30 ĐỀ PHÁT TRIỂN THEO CẤU TRÚC ĐỀ MINH HỌA BGD NGÀY 22-3-2024 KỲ THI TỐT NGHI...
Những cạm bẫy tư duy
1. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Những cạm bẫy tư duy
(Phần Một)
André Kukla: Phan Thu dịch
Chúng ta xây dựng những kiểu ý
nghĩ vô ích theo từng biểu thời
gian có thể nhận thức được. Một
chiếc bẫy tư duy có thể trói buộc
chúng ta chỉ trong một khoảnh
nào đó khắc hoặc cũng có thể là
suốt cuộc đời. Tác hại của cả hai
loại bẫy này là như nhau. Do
tính chất ngắn ngủi nên sự lãng
phí thời gian và sinh lực mà
những chiếc bẫy tạm thời gây ra
rất khó nhận biết và điều chỉnh.
Chúng đến và đi trước khi ta
nhận thức được những hành vi
của mình. Kết quả là chúng càng
xuất hiện nhiều hơn. Một công
dân thành thị của thế kỷ XXI có thể hoàn toàn thoát khỏi cái
bẫy tư duy kéo dài hơn vài phút trong một khoảng thời gian
nhất định hay không vẫn còn là một nghi ngờ. Tác hại tích lũy
trong suốt một ngày từ những cái bẫy nhỏ này sẽ gây ra sự suy
kiệt khó lường
1. Bản chất của bẫy tư duy
Bẫy tư duy là trạng thái tư duy theo thói quen. Nó khiến chúng
ta mất đi sự thanh thản trong cuộc sống, lấy đi một lượng thời
gian đáng kể, làm ta kiệt sức mà không mang lại bất kỳ giá trị
nào.
Trong toàn bộ cuốn sách này, từ “giá trị” đề cập đến bất cứ
điều gì được xem là đáng giá đối với chúng ta. Cuốn sách này
2. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
không bàn luận về vấn đề đạo đức. Nó cũng không phải là một
cuốn sách giải trí hay liên quan đến các vấn đề xã hội. Nếu ta
cảm thấy hài lòng với việc xem tivi suốt ngày thì đó không bị
coi là một hoạt động lãng phí thời gian. Đối với chúng ta, việc
xem tivi cũng mang lại giá trị.
Có một sự thật là ta thường vắt kiệt sức mình vào việc theo
đuổi những phiền toái không mang lại giá trị gì cho mình, bất
kể chúng có thể gây ra vấn đề gì. Những phiền toái vô ích này
chính là những chiếc bẫy tư duy. Bẫy tư duy không cho phép ta
tận hưởng việc xem tivi như cách chúng ngăn ta làm một việc
quan trọng. Chúng hoàn toàn gây lãng phí thời gian.
Bẫy tư duy được nhận dạng dựa vào nội dung ý nghĩ của chúng
ta chứ không dựa vào hình thức của chúng. Bất kỳ khía cạnh
nào của cuộc sống – công việc nhà, giải trí cuối tuần, nghề
nghiệp, những mối quan hệ - đều có thể được cho là hữu ích
hoặc không hữu ích. Ta sẽ rơi vào cùng một cái bẫy như nhau
khi suy nghĩ về công việc đơn giản như rửa bát đến những vấn
đề phức tạp hơn như dự định kết hôn hoặc ly dị. Điểm khác
biệt không nằm ở chủ đề tư duy mà là ở phương pháp tư duy
về chủ đề đó. Khi tự thoát ra khỏi một chiếc bẫy, ta phát hiện
ra rằng những vấn đề trong mỗi khía cạnh cuộc sống đều
không đáng lo ngại.
Chúng ta xây dựng những kiểu ý nghĩ vô ích theo từng biểu
thời gian có thể nhận thức được. Một chiếc bẫy tư duy có thể
trói buộc chúng ta chỉ trong một khoảnh nào đó khắc hoặc
cũng có thể là suốt cuộc đời. Tác hại của cả hai loại bẫy này là
như nhau. Do tính chất ngắn ngủi nên sự lãng phí thời gian và
sinh lực mà những chiếc bẫy tạm thời gây ra rất khó nhận biết
và điều chỉnh. Chúng đến và đi trước khi ta nhận thức được
những hành vi của mình. Kết quả là chúng càng xuất hiện
nhiều hơn. Một công dân thành thị của thế kỷ XXI có thể hoàn
toàn thoát khỏi cái bẫy tư duy kéo dài hơn vài phút trong một
khoảng thời gian nhất định hay không vẫn còn là một nghi
3. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
ngờ. Tác hại tích lũy trong suốt một ngày từ những cái bẫy nhỏ
này sẽ gây ra sự suy kiệt khó lường.
Quan niệm bẫy tư duy cơ bản đã được đúc kết lại từ vài nghìn
năm trước:
Phàm sự gì có thì tiết, mọi việc dưới trời có kỳ định
Khi đi lệch hướng lời khuyên uyên thâm này – khởi đầu vào
một thời điểm sai lệch, tiếp tục với những bước đi sai lệch, từ
bỏ quá sớm hoặc quá muộn – chúng ta sẽ không đạt được
những thứ đáng ra phải có.
Cũng không có một nỗ lực nào quy định nội dung những hoạt
động của chúng ta. Mỗi sự việc đều có thời điểm nhất định. Cả
việc thưởng thức những món ngon và đạt được thành công
trong cuộc sống đều có thể là những hoạt động chính đáng.
Tuy nhiên, nếu ta cố gắng phát triển sự nghiệp của mình khi
đang ăn tối, quá trình tiêu hóa thức ăn sẽ bị ảnh hưởng – cũng
như ta sẽ không thể làm việc tốt trong khi cơ thể đang bài tiết
muối và nạp năng lượng với món súp. Ở đây không có giá trị
nào được chú trọng đúng mức. Chúng ta lẽ ra đã có thể tận
dụng tốt hơn nữa thời gian và các nguồn lực của mình.
Khi thực hiện công việc tốt nhất vào thời điểm thích hợp nhất
bằng phương pháp tối ưu nhất, chúng ta thường mắc những sai
lầm lặp đi lặp lại và tương tự nhau. Đây chính là những cái bẫy
tư duy.
Nếu bẫy tư duy có hại thì tại sao ta lại rơi vào những chiếc bẫy
đó? Sao ta không thoát khỏi chúng? Có ba lý do. Thứ nhất, ta
thường không có ý thức về những gì mình đang nghĩ đến. Thứ
hai, ngay cả khi ý thức được, chúng ta cũng không nhận ra
được bản chất có hại của những suy nghĩ đó. Thứ ba, ngay cả
khi nhận thức được tác hại, chúng ta cũng không thể thoát ra
khỏi nó, bởi điều đó đã trở thành thói quen.
Nếu ý nghĩ vẫn tiếp tục khi ta đã mắc bẫy trong trạng thái
không ý thức được, chúng ta cũng không thể thay đổi tình thế.
Ta không thể ngưng làm một việc khi không ý thức được ngay
4. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
từ đầu là mình đang làm việc gì. Cũng như nếu không biết rằng
mình đã mặc quần áo, sẽ không có chuyện ta cởi chúng ra ngay
cả khi rất nóng bức. Tương tự, khi không biết rằng mình đang
suy nghĩ những điều vô ích, ta không thể dừng suy nghĩ về
chúng.
Ý niệm không ý thức được những suy nghĩ của mình có thể
khiến ta suy nghĩ rất ngược đời – ta đánh đồng giữa ý thức với
tư duy. Thế nhưng, đây là hai quá trình không hề giống nhau
chút nào. Chúng ta có thể nhận thức rõ vị của một loại trái cây
lạ hay cảm giác cực khoái mà không suy nghĩ điều gì trong
đầu. Ngược lại, ta cũng có thể đang chìm ngập trong một mớ ý
nghĩ mà không hề để tâm đến một ý nghĩ cụ thể nào. Thử
nghiệm tư duy dưới đây sẽ cho ta thấy tầm quan trọng của vấn
đề này.
Khi tâm trí ta không bị xâm chiếm bởi một mối bận tâm hay
niềm vui thú cụ thể nào, ý nghĩ sẽ lang lang một cách hời hợt
từ chủ đề này sang chủ đề khác. Ta chỉ có thể kiểm soát cuộc
thử nghiệm này khi đặt mình vào giữa trạng thái thơ thẩn đó.
Đối với những người bị khó ngủ, thời gian họ nằm thao thức
trên giường sẽ rất lâu. Càng sớm nắm bắt trạng thái thơ thẩn
của mình, ta càng có thể bắt đầu tái cấu trúc chuỗi ý niệm cũ
đã dẫn dắt chúng ta. Nếu đang nghĩ về vẻ đẹp của Paris, có thể
ta sẽ hồi tưởng lại ý nghĩ đã có trước đó về một người bạn mới
từ thành phố này trở về. Ý nghĩ về sự trở về của người bạn đó
có thể bắt nguồn từ ký ức rằng anh này đang nợ tiền ta, mà ký
ức này lại có nguồn gốc từ những khó khăn tài chính của ta –
những khó khăn phát sinh khi ta muốn mua một chiếc xe mới.
Trong thử nghiệm này, không cần thiết phải quyết định trước
thời gian tái dựng ý nghĩ trong vài phút tiếp theo. Chúng ta
phải đợi đến khi nắm bắt được cái khoảnh khắc mà bản thân
đang lang thang với những ý nghĩ. Khi đó, ta luôn bất ngờ về
những ngóc ngách của luồng suy nghĩ. Nếu không có một sự
tái dựng chủ động, ta sẽ chẳng bao giờ ngờ được rằng ý nghĩ
5. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
về Paris lại có nguồn gốc từ ước muốn có một chiếc xe mới!
Sự bất ngờ này đã chứng minh cho một quan điểm. Chúng ta
sẽ không bất ngờ trừ khi không biết mình đã nghĩ gì. Suy nghĩ
của chúng ta là vô thức. Rõ ràng, quá trình suy nghĩ không phụ
thuộc nhiều vào sự tập trung liên tục của ta đối với nó mà phụ
thuộc nhiều hơn vào sự theo dõi về vị trí của tay và chân chúng
ta.
