1. In ’t kort
30 | nr. 14 - 14 september 2012 | propertynl magazine
Meer dan vroeger moeten juristen conflicten beslechten,
maar daarnaast moeten zij ook de markt vlot trekken
Juristen puzzelen
deals in elkaar
T
ijdens de Vastgoedregatta in Medemblik was het
weer een inkopper: een advocatenkantoor dat als
een van de laatste binnenzeilde kreeg te horen:
hoe meer tijd ze nemen, hoe hoger de rekening. Feit is
dat de grote daling van het transactievolume minder ef-
fect heeft op juristen dan op andere vastgoedadviseurs.
Dat ligt echter niet aan hogere rekeningen voor hetzelfde
werk. Per transactie is de som lager geworden en de hoe-
veelheid werk toegenomen. Er zijn dus meer kleine
transacties die buiten onze criteria vallen.
Clifford Chance en NautaDutilh wijzen op een andere
trend: het juridische werk verandert. Minder transacties,
maar meer herfinancieringen, (gedwongen) verkopen en
herontwikkeling. Van juristen worden creatieve oplossin-
gen verwacht. Weebers en Six wijzen op een verschui-
vende praktijk naar meer conflictbegeleiding. Veel advo-
catenkantoren signaleren een verharding onderling,
maar ook in de publiek/private verhoudingen. Daarbij
gaat het bijvoorbeeld over de onderhandelingen over
grondexploitatieovereenkomsten en gronduitgiften.
Vroeger was het zo – in de artikelen in PropertyNL van
Anne Bodzinga komt het vaak naar voren – dat bij con-
flicten de bazen bijeen kwamen om ze te beslechten. Dat
scheelde tijd en juridische kosten. Het verschil met nu
was dat dure meningsverschillen konden worden over-
brugd met het oog op de strategie van morgen. Het was
zakelijk verantwoord om niet altijd je gelijk na te streven.
Doordat veel partijen het perspectief missen, omdat zij
zich uit een markt gaan terugtrekken – denk aan ING
Real Estate Development of SNS Property Finance – is er
PropertyNL Top Vastgoedjuristen
• Het werk verandert:
minder transacties,
maar meer
herfinancieringen
• Veel kantoren
signaleren een
verharding
• Per transactie lagere
som en meer werk
door Wabe van Enk (Research Daphne Boiten en Mariëlle Been)
nr kantoor
1 Houthoff Buruma
2 Loyens Loeff
3 Stibbe
4 NautaDutilh
5 Lexence
6 De Brauw Blackstone Westbroek
7 Boekel De Nerée
8 CMS Derks Star Busmann
9 AKD
10 DLA Piper
kantoor (alfabetisch)
AKD
Allen Overy
CMS Derks Star Busman
De Brauw Blackstone Westbroek
DLA Piper
Houthoff Buruma
Lexence
Loyens Loeff
Schaap Partners
Stibbe
Top-10 Juristen 2012 Top-10 op basis van volume transacties
Voor de ranglijst zijn de drie
verschillende specialismen
als uitgangspunt genomen:
transacties, financieringen
en ontwikkelingen. Op basis
daarvan is een totale ranglijst
gemaakt. Een kantoor dat
maar op één aspect hoog
scoort, zal in de overall rang-
lijst dus in de middenmoot
uitkomen.
Op het deelgebied vastgoed-
transacties (koop en huur)
steekt Loyens Loeff met kop
en schouders boven de rest uit,
op enige afstand gevolgd door
Houthoff Buruma. Loyens
Loeff was in 2011 bij meer dan
€ 2,5 miljard aan transacties
betrokken. Opvallend is dat
NautaDutilh en Boekel de Nerée
net buiten de top-10 vallen.

2. propertynl magazine | nr. 14 - 14 september 2012 | 31
top vastgoedjuristen
geen mogelijkheid om iets met de toekomst te verreke-
nen. Ook overheden missen bij een verstoorde relatie
met een marktpartij het pressiemiddel van vroeger. Een
voorbeeld gaf Den Haag met een publieke schoffering
van ontwikkelaar Eurocommerce voor een project met
Koolhaas. Het mocht niet baten voor Den Haag, niet voor
het project en trouwens ook niet voor Eurocommerce,
dat failliet ging.
Voor de juristen is een in het oog springende rol bij fail-
lissementen weggelegd, maar minder bekend is dat ban-
ken veel liever een executie vermijden en kiezen voor een
gestructureerd onderhands verkoopproces. Loyens
Loeff geeft daarvan in dit onderzoek voorbeelden.
Transacties
Niet alleen het transactievolume is teruggelopen, ook het
karakter ervan is veranderd. Loyens Loeff signaleert
een trend van joint ventures/club deals, waarbij grote in-
stitutionele of private beleggers optrekken met een erva-
ren asset manager. Bij grote, spraakmakende transacties
van dit jaar die nog niet meetellen in dit onderzoek, zoals
de verkoop van de High Tech Campus in Eindhoven, is
eigenlijk geen sprake van een pure vastgoedtransactie,
maar van een multinationaal bedrijfsconcept.
