордва калыкын илемыштым йӱлалте-
ныт, садлан икмыняржылан вес верыш каяш
логалын. Мутлан, тыге 1708 ийыште Казанский
губерний Козьмодемянск уездыште Шалтык
илем шочын. Толшо-влак чермис сарыште
Шалтык князын войскаштыже лийыныт, садлан
шке илемыштлан тыгай лӱмым пуэныт манын,

19. 36 37
шонымаш уло. Вес шонымаш почеш, ты
селам христианизаций деч шылын толшо
марий-влак ыштеныт.
Икмыняр сарызе тукым Уфимский губер-
нийыш миен шуын да тушан илемым чоҥеныт.
Ик вер гыч вес верыш куснылшо марий-влак
башкир-шамыч дене чӱчкыдын кучедалыныт.
Мутлан, архивысе документ почеш, Чатлык
ялыште кок марийым пуштыныт, кумытым сусыр-
теныт, 46 имньым да 7 ушкалым поген наҥгаеныт.
Башкир-влакын шыгыремдымыштлан кӧра
ятыр марий у верыш родыжо але палымыж деке
илаш куснен. Нуно колым кученыт, сонарыш
коштыныт. Кидмастар-влак тумо ден писте гыч
тӱрлӧ пу арверым ыштеныт, йыдалым пидыт.
Уфинский уездысе Шалтык ялыште илыше
Касбулат Янмурзин шке мландыжым Мещер
Исенбаевлан пуэн улмаш. Тидым Башкортостан
Республикын архивыштыже аралалтше доку-
мент пеҥгыдемда.
ран АйзуакУ
Марий-влакын кумдан илыме верыштлан Юл
кундем шотлалтеш. Руш-влакын Озаҥым сеҥен
налме деч вара ятыр марий, чуваш, мордва,
удмурт шке мландыжым, суртшым кудалтен
каен. У верыштат лӱдыкшӧ лийын, верысе калык
нунылан куанен огыл. 1688 ийыште Уфимский
губернийысе Уранский волостьысо башкир-влак
Аккусюк Биктуганов ден Иштеряк Истяков вуйым
шийыныт. Прошенийыште возеныт: «…Мемнан
вотчиныште 40 черемис да вотяк ял шочын…»

20. 38 39
Документыште Амзибаш, Кушня, Адыргушево,
Аликеево, Вердяш, Тлешево, Албарисово, Ку-
малково, Миндыш, Ямбаево, Ургебаш, Бегеево,
Байгозино, Бахтемирово, Яныкеево, Тылбаево,
Кизилбаево, Мендышагды, Ялмурзино, Ахтиял,
Бигильдино,Рабакял-влакымушештарыме.Нуно
башкир восстаний-влак деч ончычак лийыныт.
Тыге 1661-1664 ийлаште эше 14-17 ял ешаралтын.
Йодмашым возышо-влак документыште Толу-
бай староста нерген палемдат. Тудо 1617-1641
ийлаште ты кундемыште ясакым поген. Тыгак
Толубай Аккусюк Биктуганов ден Иштеряк
Истяковын кочаже улмаш.
Ты документыште Уранский волость гыч
Айзуак марий нергенат ойлалтеш. Тудо, шка-
ланже мландым налаш манын, Озаҥ ден Моско
олалаш кугыжа-влак деке ече дене миен улмаш.
Тушеч тидым пеҥгыдемдыше грамотым конден.
кпарс нерген преданийА
Казанский ханствыште оза лийме верч ку-
чедалмаш эре каен. Нине событий-влакым
курыкмарий-влак тӱткын эскереныт. Ик тыгай
неле жап годым марий карт-влак каҥашаш по-
гыненыт, руш кугыжаныш деке ушнаш шонен
пыштеныт. Нуно сар деч лӱдыныт, шке суртышт,
ешышт верч тургыжланеныт. Марий карт-влак
Казанский ханствым сеҥен налаш полшаш шо-
неныт. Озаҥ кремльым йымач кӱнчен налаш
темленыт. Тиде пашам Акпарслан, Йыландалан,
Акпатырлан, Тотарлан, мордва ӱдыр Саманька-