Bẫy tư duy thường duy trì trạng thái không ý thức theo cách
này. Chúng ta tự rơi vào những cái bẫy đó mà không hề quyết
định một cách có ý thức. Yêu cầu trước hết để thoát khỏi
chúng là học tập nghệ thuật nhận biết. Cuốn sách này cung cấp
những điều kiện cần thiết để đáp ứng yêu cầu đó. Nó là công
cụ dẫn đường của một nhà tự nhiên học dẫn ta đến một trật tự
xác định của quần thể tư duy, phác họa những đặc trưng nổi
bậc của nhiều bộ phận khác nhau, đưa ra những ví dụ minh họa
phong phú. Nó là cuốn cẩm nang để nhận dạng những chiếc
bẫy tư duy.
Bước đầu tiên là khám phá cách nhận biết và xác định những
chiếc bẫy. Thế nhưng, hai việc này vẫn chưa thể loại bỏ chúng.
Ta còn cần phải nhận thấy tính vô ích và có hại của chúng.
Thực tế, bẫy tư duy thường bị nhầm lẫn với những hoạt động
hoàn toàn cần thiết mà nếu không có chúng, cuộc sống sẽ trở
nên thật hỗn độn và nguy hiểm. Một số bẫy thậm chí còn được
tôn vinh bằng những mỹ từ rất hay ho. Ta sẽ không loại bỏ
chúng cho đến khi hoàn toàn tin chắc là chúng không mang lại
giá trị gì.
Mọi cuốn sách hướng dẫn dành cho nhà tự nhiên học đều chứa
loại thông tin thiết thực này. Chúng ta khám phá cách nhận biết
nấm amanit để làm gì nếu không biết rằng nó là nấm độc? Bên
cạnh những phương tiện đa dạng nhằm nhận biết bẫy tư duy,
cuốn cẩm nang này cũng sẽ đề cập đến các phân tích về tác hại
của chúng.
Sau khi biết cách nhận diện những chiếc bẫy và tin chắc rằng
6. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
việc thoát khỏi nó là có lợi, ta bỏ được một thói quen xấu. Khi
đó, ta giống như một người nghiện thuốc lá chấp nhận những
phát hiện được nêu ra trong bản phân tích của bác sĩ. Bất cứ
người nghiện thuốc lá nào cũng biết rằng đây là lúc bắt đầu
cuộc chiến. Cũng như cuộc chiến với thuốc lá, trong cuộc
chiến chống lại những chiếc bẫy tư duy, sự quyết tâm sẽ được
thiết lập, bị phá vỡ và rồi lại được thiết lập. Có người thành
công trong việc chiến thắng thói quen, nhưng cũng có người sẽ
thất bại, và chắc chắn cũng có người được tạo động cơ để giảm
hút thuốc. Chương cuối cùng của cuốn sách này sẽ mang đến
những lời khuyên chiến lược về việc làm thế nào để kiểm soát
cuộc chiến chống lại bẫy tư duy.
Các nhà khoa học tự nhiên phải vào rừng để tìm kiếm đối
tượng nghiên cứu của mình. Những người tìm kiếm bẫy tư duy
sẽ tìm thấy cái họ cần tìm giữa cuộc sống thường nhật. Bẫy tư
duy tồn tại trong hầu hết các sự kiện thông thường – trong hoạt
động mua sắm, tài chính, các cuộc gặp mặt, đánh răng, trò
chuyện với một người bạn – những sự kiện mà chúng ta có thể
dùng để nghiên cứu về những chiếc bẫy tư duy nhiều nhất. Khi
có khả năng chiến thắng khá cao, chúng ta trở nên quá chú tâm
vào kế quả đạt được và lơ là việc tiếp tục kiểm soát bản thân.
Nhưng khi hoạt động đó diễn ra gần như thường xuyên, ta cảm
thấy khó khăn khi phải kiểm tra lại những gì mình đã làm cũng
như tìm ra động lực để thử một phương pháp mới.
Khi khám phá bản thân theo cách này, ta thu được một lợi ích
bất ngờ từ sự gia tăng nhận thức về bản thân. Cuộc sống bình
thường lập tức trở nên phi thường và hấp dẫn. Một cuộc điện
thoại giữa giờ làm việc không còn là nỗi bực dọc mà sẽ là cơ
hội để ta quan sát những tác động của sự gián đoạn. Đi xem
phim muộn cho ta cơ hội để thẩm định bản chất của những
cuộc hẹn không quan trọng. Làm việc dưới áp lực là cơ hội vô
tận để tự khám phá bản thân. Việc rửa bát là điều kiện quan sát
những sức mạnh tâm lý đa dạng – những sức mạnh dùng để
7. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
đấu tranh với những vấn đề đáng ngại trong cuộc sống. Bởi
không xem các vấn đề này là những rắc rối phiền não nên
chúng ta sẽ không thể biết được gì về bản thân. Vì thế ta bắt
đầu đón nhận vấn đề như một kẻ đồng minh, đồng thời bị cuốn
hút bởi phản ứng của bản thân trước chúng. Và cuộc sống
thường ngày bị biến đổi thành cuộc phiêu lưu vô tận. Cuộc
phiêu lưu đó là gì nếu không phải là một thái độ trước vấn đề?
Đã đến lúc bắt đầu khám phá vẻ đẹp nội tại. Chúng ta
không cần quá háo hức thay đổi mọi thứ xung quanh. Sự can
thiệp mạnh mẽ có thể trì hoãn đến khi ta hiểu được sự cân bằng
sinh thái của môi trường còn rất lạ lẫm này. Trong khi chờ đợi,
hãy tận hưởng mỹ cảnh đó. Ngay cả nấm amanit cũng có vẻ
đẹp của nó cơ mà.
2. Cố chấp
Chiếc bẫy đầu tiên - sự cố chấp - là vẫn tiếp tục tiến hành
những công việc đã không còn giữ được giá trị của chúng.
Những công việc đó đã từng có ý nghĩa đối với chúng ta –
hoặc ta chưa bao giờ bắt đầu thực hiện chúng. Tuy nhiên,
chúng đã kịp biến mất trước khi ta đi đến tận cùng. Sở dĩ ta
còn có thể tiếp tục là do không nhận biết sự thay đổi hoặc hoàn
toàn không chịu thay đổi.
Chúng ta bắt đầu trò chơi Cờ Tỉ Phú trên máy tính bằng sự
hăng hái và – chắc chắn là – sẽ cảm thấy chán nản trước khi đi
đến tận cùng. Nhưng thay vì từ bỏ, chúng ta lại cố sức “khiến
nó kết thúc”. Đây quả là một minh họa rõ ràng nhất cho việc
lãng phí thời gian.
Ai đó bảo ta hãy nhớ lại tên của một diễn viên phụ trong
một bộ phim B nào đó từ thập niên 40. Tuy cái tên đang nằm
trên đầu lưỡi, nhưng ta hoàn toàn không thể nhớ được. Tuy
8. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
người muốn biết cái tên ấy đã không còn ở đó nhưng vấn đề
vẫn không chịu biến mất cùng với anh ta. Nó hành hạ ta cả
ngày. Mục đích ban đầu của chúng ta là trả lời câu hỏi của ai
đó. Thế nhưng, hiện tại, khi người hỏi không còn ở đó thì nó
không phải là mục đích của ta nữa. Vậy mà thậm chí đến khi
người hỏi có chết đi, gánh nặng mà ta đang mang này cũng sẽ
không nhẹ bớt đi.
Ta bắt đầu xem các chương trình tivi và sớm nhận ra rằng
nó chẳng đáng xem chút nào. Nhưng ta vẫn xem “cho tới
cùng” trong khi không ngừng chê bai sao mà nó lại tệ đến thế.
Chúng ta bắt đầu hát bài “Một ông sao sáng, hai ông sáng
sao” một cách ngốc nghếch. Khi lướt qua “ông sao” thứ tám-
mươi-lăm trong số 100 ông sao trong bài hát, chúng ta đã thấy
chán. Nhưng ta không từ bỏ. Thay vào đó, ta hát càng nhanh
hơn nữa để có thể kết thúc sớm hơn.
Trong một bài luận chính trị, ta đưa ra một phản luận dứt
khoát nhưng dài dòng trước quan điểm của đối thủ. Qua một
nửa bài luận, đối thủ cho biết rằng anh ta đã bị thuyết phục.
Chúng ta không cần phải nói gì thêm. Tuy nhiên, ta vẫn tiếp
tục cuộc tranh cãi nhạt nhẽo để đi đến một kết luận không cần
thiết.
Chúng ta không thể thuyết phục người khác một cách tuyệt
đối với kiểu hành vi hoàn toàn lập dị như thế này.
Điều khiến cho các hoạt động này trở thành những chiếc
bẫy tư duy là vì chúng tiến triển mà không dính dáng gì đến
nhu cầu và lợi ích của chúng ta. Nó thường không mang lại
cho chúng ta ước muốn tiếp tục thực hiện đến cùng. Trái lại,
trò chơi Cờ Tỉ Phú quá dài; việc đấu tranh để nhớ lại những
thông tin không có giá trị; chương trình tivi dở tệ mang đến
cảm giác khó chịu. Ta thiếu sự kiên nhẫn để hoàn thành chúng,
đồng thời cảm thấy nhẹ nhõm khi cuối cùng chúng cũng đi đến
kết thúc. Nếu có một viên thuốc giúp ta quên đi việc ai đó đã
hỏi ta về tên của một diễn viên trong bộ phim B, chúng ta sẽ
9. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
sung sướng uống nó ngay. Những người theo chủ nghĩa khoái
lạc – cho rằng chúng ta luôn hành động để tối đa hóa sự hài
lòng của mình - sẽ khó giải thích những hiện tượng như thế
này.
Tất nhiên, chúng ta có thể kiên trì vì những giá trị khác
thay vì sự hài lòng. Ta có thể giúp một đứa trẻ kết thúc trò chơi
Cờ Tỉ Phú chán ngắt. Ta có thể xem những chương trình tivi
dở tệ cho đến hết vì phải viết một bài phê bình về chương trình
này. Ta có thể hát theo ý mình đến hết bài hát chán ngắt như
một bài tập cho sự kiên nhẫn. Sự kiên nhẫn tẻ nhạt không phải
lúc nào cũng là chiếc bẫy cố chấp. Nhưng hầu hết những khán
giả của các chương trình tivi dở tệ đều không hề phải viết bài
phê bình nào, cũng như hầu hết ca sĩ hát bài hát ”Ông sao” đều
không tham gia bài tập tư duy. Họ không đạt được điều gì,
cũng như không tận hưởng nó.