Een ander voorbeeld dat vorig jaar al werd aangekondigd
is Uni-Invest – dat feitelijk geen vastgoedtransactie is,
maar een herfinanciering van een gecompliceerde ge-
trapte lening (CMBS).
Om transacties mogelijk te maken speuren partijen naar
nieuwe mogelijkheden. Voorbeelden daarvan geeft Wee-
bers. Zoeken naar andere methode van gronduitgifte,
waarbij minder kans is om te temporiseren. In de prak-
tijk komt dit tot uiting in meer koopopties dan koopplich-
ten, waarbij de gronduitgifte aan derden kan worden toe-
gestaan als niet binnen een bepaalde termijn wordt
afgenomen.
Er is sprake van de herontdekking van erfpacht. Barents-
Krans, Deterink en Loyens Loeff komen met voorbeel-
den over de opkomst van de zogenaamde erfpachtlease.
Voordeel hiervan is dat bespaard kan worden op over-
drachtsbelasting. Van Boot is de constructie van de om-
gekeerde erfpacht.
Steeds meer worden de uiteindelijke afnemers/beleg-
gers/huurders in een vroeg stadium bij een project be-
trokken, omdat dit meerzekerheid biedt voor de realisa-
tie. Afnemers willen daarentegen ook meer inspraak en
de mogelijk om zich toch terug te trekken.
Sommige vastgoedjuristen bewijzen ook hun meer-
waarde op het gebied van energie. Boot geeft voorbeel-
den van greenlease en energiecoöperatie, waarbij ge-
bouwen niet als afnemer, maar als energieproducent
kunnen worden ingezet. Dit staat los van de belangrijke
rol die vastgoedjuristen spelen bij energiecentrales en
windmolenparken.
Financieringsmarkt
De bankencrisis verdiept zich: steeds meer loketten wor-
den alleen geopend voor bestaande klanten die anders in
problemen komen. Juristen kunnen zich terugverdienen
door nieuwe bronnen van financiering te zoeken.
Houthoff Buruma en Stibbe geven daarbij voorbeelden
door projecten zodanig te structureren dat zij interessant
kantoor (alfabetisch)
Allen Overy
Clifford Chance
CMS Derks Star Busmann
De Brauw Blackstone Westbroek
DLA Piper
Houthoff Buruma
Loyens Loeff
NautaDutilh
Stibbe
Van Doorne
kantoor (alfabetisch)
AKD
Boekel De Nerée
Boot Advocaten
CMS Derks Star Busman
Houthoff Buruma
Lexence
Loyens Loeff
NautaDutilh
Stibbe
Straatman Koster
Top-10 op basis van volume financieringen Top-10 op basis van volume ontwikkelingen
NautaDutilh voert de lijst aan op
basis van financieringen. Naast
een imposante lijst met directe
financieringen van vastgoed was
het kantoor ook in 2011 weer
betrokken bij securitisaties van
hypotheken met duizelingwek-
kende volumes. De kantoren zelf
noemen Clifford Chance, Loyens
Loeff en Allen Overy als
toonaangevend op dit gebied.
Het kantoor dat in 2011 bij de
meeste en grootste projecten
was betrokken was Lexence.
Houthoff Buruma neemt de
tweede positie in, maar wordt
door andere kantoren het vaakst
als specialist op dit gebied
genoemd.
Voor de ranglijst zijn alleen pro-
jecten meegeteld die betrekking
hebben op vastgoed.
Niet alleen het transactievolume
is teruggelopen, ook het karakter
ervan is veranderd

3. top vastgoedjuristen
propertynl magazine | nr. 14 - 14 september 2012 | 33
worden voor institutionele beleggers (tot nu toe vooral
infrastructuur, gesproken wordt ook over verpakte hypo-
theken of eventueel grondportefeuilles). Er zijn ook voor-
beelden van joint ventures tussen ontwikkelaar-belegger
(Corio en Syntrus Achmea) of tussen ontwikkelaar-aan-
nemer. Boekel De Nerée geeft aan dat zij in dergelijke
gevallen soms als enige advocaat namens alle partijen
optreden, terwijl de bedrijfsjuristen over de belangen van
partijen waken.
Uit onderzoek blijkt dat de markt voor zorgvastgoed in de
toekomst belangrijker is dan de kantorenmarkt (in huur-
waarde gemeten). Uit de gegevens van PropertyNL van
ontwikkelaars en makelaars blijkt dit echter nog niet,
waarschijnlijk omdat er veel voor eigen rekening wordt
gebouwd, maar in dit juristenonderzoek komt dit wel
naar voren. Het aandeel zorgvastgoed, als dit al zo wordt
benoemd, stijgt. Het gaat zowel om de financiering van
(nieuwbouw van) ziekenhuizen, als om de aankoop/be-
legging in zorgobjecten (zorgwoningen).