21. 40 41
лан, Толбай ден Урга чуваш-влаклан ӱшаненыт.
Ты шонымаш Иван Грозныйлан келшен. Но ту-
дым шот дене вораҥдараш манын, орын пыр-
дыжше марте мыняр метр кужыт улмым пален
налаш кӱлын. Ты сомылым шукташ Акпарс шке
кумылын келшен. Тудо, кӱсле дене ойган семым
шоктен, ор марте йолтошкалтышым шотлен
каен, тыге мыняр кужыт улмым пален. Акпарс
Биляр олам сеҥен налме нерген мурым шоктен,
манын ойлат. Муро сарзе-влакын чоныштым
сымыстарен, садлан нуно лӱйкалымымат
чарненыт. Тыге чоя Акпарс илыше кодын, да
кугыжан шӱдымыжым шуктен. Ор йымалне
мландым кӱнченыт, порох дене печкем
ямдыленыт, но ала-могай аммалан кӧра, тудо
пудештын огыл. Руш кугыжа тургыжланаш
тӱҥалын, Акпарсым казнитлаш шонен. Мланде
йымалне сорта эркынрак йӱла, садлан по-
рохлан пудешташ шукырак жап кӱлеш улмаш.
Икмыняр жап гыч пудештме йӱк шоктен. Марий
сарзе-влак Озаҥын штурмыштыжо лийыныт.
Куаныме дене руш кугыжа чапле пайремым
ыштен, марий, чуваш, мордва полышкалышы-
же-влакым палемден. Тунамак Иван Грозный
Акпарслан шӧртньӧкоркам, сабльым, чапле
ожым пӧлеклен. Тыгак чапле пӧлек дене мур-
за Камай да моло-влак палемдалтыныт. Эн
кугу пӧлек шотеш Акпарс марийлан, Пидуш,
Байдеряк, Урга, Улите, Акат, Пайдул чуваш-
влаклан мландым пуэдыме. Тыгак марий-шамыч
Иван Грозный кугыжа деч налогым иземдаш,
шыгыремдымым чарнаш йодыныт. Руш кугыжа
йодмым шуктен да тидым пеҥгыдемдыше
грамотым кучыктен.
омоносов – финн-угор?Л
Икымше руш академик Михаил Ломоносов
Архангельский губернийысе Мишанинский
ялеш 1711 ийыште шочын. Тудын йоча жапше
нерген шагал палена. Ачаже, Василий Доро-
феевич, улан кресаньык лийын, аваже Елена
Ивановна Сивкова – дьячокын ӱдыржӧ. Шымлы-
зе-влакын ойлымышт почеш, Елена Ивановнан
ачаж ден аваже коми-зырян лийыныт. Сивкова
фамилий коми-зырян-влак коклаште тунам
кумдан шарлыше лийын. Михаил Васильевич
30 утла йот йылмым пален. Нунын коклаште
икмыняр финн-угор йылмат лийын. Нуным

22. 42 43
сайын палымыже финн-угор языкознанийым
шымлымаште тудлан кугу эҥертыш лийын.
Ломоносов руш калык «чудь» ден славян
калык-влакын ушнымыштлан кӧра шочын,
манын шонен. Чудь тунам Йӱдвел Двинейыш-
те илен. Жап эртыме семын нуно шке шочмо
йылмыштым мондаш тӱҥалыныт, садлан тудо
помор калыкым рушаҥше чудьлан шотлен.
Лингвист-влакын ойлымышт почеш, Русьым
Петр I кугыжан вуйлатымыж деч ончыч славян
йылме дене шагал мутланеныт. Утларакшым
мокша, меря, мари да тулеч моло финн-угор
йылме дене кутыреныт.
афа-Гирей ден черемис-влакС
1530-шо ийыште Озаҥысе посадым тӱҥ
шотышто черемис-влак чоҥеныт. Озаҥ оласе
летописец воза: «Сафа-Гирей черемис-влакым,
посадым чоҥаш манын, Арский пасу гоч поктен
конден да нуным олам оролаш вераҥден. Кунам
Сафа-Гирей шкеже шылын куржын, латкок тӱжем
черемис сарзе-влак олам оролаш кодыныт.
1551-1552-шо ийлаште черемис-влак Озаҥ олам
аралыше ик эн куатле вийлан шотлалтыныт.
Олам налме годым кудло тӱжем черемис
вуйым пыштен».
Разин «История военного искусства» кни-
гаштыже 1530-шо ийыште лийше событий-влак
нерген тыге возен: «Посадым тушманлан
пуымо деч вара Озаҥ олам аралыше-влак неле
положенийыш логалыныт. Руш сарзе- влак оласе
пырдыж мучко куснылшо пушка-шамычым
шындылыныт да чарныде олам лӱйкаленыт.
Ядро ден пуля шкаланышт жертвым пеш
куштылгын муыныт.
Икана шоныдымын-вучыдымын таза тӱтан
йӱр тӱҥалын. Руш сарзе- влак, шке позиций-
ыштым коден, тӱтан деч шылыныт. Тидын дене
вигак турко Сафа-Гирей пайдаланен. Но ни
шкеже, ни тудын верч шогышо крым, ногай
да астрахан калык руш-влакым атаковатлаш
шоненат огытыл, йӧнан жапым нуно куржашлан
кучылташ кутырен келшеныт. Шке илышытым
аралаш манын, нуно Озаҥ оласе калыкым эн
неле жапыште ужаленыт. Уло имньым авен
налын, Сафа-Гирей да тудын верч кучедалше-
влак тушманын обороныжым пудыртымашыш
каеныт. Порох нӧрымылан кӧра руш-влак тулан