Điều đáng ngạc nhiên là chính nền văn hóa đã dạy chúng ta
nhìn nhận sự cố chấp như một đức tính tốt. Ta cảm thấy hãnh
diện khi theo đuổi một con đường nhất định, không gì có thể
ngăn cản ta theo đuổi nó đến cùng. Ta dạy con mình rằng đó là
dấu hiệu của sự yếu đuối, là xấu xa khi bỏ dở nửa chừng bất kỳ
việc gì. Không thể chối cãi được rằng khả năng kiên trì trong
nghịch cảnh rất có ích cho chúng ta. Tuy nhiên, sẽ hoàn toàn
khác khi bảo rằng nên luôn sử dụng và sử dụng một cách
không chọn lọc khả năng đó. Có một sự tương phản đáng kể
giữa cố chấp và kiên định. Ta kiên định khi không hề dao động
trước trở ngại trong lúc đang theo đuổi mục đích của mình.
Nhưng sẽ vô cùng cố chấp khi ta cứ tiến hành mọi việc theo
hướng mà ta biết chắc sẽ dẫn đến một kết cục bế tắc.
Nhu cầu tư duy của việc phải hoàn tất mọi hoạt động còn dang
dở đã ăn sâu vào ta. Ta nhận thấy thật khó từ bỏ ngay cả khi
công việc còn dang dở kia cho thấy sự nhạt nhẽo của nó. Chính
vì đã bắt đầu công việc đó nên chúng ta buộc phải theo đuổi nó
đến cùng, bất kể lý do ban đầu còn hợp lý nữa hay không.
10. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Chúng ta hành động như thể bị trói buộc bởi một lời hứa – lời
hứa không với ai khác mà là với chính bản thân.
Ta bắt đầu xem một chương trình tivi chỉ với mục đích giải trí.
Thế nhưng, một động cơ thứ hai ngay lập tức sẽ xen vào: nhu
cầu phải hoàn tất những việc đã bắt đầu. Chúng ta sẽ không
nhận thấy nhu cầu đó nếu vẫn còn được tiêu khiển. Nó là một
lực đẩy trên con đường mà ta đang đi. Nhưng ta sẽ nhận thấy
tác động của nó ngay khi không còn hứng thú với chương trình
tivi đó. Do việc xem tivi chỉ có mục đích giải trí nên ta sẽ từ bỏ
ngay lập tức. Thế nhưng động cơ thứ hai – phải hoàn tất những
việc còn dang dở, chỉ vì chúng đã được thực hiện – lại khiến
chúng ta trở nên cố chấp.
Theo định luật chuyển động của Newton, một vật đang chuyển
động sẽ tiếp tục chuyển động thẳng đều mãi mãi nếu không bị
buộc phải thay đổi trạng thái đó bởi ngoại lực tác động lên vật.
Có vẻ như chúng ta cũng tuân theo định luật quán tính tư duy.
Khi đã bắt đầu một hoạt động, chúng ta vẫn sẽ tiếp tục vận
hành theo cùng một hướng tâm lý cho đến khi kết thúc. Cũng
giống như quán tính vật lý, xung lực có thể bị tác động bởi các
chiều hướng bên ngoài. Không phải trò chơi Cờ Tỉ Phú nào
cũng đều được chơi đến cùng. Một cơn động đất, một trận lụt
bất ngờ hay một cảm giác buồn đi vệ sinh đều có thể kết thúc
tất cả ngoại trừ những trường hợp ngoan cố do cố chấp. Ngay
cả sự tẻ nhạt cũng đủ khiến chúng ta từ bỏ. Nhưng khi đã ở
trong trạng thái cố chấp, sự tẻ nhạt cần phải tẻ nhạt hơn một
chút, sự cấp thiết cần phải khẩn cấp hơn và cảm giác buồn đi
vệ sinh phải bức bách hơn thì chúng ta mới có thể từ bỏ công
việc vô ích đang làm. Quán tính khiến ta cứ tiếp tục với công
việc vô ích đó bất kể tình trạng tẻ nhạt, cấp thiết hay bức bách
của một công việc cần thực hiện khác. Kết quả là quyết định từ
bỏ của chúng ta thường đến quá muộn.
Phải mất một lúc ta mới có thể quyết định từ bỏ công việc hiện
tại để bắt đầu một hoạt động quan trọng nào đó. Tuy nhiên,
11. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
một khi đã khởi động, ta không thể dễ dàng hủy bỏ những kế
hoạch của mình bằng một hành vi nhất thời của ý chí. Chúng ta
đã không tìm thấy nút “Dừng”.
Đôi khi, ta cố điều chỉnh sự cố chấp bằng cách nói rằng ta
không muốn sự đầu tư thời gian và sức lực của mình thành ra
vô ích. Nếu ta thoát khỏi trò chơi vào lúc này thì những nỗ lực
từ trước tới giờ chẳng còn ý nghĩa gì cả. Cách tư duy này giải
thích tại sao chúng ta càng khó thể chấm dứt tình trạng cố
chấp. Nếu chỉ mới hoàn tất một vài bước trong một trò chơi
không lấy gì làm hấp dẫn thì sự đầu tư của ta chưa đáng kể và
nó sẽ có thể bị dứt bỏ một cách không mấy hối tiếc. Nhưng nếu
ta đã mất vài giờ chơi thật sự quyết liệt và đầy thử thách thì
việc không tiếp tục chơi thêm nữa hoặc kết thúc trò chơi dường
như là một điều rất đáng tiếc. Quá nhiều nỗ lực của chúng ta đã
bị lãng phí!
Tất nhiên đây là một lý lẽ sai lầm. Chúng ta đã lãng phí nhiều
giờ liền trong trạng thái không được thoải mái. Khi ta kết thúc
trò chơi, luợng thời gian này không được bù đắp. Đã đến lúc
chúng ta tránh đi những thiệt hại và trốn chạy khỏi nó. Nghịch
lý thay, bản năng bảo tồn của chúng ta lúc này chỉ làm lãng phí
thêm.
Nếu không tự nguyện vứt bỏ những thứ không đáng, chúng ta
thậm chí có thể phải theo đuổi những hoạt động không mang
lại giá trị gì ngay từ khi mới bắt đầu. Ta có thể mua những
món hàng mà mình không dùng đến bởi không thể bỏ qua cơ
hội mua hàng giảm giá, hoặc có thể ăn ngay cả khi không đói
bởi không muốn vứt thức ăn đi, hay nhặt những thứ phế liệu
người khác vứt đi về nhà mình để dành. Loại bẫy này có họ
hàng rất gần với bẫy cố chấp. Với loại bẫy này, chúng ta không
nhận được giá trị nào trước đó cả. Những việc ta làm không
mang lại giá trị gì ngay từ lúc bắt đầu. Ta có thể xem chúng
như một trường hợp có thời hạn của bẫy tư duy. Đối với loại
bẫy cố chấp tạm thời này, ta nên thoát ra ngay từ khi mới bắt
12. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
đầu.
Những trò chơi tẻ nhạt, những chương trình tivi dở tệ và các
mặt hàng giảm giá không dùng được lại có đặc tính tự nó sẽ có
lúc đi đến kết thúc. Tuy nhiên không phải tất cả các hoạt động
đều tự chấm dứt. Một công việc, một cuộc hôn nhân hoặc một
thói quen có thể là mãi mãi. Khi một thực thể bất định mất đi
giá trị của nó, chúng ta có thể bị chìm vào trạng thái cố chấp
vĩnh viễn. Thời gian cứ trôi qua và chúng ta vẫn không thoát ra
khỏi chúng. Chúng ta đang trong một trò chơi Cờ Tỉ Phú
không bao giờ kết thúc.
Ta có thể cố chấp mãi với những mối quan hệ không thể cứu
vãn, với một công việc không thỏa đáng và không có tương lai,
với những sở thích không còn mang lại vui thú, với những
thông lệ thường nhật chỉ đem đến gánh nặng và làm giới hạn
cuộc sống của chúng ta. Ta thường tiếp tục duy trì một quá
trình không mang lại kết quả gì với lý do đơn giản là vì không
nghĩ đến việc tái đánh giá những mục tiêu của bản thân. Chúng
ta đã sống như thế quá lâu – với con người này, làm công việc
này, ở căn nhà này bên cạnh những người láng giềng này, mặc
kiểu áo này, theo chế độ ăn kiêng này và thực hành những
công việc vệ sinh theo trình tự riêng như thế này – đến nỗi
không thể khác được. Sự tồn tại đều đều, tẻ nhạt bị áp đặt trong
một tình trạng tuyệt đối không thay đổi, giống như hình dáng
của cái đầu trên cổ chúng ta. Có thể ta không thích, song nó
vẫn cứ tồn tại. Nếu ta ngừng tự hỏi bản thân rằng có nên tiếp
tục tình trạng hiện tại hay không, câu trả lời có thể sẽ rất rõ
ràng. Nhiều khả năng việc thực hiện công việc này trong 8 giờ
một ngày, 5 ngày một tuần, 50 tuần một năm cho đến khi ta
chết. Nhưng không phải lúc nào chúng ta cũng luôn tự hỏi
mình. Ta kêu ca, song lại bất đắc dĩ phải giữ nguyên trạng. Vì
vậy ta cố chấp dưới hình thức duy trì nó. Do khả năng từ bỏ
không tự nó nảy sinh nên khả năng thay thế sẽ là “làm cho
xong”, cũng giống như một trò chơi Cờ Tỉ Phú tẻ nhạt vậy.
13. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Thật không may, trò chơi chán ngắt này lại là thứ tạo nên cuộc
sống của chúng ta.
