Prezentacja z seminarium "Publikacje w otwartym dostępie", 20 IV 2016 r., Biblioteka Politechniki Lubelskiej

1. Publikacje w otwartym dostępie
Michał Starczewski
Lidia Stępińska-Ustasiak
Platforma Otwartej Nauki ICM UW

2. Platforma Otwartej Nauki
• Działamy na rzecz zwiększenia dostępności, widoczności i
oddziaływania dorobku polskich naukowców
• Wspieramy badaczy, wydawców czasopism i instytucje naukowe w
dzieleniu się wiedzą
• Analizujemy komunikację naukową i przygotowujemy rozwiązania dla
otwartej nauki (ekspertyzy, raporty)
• Realizujemy szkolenia dla wszystkich wymienionych grup

3. Akademicka wiosna
Fot. Massmo Relsig
/ Flickr CC BY NC ND

4. Akademicka wiosna
Fot. Massmo Relsig
/ Flickr CC BY NC ND
Na początku 2012 Tim Gowers, wybitny brytyjski matematyk, laureat medalu Fieldsa, czyli
najbardziej prestiżowej nagrody w dziedzinie matematyki, ogłosił na swoim blogu, bojkot
czasopism wydawnictwa Elsevier. Był to protest przeciwko zawyżonym cenom czasopism
oraz przeciwko lobbystycznej działalności wydawnictwa w Kongresie USA.
Pod wpływem stowarzyszeń wydawców w grudniu 2011 roku po raz kolejny wniesiono
projekt ustawy znanej jako RWA (Research Works Act), na mocy której agencje federalne
nie mogłyby już wymagać, aby wyniki finansowanych przez nie badań były udostępniane za
darmo.
Wydawnictwo Elsevier aktywnie lobbowało za RWA i tym sprowokowało brytyjskiego
uczonego. Wpis na blogu Gowersa spotkał się z ogromnym odzewem: do bojkotu
przyłączyło się do dzisiaj ponad 12 tysięcy naukowców, Elsevier już w lutym cofnęło swoje
poparcie dla RWA (zapewniając, że nie ma to żadnego związku z bojkotem), a oświadczenie
Gowersa obwołano początkiem „akademickiej wiosny”.
(opr. na podstawie „Akademicka wiosna”, Marta Hoffman-Sommer, Gazeta Wyborcza 10.07.2012)

5. Dlaczego zmienia się komunikacja w nauce?
Ograniczenia
tradycyjnego
systemu
dystrybucji
publikacji
naukowych
Rozwój nowych
technologii
Rosną koszty
subskrypcji
Potrzeba
szybszej, bardziej
efektywnej i
bardziej
globalnej
wymiany wiedzy
Rozwój
otwartego
dostępu

6. Dlaczego otwarty dostęp zdobywa
popularność?
•Dostępność publikacji
•Silniejsze oddziaływanie publikacji (więcej cytowań)
•Szansa na dotarcie poza środowisko akademickie
•Archiwizacja i długoterminowe przechowywanie treści w postaci cyfrowej
naukowcy

7. Dlaczego otwarty dostęp zdobywa
popularność?
•Ułatwienie procedur zarządzania wiedzą i jej ewaluacji
•Promocja osiągnięć pracowników instytucji
instytucje
naukowe
Iconbyfreepikfromwww.flaticon.com

8. Dlaczego otwarty dostęp zdobywa
popularność?
•Zwiększenie zwrotu z inwestycji w badania naukowe
•Promocja instytucji prowadzących i finansujących badania naukowe
instytucje
finansujące

9. Dlaczego otwarty dostęp zdobywa
popularność?
•Łatwiejsza i szybsza komunikacja naukowa
•Więcej współpracy
•Umiędzynarodowienie wyników badań
•Łatwiejsza walka z nierzetelnością naukową
nauka

10. Dlaczego otwarty dostęp zdobywa
popularność?
•Bardziej efektywna nauka, badania szybciej posuwają się naprzód
•Ułatwienie współpracy między różnymi podmiotami
•Bezpłatny dostęp do treści naukowych dla osób spoza środowiska naukowego:
lekarzy, nauczycieli, przedsiębiorców, i innych
społeczeństwo
Iconbyfreepikfromwww.flaticon.com

11. Zmiany w sposobie uprawiania nauki
Cztery paradygmaty w nauce (Jim Gray, 2007):
1 Empiryczny – opis zjawisk naturalnych
(ostatnie tysiaclecia)
2Teoretyczny – budowa modeli i uogólnień
(ostatnie stulecia)
3 Obliczeniowy – symulacje złożonych zjawisk
(ostatnie dekady)
4 Eksploracja danych – badania „data-intensive”, w tym
analiza maszynowa (text mining, data mining)
(ostatnie lata)