23. 44 45
оружийышт дене пайдаланен кертын огытыл.
Кугу йомдарымаш дене Сафа-Гирей авырен
налме оҥго гыч лектын кертын. Озаҥ оласе
калык уда психический состояниян лиеш, молан
манаш гын нуным шке ханыштат, союзник-
влакыштат кудалтен кодат. Олаште эше латкок
тӱжем сарзе кодын гынат, озаҥысе калыкын
тушман ваштареш кучедалаш кумылжо
лийын огыл. Крепостьыш пурымо капкажат
кум шагат почмо шинчен.
Озаҥыште марий-влак гына кредалмаш
шӱлышым йомдарен огытыл. Тыгай куктыш
да руш сарзе-влакын умылыдымын шкеныш-
тым кучымышт дене пайдаланен, марий-влак
ончыко чымыктеныт да кандашле гроденым,
шым пушкым, пищальым да кучедалмаште
кӱлеш ӱзгаран обозым поген налыныт.
Чыла тидым марий сарзе-влак Озаҥ ола
кӧргыш пуртен кертыныт да почешышт капкам
петырен сеҥеныт. Марий-влакын геройла лӱдде
кучедалмыштым ужын, Озаҥ оласе калык кре-
далмашыш ушна. Мо лиймым умылышо руш
калык эше икмыняр кече олам лӱйкедылын,
тек сеҥымаш нунын кидышт гыч утлен. Сӱрем
тылзын сарзывуй-влак перемирийым ыште-
ныт. Перемирийын условийже почеш черемис-
влак кум ий йозакым огыт тӱлӧ, а войска-вла-
клан Руш Кугыжанышыш пӧртылаш приказ
пуалтын. Москошто воевода И.Ф.Бельскийым
казематыш петыреныт, молан манаш гын
тудо тушманлан ужалалтын манын шоненыт».
«… черемис-влак тӱшка мемнан обознам,
шымле пушкым, анык ядро ден порохнам по-
ген налыныт, Фёдор Оболенский-Лопата
кугыжам, Дорогобужскийым, да шуко моло
чиновник-влакым пуштыныт».
(Н.М. Карамзин. Руш Кугыжанышын историйже)
арий алче-влак Иван ГрозныйМ
дек миен коштыныт мо?
Руш летопись-шамыч почеш 1546 ий теле
тылзын кудымшо кечынже курыкмарий-влак
ече дене Моско олаш, Руш Кугыжаныш кид
йымалне лияш кӱнымышт нерген увертараш
тарваненыт. Летопись-шамычыште ойлалтеш,
кузе курыкмарий-влак Озаҥысе кучем деч
утлашлан шке коклашт гыч эн жаплыме
еҥ-влакым ойырен налыныт да Москош колте-
ныт. Ойырен налме еҥ-влак – тиде Акпарс, Аказ,
Ковяж, Яныгит. Нуно Иван Грозный деч марий
калыкым шке кид йымакше налаш йодыныт.
Преданийыште кугыжан марий алче-влакым
пеш сайын вашлиймыже нерген, шергакан
пӧлек-влакым кучыктымыжо, марий-влакын
йодмышт почеш Озаҥыш кугу войскам колты-
мыжо нерген да тыгак тиде походышто курыкма-
рий отряд-влакын участвоватлымышт нерген ой-