Sở dĩ ta từ bỏ một tình trạng tồi tệ một cách miễn cưỡng có thể
vì cho rằng lựa chọn thay thế thậm chí còn tồi tệ hơn. Chúng ta
có thể đói nếu rời bỏ công việc hiện tại. Nhìn nhận của ta về sự
việc có thể đúng, có thể không đúng. Đối với cả hai trường
hợp, việc ta vẫn tiếp tục vì lý do này không phải là một cái bẫy
tư duy. Đó là chọn lựa tốt nhất ta có thể đưa ra dựa vào việc
thông hiểu tình huống. Tuy nhiên cần phải chú ý rằng ta không
dùng lý lẽ này để giải thích cho sức mạnh của quán tính. Đôi
lúc chúng ta không thể thay đổi, bất chấp mọi dấu hiệu đang cố
thuyết phục ta nên thay đổi. Ta cảm thấy bị buộc phải tiếp tục
tình trạng cũ như khi bị buộc phải hoàn thành trò chơi Cờ Tỉ
Phú. Chừng nào còn duy trì tình trạng tiến thoái lưỡng nan,
chừng đó ta còn hy vọng phá vỡ sự bế tắc. Tuy nhiên, một khi
một tình huống đã được hợp lý hóa, được xem là chọn lựa tốt
nhất, thì chẳng còn gì phải bàn nữa.
Trường hợp rơi vào trạng thái vĩnh viễn của hình thái cố chấp
phủ định rất dễ xảy ra. Trong trạng thái này, ta cố chấp không
chịu làm một việc đáng phải làm. Ta không bao giờ chịu mở
lòng mình với một mối quan hệ thân thiết bởi ta đã từng làm
thế trước đây và nhận lấy những kết quả thảm hại. Ta không
bao giờ ăn quả ôliu vì hai mươi năm trước ta đã nếm thử và đã
phun hết ra ngoài. Ta không bao giờ thảo luận những vấn đề
liên quan đến toán học bởi ngày còn đi học, ta học toán vô
cùng tệ.
Một công việc không được thực hiện có nghĩa là nó sẽ chẳng
có kết thúc. Ta không bao giờ chấm dứt được việc tránh ăn quả
ô-liu. Thói quen không hoàn thành công việc sẽ dẫn đến khả
năng xảy ra tình trạng cố chấp vĩnh viễn. Thật ra, thói quen đó
đặc biệt có khả năng trở thành cố chấp. Chúng ta tương đối dễ
nhận ra thời điểm nên ngừng làm một việc gì đó, chẳng hạn
như việc chỉ ăn một loại ngũ cốc có mùi vị nhạt nhẽo vào mỗi
14. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
sáng. Ta chỉ cần xem lại những kinh nghiệm của mình trước
đây. Nhưng làm thế nào ta có thể khám phá ra thời điểm để
ngưng làm một việc gì đó, như việc tránh ăn ô-liu chẳng hạn?
Rất có thể ta sẽ thích nếu chịu ăn thử ngay bây giờ. Thế nhưng
chừng nào còn cố chấp một cách tiêu cực, chừng đó kinh
nghiệm sẽ không mách bảo ta làm thế.
Sự cố chấp tiêu cực là một dạng cấu trúc tư duy cơ bản của sự
sợ hãi. Do đã từng có kinh nghiệm đau thương khi bị nhét vào
trong một đám đông đầy nghẹt người là người, khi phải lái xe
trên những con đường dẫn lên núi hay khi đứng phát biểu trước
công chúng nên về sau ta sẽ tránh không bao giờ lặp lại nỗi đau
đó nữa. Kinh nghiệm ban đầu có thể bị ảnh hưởng bởi một số
tác nhân đặc biệt. Với một đám đông khác, những con đường
khác, khán giả khác hay thậm chí cũng với những đối tượng đó
nhưng lại ở trong một thời điểm khác có thể sẽ không làm ảnh
hưởng gì đến chúng ta. Nhưng do cố tránh né chúng nên ta
không có điều kiện để khám phá ra điều này. Tất nhiên, vấn đề
còn tệ hại hơn bởi trên thực tế, nỗi sợ hãi của chúng ta có
khuynh hướng được bản thân tiên đoán trước. Và đó lại là một
chiếc bẫy khác.
Nếu cố tránh né một hoạt động, làm sao ta biết được rằng giá
trị của nó đã thay đổi? Chỉ có một đáp án duy nhất là đừng từ
bỏ bất kỳ điều gì có thể đến vào bất cứ lúc nào. Đây là một ý
tưởng hay để ta có thể xem xét những gì chúng ta đã loại bỏ ra
khỏi cuộc sống của mình với lý do là chúng quá vô vị, quá khổ
nhọc hoặc quá khó khăn. Có thể những khẩu vị, động cơ, khả
năng, sự may mắn và cả thế giới đã thay đổi mà chúng ta
không hề biết. Rất có thể việc nhấm nháp ôliu hoặc mở lòng
mình với một mối quan hệ thân thiết sẽ mang đến cho chúng ta
một kết cục tốt đẹp.
(Phần Hai)
15. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Chúng ta xây dựng những kiểu ý
nghĩ vô ích theo từng biểu thời
gian có thể nhận thức được. Một
chiếc bẫy tư duy có thể trói buộc
chúng ta chỉ trong một khoảnh
nào đó khắc hoặc cũng có thể là
suốt cuộc đời. Tác hại của cả hai
loại bẫy này là như nhau. Do
tính chất ngắn ngủi nên sự lãng
phí thời gian và sinh lực mà
những chiếc bẫy tạm thời gây ra
rất khó nhận biết và điều chỉnh.
Chúng đến và đi trước khi ta
nhận thức được những hành vi
của mình. Kết quả là chúng càng
xuất hiện nhiều hơn. Một công
dân thành thị của thế kỷ XXI có thể hoàn toàn thoát khỏi cái
bẫy tư duy kéo dài hơn vài phút trong một khoảng thời gian
nhất định hay không vẫn còn là một nghi ngờ. Tác hại tích lũy
trong suốt một ngày từ những cái bẫy nhỏ này sẽ gây ra sự suy
kiệt khó lường
Khuếch đại
Bẫy khuếch đại là khi chúng ta làm việc chăm chỉ hơn mức
cần thiết để đạt được mục đích, như khi lấy một chiếc búa tạ để
đập chết một con ruồi. Đây là sai lầm trái ngược với việc bỏ ra
quá ít công sức để nhận lại nhiều hơn. Sự thái quá cũng là một
sai lầm. Đối với mỗi loại công việc sẽ có một mức công sức
tương xứng phải bỏ ra. Nếu bỏ quá ít công sức, ta sẽ không đạt
được mục tiêu. Và nếu bỏ ra quá nhiều, ta sẽ lãng phí những
nguồn lực của mình.
16. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
So sánh giữa cố chấp với khuếch đại, ta sẽ xác định rõ đặc
điểm của cả hai loại bẫy này. Khi khuếch đại, kết quả công
việc mà ta đang hướng đến vẫn giữ nguyên giá trị, nhưng
những nỗ lực mà ta bỏ ra lại không có tác dụng xúc tiến quá
trình hình thành nên kết quả đó. Khi ta cố chấp, nỗ lực bỏ ra có
thể giúp ta tiến đến mục tiêu một cách hiệu quả, song ta lại
không có lý do để thực hiện điều đó. Ta cố chấp khi cứ tiếp tục
tham gia một trò chơi đã quá vô vị. Ta khuếch đại khi dành quá
nhiều thời gian để tham gia một trò chơi mà ta vẫn còn cảm
thấy thích thú.
Khuếch đại là khi ta cứ lặp đi lặp lại một bài thuyết trình quá
nhiều lần đến nỗi những câu từ trở nên tẻ nhạt và đáng chán;
khi bỏ ra một trăm đô-la để làm cho đề án chi tiêu trở nên
chính xác hơn 10 đô-la hoặc khi ta mang theo quá nhiều hành
lý cho chuyến du lịch vì muốn chuẩn bị cho một tình huống mà
chưa chắc là có xảy ra hay không, đó là: sẽ thế nào nếu ta được
mời tham gia một trận bóng ngay giữa khu rừng Papuan? Làm
ra được nhiều tiền hơn khả năng chi tiêu cũng là một sự
khuếch đại khiến một số người phải đánh đổi bằng chính mạng
sống của họ.
Đặc điểm nổi bật của khuếch đại là phương tiện vượt quá mức
cần thiết để đạt được kết quả. Việc ta có khuếch đại hay không
phụ thuộc vào những điều mà ta muốn đạt được. Làm ra nhiều
tiền hơn khả năng chi tiêu sẽ là một cái bẫy nếu như mục đích
của ta chỉ là để có thể mua được những thứ ta muốn. Tuy nhiên
việc đó có thể hoàn toàn phù hợp với những giá trị của bản
thân nếu mục đích của ta là niềm vui thú khi chơi trò chơi tiền
bạc. Khúc dạo đầu trước khi quan hệ thể xác của một người
đàn ông kéo dài hơn mức cần thiết không được xem là sự
17. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
khuếch đại – trừ khi mối quan tâm duy nhất của anh ta là việc
tái sản xuất tinh trùng. Ngay cả việc đập chết một con ruồi
bằng chiếc búa tạ cũng có thể được xem là thích hợp nếu ta
cảm thấy cần phải làm như vậy. Mặc khác, chưa chắc chúng ta
mang quá nhiều hành lý dư thừa vì mục đích chơi thể thao
hoặc vì không cảm thấy hứng thú với công việc thu xếp hành
lý. Tuy nhiên, điều đó chưa từng xảy ra.
Có rất nhiều việc mang đến cơ hội vô tận cho sự khuếch đại.
Bất kể chúng ta đã bỏ bao nhiêu công sức để theo đuổi các
mục tiêu thì vẫn có khả năng ta bỏ thêm nhiều công sức nữa để
đạt được những mục tiêu đó. Nếu muốn trở nên giàu có, ta sẽ
có cơ hội kiếm thêm tiền. Ta luôn có thể lặp lại bài thuyết trình
thêm một lần nữa. Nếu tiếp tục chú ý, ta có cơ hội ghi nhiều
điểm hơn trong trò chơi Ghép chữ. Và khi ta ra một quyết định,
luôn có thêm những tác nhân ảnh hưởng đến quyết định đó.