12. Publikowanie w karierze naukowca
Punkty Ocena pracownikaWpływ
Zasięg
Parametry brane pod
uwagę we wnioskach
grantowych
Indeks H
Widoczność
Ocena jednostki
naukowej
Cytowania

13. Rynek wydawniczy
• 28 000 czasopism naukowych
• 1,5 miliona artykułów naukowych rocznie
• Tysiące wydawców naukowych na świecie
• Ponad 2000 czasopism punktowanych w Polsce z listy
MNiSW

14. Open Access
rewolucja w dostępie

15. • „Przez otwarty dostęp rozumiemy dostępność treści za darmo i w
publicznym internecie, co pozwala każdemu czytać, ściągać, kopiować,
rozprowadzać, drukować, przeszukiwać, zamieszczać odnośniki do pełnych
wersji tekstów, indeksować, przekazywać jako dane do oprogramowania
oraz używać w dowolnym innym, zgodnym z prawem celu”
• Dostęp bez barier finansowych, prawnych, czy technicznych
• Jedynym ograniczeniem powinno być zapewnienie autorom kontroli nad
integralnością ich utworów oraz prawa do odpowiedniego uznania ich
autorstwa i cytowania ich prac
Budapest Open Access Initiative, 2002

16. Co jest przedmiotem otwartego dostępu?
Artykuły i książki
KTHBiblioteket,CC-BY-SA
https://www.flickr.com/photos/kthbiblioteket/4472640423/
Dane badawcze
„zarejestrowane materiały o charakterze faktograficznym powszechnie
uznawane przez społeczność naukową za niezbędne do oceny
wyników badań naukowych”

17. Po co otwierać dane badawcze?
 łatwiej sprawdzić, czy opublikowane już prace naukowe opierają się na powtarzalnych
wynikach, łatwiej także przeciwdziałać oszustwom i nierzetelności naukowej
 udostępnienie danych umożliwia nowe analizy i interpretacje
 otwarte dane można łączyć ze sobą, tworząc nowe zestawienia
 z otwartych danych mogą korzystać naukowcy z innych dziedzin oraz osoby spoza
środowiska akademickiego, co daje szanse na ich nowatorskie wykorzystanie
 dzięki otwartym danym badania naukowe posuwają się szybciej, jest mniej konkurencji,
a więcej współpracy

18. Otwarty dostęp do danych badawczych
• Specjalistyczne repozytoria ustabilizowane dla wielu dziedzin
• Co z danymi dla których brak specjalistycznych repozytoriów?
➞ Szeroko zakrojone lub ogólne repozytoria danych
• Czasopisma publikujące dane (data journals)
• Największa trudność: różnorodność małych danych

19. Dane:
(1) badawcze
(2) otwarte
RepOD - serwis dla polskiej społeczności
akademickiej
➞ ze wszystkich dziedzin nauki
➞ wszystkie formaty plików
www.repod.pon.edu.pl

20. Otwarta
nauka
Otwarte
publikacje
Nauka
obywatelska
Blogi naukowe
Inne
Otwarte dane

21. Różni gracze – różne zadania
MNiSW
Agencje finansujące badania
Instytucje naukowe
Wydawcy
Naukowcy
Polityki instytucjonalne
Udostępnianie oddolne

22. Otwarty dostęp na świecie
…zajmuje coraz silniejszą pozycję.

23. Otwartość w nauce na świecie
Otwartość jest wdrażana przez najlepsze uczelnie, takie jak Harvard,
Princeton, MIT czy Politechnika Federalna w Zurychu, które uznają, że
ułatwia ona współpracę, promuje osiągnięcia naukowe i wzmacnia rolę
nauki w rozwoju gospodarczym.
Instytucje finansujące badania coraz częściej wymagają, aby efekty
finansowanych przez nie projektów były dostępne w sposób otwarty
(National Institutes of Health, Wellcome Trust, brytyjskie Research
Councils, węgierska OTKA, Komisja Europejska i ERC).
Rozwiązania dotyczące otwartości są też przyjmowane na szczeblu
rządowym, np. w USA, Argentynie, Hiszpanii.