24. 46 47
лалтеш. Марий калыклан ты жапыште пеш неле
лийын, нигуш пурен каяш, сандене нуно эн тале
вий могырыш лупшалтыныт. Кызытсе шанчы-
зе-влакат тидым тыгак аклат. «Степной книга»:
«Курыкмарий-влак чыла шотыштат православ-
ный кугыжа дене келшеныт». Боярин А.Ф. Ада-
шев Озаҥ оласе калыклан, кудыжо Юл покшеч
эртыше у чек дене келшен огыл, вик ойлен: «Ты-
ланда Озаҥ олыктӱр да Арск могырым кодеш, а
курык могыр Свияжск ола дек кусна, молан ма-
наш гын Юмын да сабльын полшымыж дене ку-
гыжа олам нунын йодмышт деч ончыч налын».
Марий ден чуваш калык-влакым руш
кугыжалан ӧкымлыкыштлан кум ийлан ясак деч
утареныт.
Историеш кодшо ойырымашым ыштыме деч
ончыч марий-влак шке разведчик-влакыштым
Озаҥыш да Москош колтен. Нуно Озаҥыште сай
огыл, тушто трон верч кучедалмаш каен шога,
а Москошто кугыжа властьым шке кидыштыже
пеҥгыдын куча манын ойленыт. Тыге историеш
кодшо ойырымаш ышталтын: шуко йӱк Моско-
лан пуалтын. Изи огыл значенийым озаҥысе
ханын ногай калыкым полшаш ӱжмыжӧ налын
шоген. Сарыште Моско ваштареш кредалаш
полшымыштлан нунылан Озаҥ олан курыксер
могыржым пуэн кертыныт. Посол-влакын да ку-
гыжан мутланымашышт ушнымо нерген огыл, а
военный полыш нерген лийын. Алче-влак курык-
марий калыкын оныштым кодаш, карт-влакым
тӱкалаш огыл манын йодыныт, руш сарзе-влак
марий ӱдырамаш-влакым виешлышаш огытыл.
Но Моско оласе кугыжан вестӱрлӧ планже
лийын. Руш властьын 1551 ийыште пурла
серыште пеҥгыдемдалтмыже 1552 ий шошым
руш-влак ваштареш кынелмашыш конден.
Тидлан марий калыкым саде алче-влак
таратеныт. Восстанийын лектышыже сай лийын
огыл: латкок оным, шым сарзевуйым, шӱдӧ
лужам пленыш налме, вич тӱжем тыглай сарзым,
олам аралыше-влакым лӱдыкташ манын, Озаҥ
оласе крепость пырдыж ончылан казнитлыме.
икон − уло Русьын патриархше.Н
Русьын историйыштыже кугу верым Москосо
да уло Русьын патриархше Никон налын шога.
Патриарх саныште тудо куд ий лийын. Тиде кӱчык

25. 48 49
жапыште Никон шуко мом ыштен шуктен: Вал-
дайский да Воскресенский Новоиерусалимский
черкылам,ожнысорукопись-влакымпогымокни-
гагудым чоҥен. Тудын кӱштымыж почеш кумло
индеш черкын ожнысо книга-влакышт погалты-
ныт да нунылан описанийым пуымо. Патриархым
шкенжын книгагудыжат поян лийын. Чылажге
156 книга. Протопоп Аввакумын (1620-1682) ой-
лымыж почеш, Никон Мурашкино ден Лысково
коклаште верланыше марий ялыште кресаньык
ешеш шочын. Ачаже марий лийын. Никон онаеҥ
лияш шонен огыл. Тудо ӱдырым ондак налын,
озанлыкым вӱден. Но кенета Никонын ешышты-
же кугу ойго лийын колта: кум йочаже кола. Вара
Никон ватыжым черке саным налаш сӧрвала.
Шкеже тудо Ош теҥызыш кая да туштак монах
саным налеш. Но Никонлан шкешотан койышы-
жо моло-влак дене келшен илаш эрыкым ок пу,
тыге тудо черке гыч лектын кая, Кожеозерский
пустыньыш миен лектеш да 1643 ийыште черке
игумен лиеш. Кум ий гыч тудо черкын суаплык-
ше верч кучедалше-влак дене палыме лиеш да
кугыжа дек чакемеш. Кугыжан полшымыж дене
Никон новгородысо митрополит марте куш-
кеш да 1652 ийыште патриархлан ойыралтеш.
Вуянчык койышыжлан кӧра Никоным 1666
ийыште патриарх санже гыч кораҥдат да
тудым тыглай монахлан Кирилло-Белозерский
черкыш колтат.

26. 50 51
Автор: Инна Ирдуганова
Компьютерная верстка: Беседина Оксана Александровна
Издательство ООО «ПринтЭкспрессПлюс»
423821, г. Набережный Челны, Цветочный бульвар, 9/24 «В»
Печать цифровая, бумага милованная 115 гр. Тираж 200 экз.
ЧЕРЕМИС КОРНО ДЕНЕ
одержание
ӧ тугай черемис?
х-ма, Кострома – черемис кундем
еремис Бар
еремис-шамыч – Крымыште
утевка в жизнь
игизмунд Герберштейн
еремис-влак нерген
осква шомак мом ончыкта?
е Рюрикович улына?
урецкий султанлан серыш
лабуга – мерян илем
ире ял
льдермыш ял гыч Альмандар коча
уянче Лаиш
амич Бердей
лтыш
утай Он
К
Э
Ч
Ч
П
С
Ч
М
М
Т
А
П
А
С
дай
алтык
ранец Айзуак
кпарс нерген преданий
афа-Гирей ден черемис-влак
арий алче-влак Иван Грозный дек миен
коштыныт мо?
омоносов—финно-угор?
икон − уло Русьын патриархше.
В
М
А
Т
А
Ш
У
А
С
М
Л
Н