Sau khi so sánh danh tiếng, khả năng và kiến trúc của một vài
trường đại học, có thể ta cũng sẽ do dự trong việc lựa chọn nơi
thích hợp nhất. Khi bàn bạc về các lựa chọn này với một tá
người, ta có thể luôn suy ra được ý kiến thứ mười ba.
Đương nhiên, có một nguyên tắc để thu hẹp các ý kiến phản
hồi. Công sức mà ta bỏ ra để kiếm được 2 triệu đô-la có thể sẽ
không tương xứng với những gì mà số tiền đó có thể làm thay
đổi cuộc sống của chúng ta. Và sự cân nhắc giữa các trường
đại học không mang lại ý nghĩa gì đáng kể hoặc chắc chắn, và
vì thế nó cũng không tương xứng với công sức đã bỏ ra để
phân tích, cân nhắc. Đây chính là nơi sự khuếch đại bắt đầu.
Thỉnh thoảng, ta xa rời quan điểm này do bị thuyết phục bởi ý
nghĩ rằng không bao giờ ta có thể thật sự chắc chắn về sự vô
ích khi nỗ lực nhiều hơn. Chúng ta biết rằng, thêm một phút
nhìn vào bảng chữ của trò chơi ghép chữ, ta sẽ có thể ghi thêm
18. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
điểm. Ý kiến của người thứ 13 có thể tốt hơn 12 ý kiến trước
đó. Nỗ lực thêm một chút có thể sẽ tạo ra một kết quả quyết
định – cũng có thể kết quả quyết định là nỗ lực kế tiếp và kế
tiếp nữa. Với lập luận này, có thể đi đến một kết luận là chúng
ta nên theo đuổi trò chơi Ghép chữ mãi mãi cũng như nên tư
vấn ý kiến của từng người một trên khắp thế giới về những
chọn lựa của chúng ta.
Sai lầm của lối suy nghĩ này nằm ở chỗ những phân tích về
công sức bỏ ra – kết quả nhận được lại hoàn toàn không xét
đến lượng công sức đã bỏ ra. Đúng là, ta có khả năng nhận
được lợi ích nhiều hơn từ những nỗ lực cộng thêm. Tuy nhiên,
nỗ lực thêm nghĩa là chúng ta phải mất thêm thời gian và công
sức. Vấn đề không phải là liệu việc nỗ lực thêm cho hoạt động
hiện tại có đem lại lợi ích cho chúng ta hay không, mà là liệu
nỗ lực đó có đem lại nhiều lợi ích hơn so với khi ta đem thời
gian và công sức đó đầu tư vào một nơi khác. Đây chính là tiêu
chuẩn để xác định thời điểm để từ bỏ công việc hiện tại.
Đối với một số trường hợp, việc áp dụng tiêu chuẩn này dễ
dàng hơn. Có những tình huống mà cái giá phải trả cho những
nỗ lực cộng thêm thật sự vượt quá lợi ích có thể đạt được. Giả
sử chúng ta phải ghé qua 9 nơi khác nhau trong một chuyến
mua sắm. Trừ khi đã lên lịch trình trước, chúng ta sẽ đi lòng
vòng một cách vô ích. Nhưng nếu ta cố vạch ra một lịch trình
hoàn hảo với 320.880 phép hoán vị cho 9 điểm đến, thì thời
gian dành cho việc tính toán này chắc chắn còn nhiều hơn thời
gian đi lòng vòng ngoài đường. Đây là loại khuếch đại rõ nhất.
Ta thậm chí không cần phải tìm hiểu xem liệu có thể thu được
lợi ích từ thời gian đã được bỏ ra hay không. Tốt hơn hết là
không đầu tư gì cả. Đó là sự mạo hiểm vô ích.
Mặc khác, ta không thể nói chính xác khi nào thì sự thận trọng
cân nhắc về các trường đại học sẽ biến thành sự khuếch đại.
19. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Nhưng ít nhất ta cũng nên biết từ bỏ việc cân nhắc này khi đã
nhận thấy rõ rằng ta có thể dùng thời gian và công sức đó để
làm một việc khác có ích hơn. Mặc dù sau đó có thể ta sẽ mắc
phải một sai lầm. Nỗ lực thêm ngay sau đó có thể phần nào cho
thấy sự khác nhau giữa thành công và thất bại. Thoát khỏi bẫy
tư duy không có nghĩa là thông suốt mọi sự. Nhưng nếu bị mắc
bẫy, ta có nhiều khả năng đi sai đường hơn.
Một việc có thể được khuếch đại đến tận cùng theo một trong
hai hướng – ngang hoặc dọc. Trong khuếch đại ngang, càng
lúc ta càng nghĩ nhiều về những việc ta có thể thực hiện thêm
để đạt được mục tiêu – phỏng vấn nhiều người hơn, trình bày
bài thuyết trình thêm một lần nữa, tiếp tục chú tâm vào trò chơi
Ghép chữ. Nỗ lực của chúng ta không bao giờ hoàn toàn vô giá
trị, dù thế nào đi nữa. Vì thế ta tiếp tục cho rằng mình đang nỗ
lực có ích. Vấn đề là trong cuộc sống, còn nhiều việc khác
đáng để làm hơn là cứ dán mắt vào trò chơi Ghép chữ.
Khuếch đại dọc càng kích thích sự tò mò hơn. Ở đây, trước khi
hoàn thành một công việc chính, ta phải hoàn tất một việc phụ
và trước khi làm xong việc phụ này, ta phải làm xong việc phụ
của việc phụ này nữa..., cứ thế. Với mong muốn truyền đạt một
cách chính xác khi thuyết trình, ta bắt đầu với việc định ra một
điều kiện giới hạn và giới thiệu đến khán giả trước để tránh
hiểu nhầm:
Không phải tôi tự khẳng định điều này, nhưng -
Trong khi đó, ta lại nhận thấy rằng ngay cả điều kiện giới hạn
vừa nêu cũng có khả năng gây hiểu nhầm. Và thế là lại có một
điều kiện giới hạn khác để làm sáng tỏ hơn:
Không phải tôi tự khẳng định điều này - cũng không phải bất
kỳ ý kiến nào khác về vấn đề này - nhưng –
20. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Đương nhiên, điều kiện giới hạn của điều kiện giới hạn này lại
hoàn toàn có thể bị hiểu sai:
Không phải tôi tự khẳng định điều này - cũng không phải bất
kỳ ý kiến nào khác về vấn đề này – đương nhiên là tôi có thích
hơn – nhưng –
Bằng cách này, chúng ta đã rời xa mục tiêu ban đầu là xem xét
nguồn gốc của các khế ước xã hội, ý nghĩa cuộc sống và định
nghĩa như thế nào là “định nghĩa”.
Hoặc là, giả sử chúng ta đang thử quyết định xem nên mua một
căn nhà nhỏ ở ngoại ô vừa với túi tiền của mình hay là một biệt
thự lộng lẫy như trong mơ. Ta lập luận rằng lựa chọn của ta
phụ thuộc rất lớn vào sự bảo đảm tài chính của bản thân trong
tương lai. Thế nhưng ta không thể biết liệu trong tương lai, khả
năng tài chính của mình sẽ thế nào cho đến khi biết được
ngành nghề của chúng ta trong nền kinh tế sẽ thịnh vượng lâu
dài ra sao. Khả năng thịnh vượng của ngành nghề đó lại phụ
thuộc vào giá cả năng lượng. Giá năng lượng dựa trên chính
sách đối ngoại. Chính sách đối ngoại phụ thuộc vào kết quả
cuộc bầu cử sắp tới. Cuộc bầu cử lại được quyết định bởi
những quan điểm về quyền của người đồng giới…
Kết quả của khuếch đại dọc là một sự dịch chuyển ngày càng
đi ngược lại mục tiêu ban đầu. Càng cố gắng, càng có nhiều
việc phải giải quyết. Giữa khởi đầu và kết thúc là một vực sâu
không đáy.
Trong trạng thái đầy đủ nhất, sự khuếch đại cùng lúc mở ra cả
hai hướng – dọc và ngang. Một công việc đẻ ra nhiều việc phụ,
mỗi việc phụ muốn được hoàn tất lại đòi hỏi ta phải hoàn tất
thêm vô số việc phụ khác của nó, và cứ thế. Sự gia tăng tư duy
này liệu có thật sự tồn tại? Sự thiếu quả quyết cố hữu này xuất
21. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
phát từ đâu? Nếu sự do dự không nằm ngoài việc tìm ra một
lựa chọn thay thế tương xứng, ta chỉ cần tung một đồng xu để
quyết định phải làm gì. Không có lý do gì để chần chừ mãi như
vậy. Ta chần chừ là bởi vì ta không biết liệu lựa chọn thay thế
có thật sự tương xứng hay không. Ta không biết tí gì về giá trị
của nó. Ta bị lạc trong những phép tính vô tận.
Tích lũy là một hình thức khuếch đại dọc đặc biệt. Chúng ta rơi
vào chiếc bẫy tinh vi này khi mục tiêu nhường chỗ cho mức độ
nhận thức. Ai cũng biết rằng việc mang thai không đòi hỏi chủ
thể phải có học vị, bằng cấp này nọ. Và cũng không đi đến một
quyết định – đã quyết định, rằng công việc được hoàn thành.
Nhưng nếu mục đích của chúng ta là sự giàu có, nổi tiếng, hiểu
biết, quyền lực hay đức hạnh, thì sẽ chẳng có một biểu hiện rõ
ràng nào về mặt tri thức. Một nhà triệu phú được xem là giàu
có so với một người bình thường. Nhưng các triệu phú có
khuynh hướng nhìn vào các triệu phú giàu có hơn họ để làm
tiêu chuẩn so sánh. Nhìn nhận của chúng ta về sự hiểu biết,
quyền lực và đức hạnh cũng bị ảnh hưởng tương đối theo cách
đó. Nếu một loài cây cỏ cũng có thể được nâng lên ngang với
vị trí của một con người, nó có thể tự xem mình là thánh.