24. Politechnika w Zurichu (ETH Zurich)
• ETH Zurich zakłada, że powstałe w ramach uczelni wyniki badań będą
upowszechniane tak szeroko jak to możliwe wykorzystując zasady otwartego
dostępu
• ETH jest sygnatariuszem Deklaracji Berlińskiej (2006)
• ETH Zurich wprowadziła politykę otwartego dostępu w 2008 roku i wymaga od
pracowników oraz doktorantów umieszczania wszystkich artykułów (postprint) w
repozytorium instytucjonalnym (ETH E-Collection) o ile nie ma ograniczeń
prawnych.
• ETH oczekuje również, że tam gdzie jest to możliwe, pracownicy zachowają prawa
autorskie
• ETH zachęca do publikowania w czasopismach Open Access i pokrywa część
kosztów (pracownicy publikują bez opłat w czasopismach otwartych wydawców
takich jak PLOS, Frontiers, MDPI, Copernicus, Springer Open/Biomed Central
Źródło: https://www.library.ethz.ch/en/ms/Open-Access-at-ETH-Zurich/ETH-Zurich-s-Open-Access-Policy

25. Wdrażanie otwartego dostępu w Europie
2008: Komisja Europejska uruchamia Pilotaż Otwartego Dostępu dla Siódmego
Programu Ramowego.
2012: Komisja Europejska zapowiada otwarty dostęp do wszystkich publikacji
powstających w ramach programu Horyzont 2020 oraz zobowiązuje kraje
członkowskie do przygotowania narodowych strategii wdrożenia otwartego
dostępu.
2013: Komisja Europejska wprowadza obowiązek otwartej publikacji artykułów w
programie H2020 oraz Pilotaż Otwartych Danych.

26. Otwarty dostęp w Polsce
…rozwija się poprzez różnorodne oddolne inicjatywy

27. Otwarty dostęp w Polsce w liczbach
• Prawie połowa (49%) spośród niemal 2000 czasopism
punktowanych z wykazu MNiSW udostępnia swoje bieżące
numery bezpłatnie w internecie.
• Wzrasta popularność praktyk otwartościowych wśród badaczy:
59% przebadanych naukowców przynajmniej raz udostępniło w
sposób otwarty swoją pracę, choć tylko niespełna 12% z nich
robi to regularnie.
• 74% respondentów popiera udostępnianie w sposób otwarty
wyników wszystkich badań naukowych finansowanych ze
środków publicznych.
• Powstają pierwsze repozytoria instytucjonalne i dziedzinowe, w
których naukowcy mogą umieszczać swoje prace (artykuły,
książki, rozprawy doktorskie czy raporty) – jest ich obecnie,
łącznie z repozytoriami danych badawczych 29.

28. Otwarty dostęp w Polsce – działania na
szczeblu ogólnopolskim
• W lipcu 2013 roku PAN i KRASP podpisały wspólną deklarację dotyczącą
otwartego dostępu, w której rekomendują model repozytoryjny
• Polska Bibliografia Naukowa – zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Nauki i
Szkolnictwa Wyższego z 29 czerwca 2015 r. w sprawie Systemu Informacji o
Nauce jednostki naukowe mają umieszczać w systemie PBN informacje o
otwartym dostępie do publikacji afiliowanych w ich instytucjach
• W październiku 2015 MNiSW opublikowało dokument „Kierunki rozwoju
otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce ”,
w którym określa strategiczne kierunki wdrożenia otwartego dostępu

30. Rozporządzenie MNiSW z dn. 29 czerwca 2015 r.
w sprawie Systemu Informacji o Nauce
Załącznik nr 1: szczegółowy zakres wymaganych informacji,
m.in.:
 Publikacje w czasopismach naukowych
 Monografie
 Rozdziały w monografiach wieloautorskich
Dla każdego rodzaju publikacji podobne pytania dotyczące OD.

31. Informacje o otwartym dostępie
do publikacji (Open Access)
Sposób udostępnienia:
 Otwarte czasopismo (artykuły) lub witryna wydawcy (monografie)
 Otwarte repozytorium
 Inne

32. Otwarty dostęp do publikacji
Złota droga:
otwarte czasopisma i książki
Zielona droga:
otwarte repozytoria naukowe

33. Finansowanie czasopism naukowych
Autor
Wydawca
Czytelnik
subskrypcja
Autor
Wydawca
Czytelnik
APC
Autor
Wydawca
Czytelnik
Instytucja
zewnętrzna
dotacja
czasopismo
subskrybowane
czasopismo
otwarte
model APC
czasopismo
otwarte
model bezpłatny