Op grond van de voorgaande trends is het niet meer mo-
gelijk een exacte onderverdeling te maken, vandaar de
opsplitsing in divisies van kantoren die én op transactie-
gebied én op financieringen én op gebiedsontwikkeling
én op het gebied van aantallen vastgoedjuristen scoren,
met Houthoff Buruma en Loyens Loeff op een eerste
plaats. Dan volgt een kopgroep van vijf kantoren en een
groep van 25 kantoren die zich duidelijk hebben onder-
scheiden in het afgelopen jaar op het gebied van vast-
goed. In de volgende editie wordt aandacht besteed aan
de tien personen die het meest hun stempel op de vast-
goedpraktijk van 2012 hebben kunnen drukken.
De vastgoedjuristen worden gerubriceerd aan de
hand van aangeleverde transacties en antwoorden
op een aantal vragen. Om te worden meegeno-
men moeten de transacties voldoen aan de vol-
gende criteria:
1 Het gaat om te traceren transacties met een
overwegend vastgoedkarakter. Onder vastgoed
wordt verstaan: kantoorgebouwen, winkels, be-
drijfspanden, woningportefeuilles, horecaruimte,
parkeergarages of maatschappelijk vastgoed zoals
scholen en zorgvastgoed. Transacties met betrek-
king tot infrastructuur worden niet meegenomen.
2 Het onderzoek naar de omvang van transacties
houdt geen puur kwantitatief of kwalitatief oor-
deel in. Het is een leidraad voor kantoren die zich
hebben bewezen met professionele vastgoedpar-
tijen in bepaalde rechtsgebieden.
3 Transacties worden onderverdeeld in: koop- en
huurtransacties (vastgoedtransacties van partij a
naar b), financieringen (vastgoedfinancieringen
van partij a of b, vastgoedadvisering bij financiële
en/of juridische transformatie van portefeuilles en
of fondsen) en project- en gebiedsontwikkeling.
4 Er geldt een ondergrens van € 10 mln.
5 De transactie is afgerond tussen 1 januari en 31
december 2011
6 In het geval het gaat om project- of gebieds-
ontwikkeling tellen alle projecten mee waar een
kantoor in 2011 betrokken was, ook als deze al
eerder zijn opgegeven. Bij de projecten is ook een
inschatting van de waarde van het project nodig.
7 De transactie heeft betrekking op in Nederland
gelegen vastgoed.
8 Transacties die niet zijn doorgegaan, worden
niet meegenomen.
9 Wanneer er sprake is van zowel juridische als
notariële begeleiding vindt geen dubbeltelling
plaats.
10 Transacties worden afgerond op hele miljoenen
11 Onderzocht zijn kantoren die gevestigd zijn in
Nederland.
12 Transacties die niet aan de criteria voldoen, zijn
niet meegeteld voor de ranking, maar kunnen
wel genoemd zijn in de tekst ter illustratie van de
praktijk van een kantoor.
13 In tegenstelling tot voorgaande jaren is de
top-10 juristen tot stand gekomen door het optel-
len van de posities van het kantoor in de rankings
van de drie specialismen. De laagste totaalscore le-
vert de hoogste positie op. Ter bevordering van de
leesbaarheid zijn de namen van partijen afgekort.
Verantwoording en criteria 2012
aantal juristen per kantoor
Kantoor Advocaten en notarissen * Vastgoedjuristen 2012 **
Loyens Loeff 328 90
Houthoff Buruma 280 70
NautaDutilh 290 70
Pels Rijcken Droogleever Fortuijn 153 65
Boekel De Nerée 134 62
AKD 208 55
Lexence 75 55
CMS Derks Star Busmann 143 50
Clifford Chance 131 25
De Brauw Blackstone Westbroek 318 25
Stibbe 169 25
Van Doorne 134 25
Allen Overy 185 24
DLA Piper 112 22
Deterink 48 18
Rechtstaete 17 17
BarentsKrans 59 14
Straatman Koster Advocaten 14 14
TeekensKarstens 40 n.n.b.
Baker McKenzie 133 11
Holland Van Gijzen 105 11
Buren van Velzen Guelen 50 10
Kneppelhout Korthals 48 10
Boot Advocaten 9 9
Weebers Vastgoed Advocaten 9 9
Schaap Partners 30 8
Six Advocaten 7 8
Greenberg Traurig 36 4
VMW Taxand 50 4
* Bron: Stand van de advocatuur 2012 en Stand van het Notariaat 2012
** Bron: PropertyNL (advocaten, notarissen en fiscalisten)