Nhưng chỉ là trong chốc lát. Thực tế không có một sức mạnh
nào khiến ta cảm thấy mạnh mẽ quá lâu, cũng không thể trải
nghiệm mãi một sự nhận thức trong một thời gian quá dài. Đạt
được những mục tiêu không giới hạn này ở một mức độ nào
đó, hơn là đề cao một kết quả cho quá trình cố gắng của chúng
ta, chắc chắn sẽ trở thành một cơ hội để ta nâng tiêu chuẩn
thành quả đạt được của mình. Mỗi bước tiến sẽ khiến mục tiêu
lùi lại một bước. Vì thế ta không bao giờ đến được mục tiêu.
Nhiều sinh mạng đã từ giã cuộc đời chỉ vì những cuộc hành
trình không có kết quả này.
22. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Hiện tượng tái diễn kỳ lạ này xảy ra trong bẫy khuếch đại cũng
như trong vài loại bẫy khác. Biểu hiện bề ngoài là như nhau
trong tất cả mọi trường hợp. Chúng ta thực hiện lại một lần nữa
công việc đã hoàn thành. Nếu là trường hợp khuếch đại, ta lặp
lại với mục đích đảm bảo chắc chắc và chắc chắn hơn nữa rằng
công việc đã thật sự hoàn tất. Sau hết, luôn có khả năng ta đã
bỏ sót điều gì đó. Ngay cả khi ta nhớ lại rằng mình đã làm
xong tất cả mọi việc, ký ức vẫn có thể nhầm lẫn. Vì vậy ta làm
lại tất cả. Thế nhưng bằng cách đó, ta không đạt đến trạng thái
tuyệt đối chắc chắn. Vẫn còn có thể cải thiện được. Do đó ta
làm lại lần thứ ba… Tái diễn là một một loại khuếch đại vô tận
theo chiều ngang.
Ta chuẩn bị đầy đủ cho một chuyến đi. Ta sửa soạn hành lý,
cho thú cưng ăn, tưới cây, tháo điện thoại bàn, kiểm tra vòi
nước, khóa cửa sổ và cửa chính… Mọi việc đều đã chu toàn.
Song rất có thể ta vẫn còn quên một thứ gì đó. Có thể ta là
quên lấy theo kem đánh răng. Vì thế ta kiểm tra lại từng thứ:
kem đánh răng, thú cưng, cây cảnh, cửa sổ, cửa chính… Tuy
vậy ta vẫn xem lại lần thứ hai. Về bản chất, tình huống vẫn
không thay đổi. Vì vậy, nếu ta có khuynh hướng xem lại những
thứ đã chuẩn bị trước đó, ta sẽ có khuynh hướng thực hiện
tương tự: kem đánh răng, thú cưng, cây cảnh, cửa sổ, cửa
chính… Ta cứ lặp đi lặp lại như thế với cùng một xuất phát
điểm. Ý nghĩ đó sẽ theo ta đến tận khi ta đặt chân đến phi
trường – ý nghĩ về một chu trình vô tận: kem đánh răng, thú
cưng, cây cảnh, cửa sổ, cửa chính… kem đánh răng, thú cưng,
cây cảnh, cửa sổ, cửa chính…
Sự tái diễn hợp lý ở chỗ, với mỗi lần kiểm tra lại, ta sẽ hạn chế
được sai sót. Trong một số trường hợp, chẳng có gì phải nghi
ngờ. Chuỗi sai sót sẽ có cơ may được hạn chế đáng kể nếu
chúng ta kiểm tra lại và phát hiện ra sai sót như trong lần kiểm
23. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
tra thứ hai. Tuy vậy, chúng ta phải đảm bảo giảm bớt sai sót.
Mỗi lần kiểm tra lại khiến ta kém tự tin hơn so với lần trước.
Điều đó rõ ràng tùy thuộc vào giá trị của việc kiểm tra lại so
với lợi ích của việc hạn chế sai sót dù ta có bỏ công kiểm tra
10 lần, 1 lần hay không hề kiểm tra gì. Trước khi xem xét kỹ
lưỡng lần nữa sau hàng trăm lần kiểm tra nhằm hợp lý hóa 11
cent trong bảng cân đối thu chi, có thể ta sẽ tự hỏi liệu ta có thể
sẵn lòng làm giúp ai đó việc tương tự với sổ séc của họ hay
không. Nếu không, việc trừ bớt tổng số tiền trong bảng cân đối
thu chi hoặc tìm một việc khác đáng làm hơn sẽ là hành động
thông minh hơn nhiều.
Hơn nữa, không phải lúc nào sự tái diễn cũng hạn chế bớt sai
sót, dù nó có chính xác đi chăng nữa. Thông thường thì chúng
ta đã đạt được mức độ chắc chắn mà con người có thể đạt
được. Trong trường hợp này, sự tái diễn không mang lại bất cứ
điều gì. Lấy ví dụ, nếu công việc bao gồm nhiều bước, thì ngay
một lúc chúng ta không thể nắm hết các giai đoạn của nó được.
Khi đã chuyển sang sửa soạn các dụng cụ vệ sinh cá nhân thì
quần áo đã chuẩn bị trước đó không còn là mối bận tâm của
chúng ta nữa. Ta phải tin vào trí nhớ của mình rằng khi chú
tâm vào thu xếp quần áo thì suy nghĩ về thu xếp quần áo đã
được hoàn tất. Nếu bây giờ ta cố giành lại trạng thái hoàn toàn
sáng suốt ngay lập tức bằng cách xem xét lại giai đoạn trước
đó của công việc chuẩn bị, ta sẽ không nhìn thấy được giai
đoạn kế tiếp. Ta đã đạt đến mức độ bảo đảm chắc chắn nhất có
thể đạt được khi nhớ lại rằng các giai đoạn khác của việc chuẩn
bị coi như đã hoàn thành. Bây giờ, trong ý thức của ta không
còn một dấu hiệu trực tiếp nào để khiến ta thực hiện việc xem
xét. Tuy nhiên, ta không cần làm thế. Việc chuyển qua chuyển
lại giữa các giai đoạn trước, sau sẽ không làm giảm đi tính
chắc chắn trong suy nghĩ của chúng ta.
24. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Ta cũng không cần phải viết mọi thứ ra giấy hay cử một người
cầm chiếc camera đi theo mình khắp nơi. Viết ra giấy hay thu
vào máy quay phim thì trong một thời điểm ta cũng chỉ có thể
đọc/xem lại duy nhất 1 mục trong số đó. Khi xem đến mục
cuối cùng, ta sẽ quên mất mục đầu tiên. Vì thế ta lại trở về
điểm xuất phát, nhờ vào sự hồi tưởng để hình dung mọi việc
dường như đã đâu vào đó trong khi đang đọc lạ/xem lại những
gì đã được viết ra/ghi lại. Tạo ra một danh sách như thế có thể
cho ta sự tự tin tối đa. Nhưng nếu đã tin tưởng và rồi còn tạo ra
cái danh sách như vậy nữa với hy vọng càng bảo đảm chắc
chắn hơn nữa trạng thái sáng suốt tức thì, ta sẽ rơi vào bẫy. Ta
sẽ nhận thấy rằng khi đọc đi đọc lại danh sách để đảm bảo mọi
thứ đã được liệt kê hết trong đó, thi cũng không khác gì lúc ta
lặp lại tất cả mọi thứ trong đầu mà không cần đến danh sách
đó. Cùng là một cái bẫy như nhau. Có khác chăng chỉ là
phương tiện biểu lộ.
Rơi vào bẫy tái diễn đặc biệt dễ dàng khi việc đạt được hay
không đạt được mục tiêu là khó xác định. Khi đi đến một cửa
hàng, ta cảm thấy có rất ít nhu cầu phải dõi theo những bước
chân của mình nhằm đảm bảo đã đi đúng chỗ. Nhưng khi ta
muốn được người khác yêu mến, khả năng đạt được điều đó có
thể không rõ ràng ngay cả khi tất cả các dấu hiệu chứng minh
đã đựơc thu thập đầy đủ. Tuy vậy, nếu ta có thể thu thập được
tất cả các dấu hiệu chứng minh thì sẽ không còn việc gì để thực
hiện nữa – ngoại trừ việc lặp lại. Đó là lý do giải thích tại sao
có nhiều người luôn đòi hỏi ở bạn đời những hành động và lời
nói chứng minh tình yêu của họ hết lần này đến lần khác. Một
người chồng hay ghen có thể nhớ lại chính xác những bước đi
của vợ mình hết lần này đến lần khác với một nỗ lực vô ích
nhằm loại trừ khả năng không chung thủy.
25. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Những người này không hiểu đúng về sự vô ích tuyệt đối trong
hành động của họ, cho dù nhu cầu của họ có thể là gì đi nữa.
Đôi khi các dấu hiệu chứng minh không đủ để phục vụ cho các
mục đích của chúng ta. Thật không may khi điều đó xảy ra.
Thế nhưng ta sẽ chẳng đạt được điều gì nếu cứ lặp đi lặp lại
cùng một hành động.
Trong quá trình theo dõi và nắm bắt những hình thức khác
nhau của khuếch đại trong cuộc sống hàng ngày, đôi khi việc
dừng lại công việc đang làm và tự hỏi bản thân xem liệu những
nỗ lực của chúng ta có thật sự cần thiết để giúp đạt được mục
tiêu hay không là rất hữu ích. Thời điểm tốt nhất để tự chất vấn
là khi ta nhận thấy mình đang nỗ lực rất tích cực nhưng lại
không hoàn tất được nhiều việc. Tuy nhiên, cố gắng đo đếm
một cách chính xác các lợi ích và công sức bỏ ra thường không
phải là một lựa chọn hay, trừ khi khả năng thành công là lớn.
Thực tế, hoạt động này có thể dễ dàng biến thành một sự
khuếch đại khác nữa. Thật vô nghĩa khi tiến hành những cuộc
kiểm tra thường xuyên và kéo dài đối với một công việc chỉ
cần 3 phút để hoàn tất. Sẽ tốt hơn nếu chúng ta hoàn thành việc
kiểm tra đó trong vòng 3 phút, cho dù công sức ta bỏ ra có ích
hay không.
Chúng ta thường phát hiện sự khuếch đại thông qua chính cảm
giác mà nó mang lại. Như chúng ta đã biết, những công việc bị
khuếch đại có một cấu trúc vô tận. Ta cứ trở đi trở lại điểm
xuất phát, hoặc một việc luôn luôn kéo theo một việc khác.