34. Finansowanie otwartych repozytoriów
Autor
Repozytorium
Czytelnik
Instytucja
zewnętrzna
otwarte
repozytorium
(np. uczelnia, instytut badawczy,
instytucja finansująca naukę, rząd, …)

36. http://www.opendoar.org/

38. Repozytorium CeON
● Daje polskim naukowcom możliwość prostego i szybkiego
umieszczenia prac naukowych w otwartym dostępie.
● Z tej możliwości skorzystało 5942 autorów, którzy udostępnili
8066 prac, w tym m. in. 6158 artykułów, 37 doktoratów,
152 materiały konferencyjne i 74 raporty.
● Dzięki temu ich publikacje są lepiej widoczne, łatwiejsze do
wyszukiwania oraz częściej czytane i cytowane.

39. Wersja tekstu, która jest
dostępna w sposób otwarty
• „oryginalna wersja autorska”
• „ostateczna wersja autorska”
• „ostateczna wersja opublikowana”

40. Rozróżnienie na preprinty i postprinty nie jest jednoznaczne.
Prawdopodobnie przepis należy rozumieć następująco:
• „oryginalna wersja autorska”  manuskrypt sprzed recenzji
• „ostateczna wersja autorska”  po recenzji, przed składem
• „ostateczna wersja opublikowana”  plik wydawcy

41. Informacja o momencie
udostępnienia
• „data udostępnienia publikacji w sposób otwarty” (artykuły)
• „informacja o momencie udostępnienia (…) w sposób otwarty” (monografie,
rozdziały)

42. Informacja o momencie udostępnienia
• „przed opublikowaniem”
• „w momencie opublikowania”
• „po opublikowaniu - wraz z podaniem liczby miesięcy, jakie upłynęły
od momentu opublikowania do momentu udostępnienia publikacji w
sposób otwarty”
W niektórych dyscyplinach jest zwyczaj deponowania w repozytorium artykułu w
momencie akceptacji przez redakcję, a przed opublikowaniem.
Embargo – z góry określony okres, przez który publikacja nie jest dostępna w
sposób otwarty.

43. A co na to prawo autorskie?
Cold Storage, https://www.flickr.com/photos/coldstorage/3167929623/; CC BY 2.0

44. Otwarta licencja, na jakiej
publikacja jest dostępna
• Licencje Creative Commons
• „inna otwarta licencja”

45. Prawo autorskie
• Prawa wyłączne („wszystkie prawa zastrzeżone”)
• Przedmiot ochrony: UTWÓR
(przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze)
Ale NIE: idee, odkrycia, procedury, koncepcje matematyczne, …

46. Dozwolony użytek
• Ustawowe ograniczenie wyłączności praw
• Co można zrobić z utworem bez zgody autora?

47. Autor - wydawca
Przeniesienie
praw
Na wszystkie
pola
eksploatacji
Na niektóre
pola
eksploatacji
licencja
wyłączna niewyłączna

48. „Niektóre prawa zastrzeżone”

49. BY – uznanie autorstwa
NC – użycie niekomercyjne
SA – na tych samych warunkach
ND – bez utworów zależnych

50. Anita Wasik, CC BY-SA 3.0 PL

51. Na jak wiele pozwolę odbiorcy?
Otwarty dostęp
GRATIS
Otwarty dostęp
LIBRE

54. Creative Commons w nauce
• Autorskie prawa majątkowe mogą blokować rozpowszechnianie publikacji
• Licencje CC zapewniają ochronę praw osobistych (m.in. autorstwo)
• Walutą naukowców są cytowania i prestiż
• Text & data mining

56. Pomocnik Prawny PON

57. Opublikowałem. Co dalej?
the.Firebottle, https://www.flickr.com/photos/thefirebottle/122895549/in/photostream/, CC BY-SA

58. Widoczność

59. Gdzie jest
czytelnik?
Wyszukiwarki
internetowe
(Google Scholar)
Staranne
metadane

62. Digital Object Identifier
• „Identyfikator DOI lub adres strony internetowej
zawierającej pełny tekst”

63. Czasopisma naukowe
Autor
Wydawca
Czytelnik
subskrypcja
Autor
Wydawca
Czytelnik
APC
Autor
Wydawca
Czytelnik
Instytucja
zewnętrzna
dotacja
czasopismo
subskrybowane
czasopismo
otwarte
model APC
czasopismo
otwarte
model bezpłatny

64. Czasopisma hybrydowe
• Dostęp płatny, ale autor może zapłacić za opcję open access
• wzbudzają bardzo wiele kontrowersji
• są drogie
• służą przede wszystkim interesom wydawców komercyjnych, a nie
społeczności naukowej