Những mê cung tư duy này khiến ta thật sự rối bời. Ta cảm
thấy như thể đang ở trên một vòng quay ngựa gỗ hoặc đang bị
rơi vào một hố sâu không đáy. Loại cảm giác này chính là kẻ
dẫn ta đến bẫy khuếch đại một cách chắc chắn hơn là những
phân tích về nỗ lực bỏ ra – kết quả đạt được.
Phần cuối)
26. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Chúng ta xây dựng những kiểu ý
nghĩ vô ích theo từng biểu thời
gian có thể nhận thức được. Một
chiếc bẫy tư duy có thể trói buộc
chúng ta chỉ trong một khoảnh
nào đó khắc hoặc cũng có thể là
suốt cuộc đời. Tác hại của cả hai
loại bẫy này là như nhau. Do
tính chất ngắn ngủi nên sự lãng
phí thời gian và sinh lực mà
những chiếc bẫy tạm thời gây ra
rất khó nhận biết và điều chỉnh.
Chúng đến và đi trước khi ta
nhận thức được những hành vi
của mình. Kết quả là chúng càng
xuất hiện nhiều hơn. Một công
dân thành thị của thế kỷ XXI có thể hoàn toàn thoát khỏi cái
bẫy tư duy kéo dài hơn vài phút trong một khoảng thời gian
nhất định hay không vẫn còn là một nghi ngờ. Tác hại tích lũy
trong suốt một ngày từ những cái bẫy nhỏ này sẽ gây ra sự suy
kiệt khó lường
Ngưng trệ
Trong bẫy ngưng trệ, con đường tiến tới mục tiêu của chúng ta
gặp phải cản ngại. Chúng ta không thể làm gì thêm cho đến khi
nhận được một cuộc gọi, một sự cho phép, một cuộc gửi
nguyên vật liệu, một cảm hứng mới. Nhưng thay vì chuyển
sang những việc khác, ta lại duy trì tình trạng giậm chân tại
chỗ cho đến khi có thể tiếp tục công việc đó một lần nữa. Nói
tóm lại, chúng ta chờ đợi.
Để chuẩn bị cho buổi gặp mặt tại nhà vào lúc 8 giờ, chúng ta
lau dọn nhà cửa, tắm rửa, thay quần áo, bày biện đồ ăn thức
27. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
uống. Mọi thứ đều sẵn sàng. Nhưng đồng hồ chỉ mới 7 giờ 30.
Bây giờ cho đến khi khách đến, ta làm gì? Chúng ta có thể
dùng khoảng thời gian này để làm một số việc vặt mà trước sau
gì cũng phải làm. Hoặc tự cho phép mình thư giãn một chút.
Nhưng ta không cảm thấy đây là khoảng thời gian trống. Ta
nhận thấy dường như mình đang bận rộn: đang chuẩn bị một
buổi tiệc. Sự thật là trong thời gian này, ta không làm gì cho
bữa tiệc cả, nhưng lại duy trì trạng thái bận rộn của mình như
khi đang chuẩn bị tiệc. Cũng giống như những người lính trong
cuộc diễu hành khi đụng phải một bức tường, ta cứ tiếp tục để
tâm đến công việc của mình ngay cả khi không cần thiết. Ta
khiến bản thân bận rộn với việc “chờ đợi” khách đến. Ta hình
dung khi họ đến. Ta ước gì bây giờ họ đã có mặt ở đây. Ta
quan sát từng khoảnh khắc trôi qua trong chiếc đồng hồ trên
tay, để ý đến thời gian mà ta có thể lại tiếp tục hoạt động.
Bẫy ngưng trệ có thể được hình thành trong ý nghĩ như bẫy
khuếch đại. Khi khuếch đại, những thành quả đạt được quá ít
so với nỗ lực bỏ ra; nhưng chúng ta vẫn cứ tiếp tục. Khi ngưng
trệ, ta chẳng có việc gì để làm, ít nhất là trong một thời khắc
nào đó. Và ta vẫn tiếp tục. Để đạt được trạng thái bận rộn trong
khi chẳng có việc gì để làm, ta tự tạo ra những hoạt động hoàn
toàn vô ích nhưng có liên quan đến mục tiêu, mặc dù những
hoạt động này không hề hữu ích trong việc hướng đến mục
tiêu.
Không cần phải chỉ ra rằng ngưng trệ là một sự lãng phí thời
gian. Thật vậy, tên gọi thông tục của ngưng trệ là “giết thời
gian”. Sai lầm này thường bị lặl lại khi quá trình xúc tiến phụ
thuộc vào sự thay đổi tình huống mà ta không thể tự đưa ra –
khi ta phải chờ khách đến, chờ tính tiền trong siêu thị, chờ
thông đường, chờ tiếng còi ngân lên lúc 5 giờ hoặc tiếng trống
28. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
trường vang lên lúc 3 giờ như một dấu hiệu chấm dứt tình
trạng chờ đợi bế tắc của bản thân.
Trong những tình huống như thế này, ta nhìn chằm chằm vào
chiếc đồng hồ, tự nhẩm tính, bóp tay, chăm chú nhìn bừa vào
một vật nào đó mà không hề quan tâm đến vật thể mình đang
nhìn, phàn nàn về tình cảnh hiện tại của mình và tiêu phí thời
gian để ước ao khoảnh khắc này nhanh chóng trôi qua. Những
hoạt động này duy trì ảo tưởng rằng chúng ta vẫn đang làm cái
công việc đã bị trì hoãn. Việc nhìn đồng hồ cho ta cảm giác
khiến thời gian trôi qua, cũng như sức mạnh của những lời ca
thán hay ước muốn dường như có thể thúc đẩy dòng người
đang chờ tính tiền trong siêu thị tiến nhanh hơn lên phía trước.
Một cách khác để giữ mình trong trạng thái bận rộn khi chẳng
có việc gì để làm là lặp lại những công việc đã được hoàn tất.
Trong khi chờ đợi khách đến, người chủ nhà kiểm tra lại hai,
ba lần những thứ anh ta đã chuẩn bị. Ta lại gặp trường hợp tái
diễn của loại bẫy khuếch đại. Hành vi như nhau; song với hình
thức ngưng trệ, thậm chí ta càng vô thức hơn. Khi tái diễn dưới
dạng khuếch đại, ít nhất ta cũng mong đợi đạt được mức độ
bảo đảm cao hơn về tình trạng hoàn tất của công việc. Trong
khi người chủ nhà trong trường hợp ngưng trệ thì không còn
hoài nghi gì về việc anh ta đã chuẩn bị cho buổi tiệc rất đầy đủ.
Anh ta kiểm tra lại những hai, ba lần chỉ với mục đích giết thời
gian.
Nếu việc tái diễn, những ước muốn và những lời ca thán tỏ ra
có tác dụng, ta có thể ưu tiên xem xét một hình thức tinh vi
khác của bẫy ngưng trệ: tình trạng đình trệ. Dù đã mệt mỏi với
việc tìm cách giữ mình ở trạng thái bận rộn khi chẳng có việc
gì để làm, ta vẫn không cải thiện được tình hình. Thay vì vậy,
ta ngồi lơ đãng, mụ mị trong tình trạng tê liệt tư duy. Tuy
nhiên, trạng thái lơ đãng này không đơn giản là sự thiếu vắng ý
29. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
nghĩ. Nghịch lý thay, đầu óc đình trệ vừa trong tình trạng trống
rỗng, lại vừa bị choáng chỗ hoàn toàn. Ta cảm thấy tình trạng
căng thẳng của những nỗ lực tư duy. Ta bận. Nhưng khi được
hỏi đang bận việc gì, ta không thể trả lời được.
Khi không thể làm bất kỳ việc gì hữu ích để tiến đến mục tiêu,
tốt hơn là chúng ta hãy quên nó đi và chuyển sang việc khác –
ngay cả khi mục tiêu là vô cùng quan trọng và lựa chọn thay
thế không đáng kể. Bất kỳ giá trị gì được tạo ra cũng đều thỏa
đáng hơn so với việc giết thời gian đơn thuần. Trước khi bị rơi
vào tình thế phải làm một việc gì đó để cứu cả thế giới khỏi
thảm họa hạt nhân hủy diệt hàng loạt, hãy thong thả uống một
cốc trà. Khi đứng xếp hàng chờ tính tiền, ta có thể quan sát
những người khác hoặc vui thú với những hình ảnh tưởng
tượng của riêng mình. Khi bị kẹt xe, ta có thể tập vài bài tập
thể dục tĩnh luyện. Thời gian bắt buộc phải chờ đợi thường là
cơ hội quý giá để thư giãn một chút khi ta không thể tạo ra một
thời điểm đặc biệt nào dành cho việc thư giãn trong cuộc sống
bận rộn của mình. Đây là dịp để tắm táp thư giãn hoặc tản bộ,
cho chó ăn, nói chuyện về xử thế với một đứa trẻ, giải thích
hình khối của những đám mây. Rơi vào bẫy ngưng trệ, ta đã
vứt bỏ món quà mà khoảnh khắc trống trải mang lại.
Những chọn lựa thay thế cho việc giết thời gian đôi khi bị giới
hạn bởi tình huống mà ta phải chờ đợi. Ta không thể giải thích
hình khối của những đám mây trong một căn phòng đợi không
có cửa sổ. Tuy nhiên lựa chọn luôn mở rộng đối với chúng ta
chính là không làm gì cả. Việc đó ít nhất cũng giúp ta tiết kiệm
năng lượng trước khi trở lại làm tiếp công việc. Khi ta không
có việc gì để làm, nếu cứ để trí óc hoạt động thì đó sẽ là một sự
lãng phí năng lượng. Đây là cơ hội nghỉ ngơi sau khi trí óc vận
động liên tục – lập kế hoạch, đưa ra giả thuyết, đánh giá –
những việc mà ta phải thực hiện trong cuộc sống hiện đại.
30. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Hẳn nhiên, cần phân biệt giữa việc không làm gì cả với tình
trạng đình trệ tư duy. Sự đình trệ làm ta kiệt sức; việc không
làm gì khiến ta lại sức. Khi đầu óc trống rỗng, ý thức dễ dàng
chìm ngập trong vô số ý nghĩ vô cùng phong phú. Thậm chí
khi ta đang ở trong phòng đợi, chúng vẫn cứ đến: một vết bẩn
trên trần nhà cũng có thể được tưởng tượng như nữ hoàng
Cleopatra đang ngự trên thuyền rồng, giấy dán tường xấu xí trở
nên thật trang nhã, những bước chân vội vã nhịp nhàng ngoài
hành lang, lớp da mát lạnh của chiếc ghế bành, một cảnh mộng
như trong cổ tích… Càng thanh thản, ta càng thấy được nhiều
hơn. Tuy nhiên, khi đang trong tình trạng đình trệ, chúng ta
không dễ bị hấp dẫn bởi những cảnh vật lướt qua trước mắt
mình. Vì chúng ta bận chờ đợi.
Trở ngại làm ta đình trệ có thể ở bên trong hoặc bên ngoài.
Đơn giản là chúng ta không biết sẽ làm gì tiếp theo. Ta cố cân
nhắc xem liệu có nên mời một người bạn không thân thiết lắm
đến dự tiệc, hoặc nên chiêu đãi món Hoa hay đồ ăn Ý trong
buổi tiệc. Ta xem xét tỉ mỉ những việc cần phải làm sau các
quyết định này – đo đếm giữa lợi ích và chi phí, cầu nguyện để
xin Chúa dẫn dắt, xin ý kiến tư vấn. Và các dữ kiện thu được
không đủ để giải quyết vấn đề - chi phí và lợi ích ngang nhau,
Chúa thì bảo ta hãy tự quyết định lấy, còn ý kiến tư vấn thì lại
không được rõ ràng dứt khoát. Vì thế, ta ca thán, mơ ước, và
tái diễn. Thậm chí ta bị rơi vào tình trạng đình trệ. Ta lơ đãng
đối diện với vấn đề hoặc lẩm bẩm gọi tên nó. Mì xào, lasagna.
Lasagna, mì xào.
Ta có thể làm gì trong tình cảnh này? Nếu không quá cấp thiết
để đưa ra quyết định ngay, hãy tạm gác nó sang một bên. Có
thể chúng ta sẽ nhận được thông tin mới giúp ổn định tâm trí.
Có thể ta sẽ tìm ra được giải pháp mới. Dù sao đi nữa thì tình
trạng ngưng trệ trước một vấn đề cũng không mang lại những
31. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
tiến triển như vừa kể. Trái lại, nó thu hẹp cơ hội dẫn đến những
cảm xúc mới giúp ta thoát khỏi tình trạng bế tắc. Có nhiều khả
năng sẽ tìm ra được một giải pháp đột phá nếu ta đánh một
giấc và mơ thấy những giấc mơ.
Ngưng kết là trạng thái vô thức mặc dù chúng ta bắt buộc phải
cân nhắc. Nếu phải quyết định ngay bây giờ thì việc chọn bừa
một lựa chọn nào đó vẫn tốt hơn là cứ ngồi nhìn. Nếu không
thể trả lời một câu hỏi trong bài thi, ta có thể đoán. Đương
nhiên, lựa chọn một cách tùy hứng có thể sai lầm. Thế nhưng
nếu cứ chịu đựng trong chiếc bẫy ngưng trệ thì cũng không thể
mảy may làm giảm bớt nguy cơ này. Vì vậy hãy chấm dứt sự
lãng phí thời gian và tìm cách đưa ra quyết định chắc chắn:
bằng cách tung một đồng xu.
Chắc chắn, điều gây phiền toái nhất của tình trạng ngưng trệ là
sự lo lắng. Lo lắng là nghĩ về những khả năng rủi ro tiềm ẩn
mà chúng ta không thể can thiệp. Ta đánh mất một chiếc vali
trên xe buýt và phải đợi đến sáng mới có thể đi tìm lại. Trong
thời gian chờ đợi đến sáng, ta không thể làm gì cả. Thế nhưng
ý nghĩ của ta cứ quanh quẩn với vấn đề này hết lần này đến lần
khác. Ta “phân vân” không biết liệu có thể tìm thấy chiếc vali
hay không. Ta “hi vọng” rằng sẽ tìm được nó. Ta “ước ao” giá
như ta chưa từng làm mất chiếc vali.
Chúng ta đã nghe cả ngàn lần rằng: lo lắng chỉ vô ích. Lo lắng
không mang lại lợi lộc gì ngoài việc khiến ta đau khổ. Không
giống như những loại bẫy khác, đây là loại bẫy rất dễ dàng
nhận diện khi nạn nhân là một người khác. Nhưng nếu chúng
ta chính là người hay lo lắng thì ta sẽ không nhận thấy rõ rằng
những hành động của mình là vô ích và ngu xuẩn. Không nhận
biết được điều đó, ta có cảm giác mê muội rằng những vấn đề
sẽ tự thành ra tệ hại hơn trừ khi ta suy nghĩ về chúng. Bất kỳ
khả năng rủi ro nào cũng đều được ta xem như một kẻ thù lợi
32. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
hại sẵn sàng tấn công ngay khi ta quay lưng. Hoặc có thể hiện
tại ta phải chịu đựng để xoa dịu cơn thịnh nộ của chúa. Trong
bất cứ trường hợp nào thì việc không lo lắng vẫn mang đến
cảm giác rằng ta đang liều lĩnh một cách không thể giải thích
được.
Thời gian đã bị lãng phí vào việc duy nhất là chờ đợi – chờ
một tiếng chuông reo, đợi một chương trình bắt đầu, đợi tin tốt
hoặc tin xấu đến, đợi đường thông xe, đợi cho bài thuyết trình
chán ngắt kết thúc – như một phần quan trọng trong cuộc sống.
Thế nhưng ngoại trừ những khoảnh khắc này ra, chúng ta cũng
có thể khổ sở bởi tình trạng ngưng trệ kéo dài liên tiếp trong
nhiều ngày hoặc nhiều tuần. Ta ngừng làm những công việc
hữu ích khi kỳ nghỉ hè đến gần, và kết thúc việc tận hưởng kỳ
nghỉ trước thời điểm ta trở lại. Cái bóng của chặng đường kế
tiếp đã phủ lên chúng ta và khiến ta mụ mị vì chờ đợi. Chính
sự ngừng trệ trong ngày Thứ Hai đã khiến ta khó tận hưởng
ngày nghỉ vào Chủ nhật hơn là tận hưởng buổi tối Thứ sáu.
Sự chờ đợi thậm chí có thể chìm trong màn sương mờ mịt của
một tương lai khó xác định nhất. Trong khi đợi tàu cập bến
hoặc trong lúc chờ người yêu đến, ta vẫn ở trong tình trạng lấp
lửng từ ngày này sang ngày khác y như tình cảnh của người
chủ nhà khi khách chưa đến vậy. Chúng ta không để bản thân
bị thu hút bởi bất kỳ điều gì trong lúc này, bởi đây là thời khắc
không quan trọng. Nó chỉ là một sự dẫn nhập bước đầu, để giết
thời gian cho đến khi chương trình chính bắt đầu. Khi ta nhận
được bằng cấp, khi lũ trẻ trưởng thành, khi ta nhận thừa kế, khi
ta về hưu, khi tất cả những nhiệm vụ, bổn phận nặng nề -
những thứ ngăn không cho ta thực hiện khát khao của mình –
cuối cùng cũng đã không còn là vật cản và khi mọi việc đã
được giải quyết ổn thỏa chính là lúc ta mới bắt đầu sống.
33. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Nhưng trước khi thời khắc vàng đó đến, một khoảng thời gian
dài đã bị lãng phí. Trong thời gian chờ đợi, ta luôn trong tình
trạng nôn nóng, bồn chồn từ lúc bình minh cho đến khi trời tối
mịt.
Trong lúc chờ hoạt động chính bắt đầu, cuộc sống có thể trôi
qua như một giấc mơ không có thật. Công việc ta đang làm
không phải là nghề nghiệp của ta. Cảm giác hài lòng chỉ có
tính tạm thời. những mối quan hệ chỉ nhằm mục đích khiến
thời gian trôi nhanh. Tất cả những gì ta làm là bóp tay và chờ
đợi. Thậm chí có thể ta cũng chẳng biết mình đang chờ đợi
điều gì. Trong chiếc bẫy ngừng trệ rỗng, ta nóng lòng chờ đợi
một điều thậm chí không thể gọi tên. Ta chẳng biết mình sẽ là
ai khi trưởng thành, và chưa bao giờ trưởng thành. Điều duy
nhất có thể chắc chắn là ta chưa là chính con người thật sự của
ta.
Song chúng ta không cần đợi để trở thành chính mình trong
tương lai. Ta đã là chính ta rồi, và cuộc sống hiện tại đã là cuộc
sống của ta rồi. Một hoàng tử không chỉ đơn thuần là một vị
hoàng đế tương lai, một cô bé con không chỉ là một phụ nữ
trong tương lai. Hoàng tử, trẻ con, sinh viên, học viên, những
tác giả chưa được biết đến, những nghệ sĩ đang sống chật vật
và viên chức trung cấp đều là những chủ thể hoàn tất và đã
được xác định rõ. Họ đã có thể đối mặt với những niềm vui,
nỗi khổ lớn nhất của cuộc đời.
Ngưng trệ kéo dài ẩn chứa một nghịch lý lớn. Sau thời gian dài
chờ đợi, ta lại cảm thấy tiếc nuối những ngày tươi đẹp đã qua.
Trong dịp kỷ niệm ngày cưới, người nghệ sĩ chưa thành danh
đã từng trao cho vợ mình một chùm nho và ước ao đó là những
viên ngọc trai quý giá. Thế rồi nhiều năm sau đó, khi đã đạt
được thành công lớn, anh tặng vợ chuỗi hạt trai và lại ước gì
nó chỉ là những trái nho như ngày nào.
34. Copy from bwportal
Bai viet gui boi phamthao_91 tai http://ecvin.net
Cuộc sống không có khúc dạo đầu. Cuộc sống bắt đầu ngay
trong hiện tại.
NHỮNG CẠM BẪY TƯ DUY
Tác giả: André Kukla
Người dịch: Phan Thu
Số trang 223
Giá bán: 42.000 VND