65. Springer Open Choice
Od 2010 r. MNiSW w ramach narodowej licencji akademickiej na
czasopisma wydawnictwa Springer
pakiet umożliwiający polskim autorom wybór OD do artykułów do
publikacji przez redakcje bez dodatkowych kosztów
Czasopisma hybrydowe
1500-1800 artykułów rocznie

66. Springer Open Choice
 Licencja Creative Commons Uznanie Autorstwa (CC BY) (z nielicznymi
wyjątkami)
 Wersja ostateczna wydawcy
Opis:
http://vls.icm.edu.pl/zasady/2015/Springer/SpringerOpenChoice2015.html

67. Springer Open Choice
Kto jest uprawniony?
„Warunkiem skorzystania z opcji Open Access jest polska afiliacja
autora korespondencyjnego”
„nie jest istotna afiliacja innych autorów, ani kolejność autorów”

68. Springer Open Choice
Czasopisma objęte programem
Ok. 1670 czasopism hybrydowych wydawanych przez Springer
Lista: vls.icm.edu.pl/zasady/2015/Springer/SpringerOpenChoiceTitles_2015.xls
NIE: czasopisma SpringerOpen (ok. 160 tytułów)
http://www.springeropen.com/about

69. Springer Open Choice
Procedura przystąpienia
 Autor korespondencyjny otrzymuje zawiadomienie o akceptacji
artykułu
 otrzymuje link do interfejsu, za pomocą którego może zadeklarować
swoją afiliację i wybrać opcję Open Access
 Należy wybrać afiliację z listy, na której znajdują się wszystkie
instytucje krajowe zgłoszone do licencji Springer
 Jeśli instytucji brakuje na liście należy skontaktować się:
wbn-admins@icm.edu.pl

70. Inne programy
• SCOAP3 : „Sponsoring Consortium for Open Access Publishing in Particle Physics (SCOAP3) to
międzynarodowe konsorcjum (…), koordynowane przez CERN, które od początku roku 2014
finansuje otwarte publikacje naukowe z zakresu fizyki cząstek. Konsorcjum zawarło umowy z
wydawcami na lata 2014-2016, na podstawie których wybrane czasopisma fizyczne (…), patrz
scoap3.org, zostały przekształcone z modelu subskrypcyjnego na model "open access" i są w
całości finansowane ze środków SCOAP3. W czasopismach tych mogą publikować wszyscy
naukowcy z krajów uczestniczących w konsorcjum i nie ponoszą za to żadnych opłat
indywidualnych. W przygotowaniu SCOAP3 uczestniczyły polskie grupy badawcze tworzące
krajowe konsorcjum „Polska Fizyka Cząstek”, którego koordynatotem jest IFJ PAN.”
• Science: „W ramach krajowej licencji Science działa także roczny testowy program publikowania
otwartego w czasopiśmie Science Advances. Program pozwala na bezpłatną publikację 5
artykułów z Polski. Artykuły mogą być zgłaszane przez autorów korespondencyjnych afiliowanych
w instytucjach zarejestrowanych do krajowej licencji Science i będą przechodziły normalną
procedurę recenzji i akceptacji”.

71. Podsumowanie
• Otwarta nauka to więcej niż otwarty dostęp
• Otwarty dostęp jako nowy standard –> polityki instytucjonalne
• Złota droga OD i zielona droga OD (otwarte czasopisma i repozytoria)
• OD gratis i libre: na co pozwolę odbiorcy?
• Widoczność, nie tylko dostępność

72. Dodatkowe źródła informacji o otwartym
dostępie:
● „Otwarty dostęp” Peter Suber
● Poradnik omawiający problematykę
praw autorskich: "Otwarty dostęp do
publikacji naukowych. Kwestie
prawne„
● Raport „Otwarta nauka w Polsce
2014. Diagnoza”
● Raport „Otwarty dostęp w
instytucjach naukowych”

73. Przydatne linki
• http://otwartanauka.pl
• http://pomocnik.pon.edu.pl
• http://pon.edu.pl/index.php/nasze-publikacje
• http://otworzksiazke.pl
• https://depot.ceon.pl/
• http://bibliotekanauki.ceon.pl
• https://repod.pon.edu.pl/pl/

74. Dziękujemy!
Kontakt:
m.starczewski@icm.edu.pl
l.stepinska-ustasiak@icm.edu.pl
Prezentacja jest dostępna na licencji Creative Commons – Uznanie autorstwa 3.0 Polska
(http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode)