Макро эдийн засаг товч хураангуй

1. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 1
Á¯ËÝà 1. ÌÀÊÐÎÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÓÕÀÀÍÛ ¯ÍÄÑÝÍ ÎÉËÃÎËÒÓÓÄ
1.1. Ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààíû ¿¿ñýë, ñóäëàõ ç¿éë
Ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààíû ¿¿ñýë. Ýäèéí çàñãèéí íººöèéã ¿ð àøèãòàé àøèãëàõ òóõàé àñóóäàë ýäèéí çàñãèéí
àëü ÷ òîãòîëöîîíû ¿åä áàéíãà ¿¿ñ÷ áàéäàã áèëýý.
Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ¿é îëîí ñóáúåêòóóäûí ¿éë àæèëëàãààã õóâèéí ýðõ àøèã õýìýýã÷ “¿ë ¿çýãäýã÷
ãàð” çîõèöóóëæ áàéäàã òàëààð îäîîãîîñ 230 ãàðóé æèëèéí òýðòýý Шîòëàíäûí ýäèéí çàñàã÷ А. Ñìèò “¯íäýñòíèé
ò¿ìíèé áàÿëàã” õýìýýõ àëäàðò á¿òýýëäýý ºã¿¿ëñýí áàéäàã þì. Õóâèéí ýðõ àøèã íü àøèã îðëîãî îëîõ çàìààð
áàÿëàãàà àðâèæóóëàõ ãýñýí õóâü õ¿íèé õ¿ñýë ýðìýëçýëýýð èëýðäýã àæ.
¯íýõýýð ÷ õ¿í á¿ð õºðºí㺠çîîðèî àðâèæóóëàõ çàìààð àæ àìüäðàëàà äýýøë¿¿ëýõèéã áàéíãà çîðüæ áàéäàã áèëýý.
Ãýõäýý ¿¿íèé òóëä çààâàë áóñäàä õýðýãòýé ç¿éëñ á¿òýýæ, àðèëæààíä îðîëöîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Õàðèí
íèéãýìä þó õýðýãöýýòýé áàéãàà òàëààðõ ìýäýýëëèéã á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, òàðèôûí ººð÷ëºëòººñ îëæ
àâäàã àæ.
Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòýýð òîäîðõîéëîãääîã áîëîõîîð ¿íèéí ºñºëò íü òóõàéí
á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæ òààðóó áàéãààã, ¿íèéí áóóðàëò íü òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í çàõ çýýë äýýð èë¿¿äýëòýé áàéãààã,
õàðèí ¿íý òîãòâîðòîé áàéâàë òóõàéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõ çýýë òýíöâýðòýé áàéãààã òóñ òóñ èëýðõèéëäýã. Èéì
ó÷ðààñ õ¿ì¿¿ñ õóâèéí ýðõ àøãàà ã¿éöýëä¿¿ëýõèéí òóëä çàõ çýýë äýýð õîìñäîëòîé áàéãàà òýð á¿òýýãäýõ¿¿í,
¿éë÷èëãýýã á¿òýýí áèé áîëãîõîä õºðºí㺠õ¿÷ýý çîðèóëàí áîëîìæèéíõîî äýýä õÿçãààðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.
Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õóâü õ¿íèé áîëîí íèéãìèéí àæ áàéäàë íýãýí çýðýã äýýøèëäýã àæ. Иíãýõëýýð “¿ë
¿çýãäýã÷ ãàð”-ûí çîõèöóóëàëò íü ýäèéí çàñãèéí õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã ¿ð àøèãòàé õóâààðèëäàã áàéíà. Ýíäýýñ
çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëò ë ýäèéí çàñãèéí õÿçãààðëàãäìàë íººöèéí àøèãëàëòûí ¿ð àøãèéã õàíãàäàã ãýñýí ä¿ãíýëò
ãàð÷ èðæ áàéãàà þì. ªºðººð õýëáýë, çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçì íü òºðèéí îðîëöîîã¿éãýýð ýäèéí
çàñãèéí íººöèéí ¿ð àøãèéã õàíãàäàã ãýñýí ¿ã þì. Èéì îíîë 1920-îîä îíû ñ¿¿ë ¿å õ¿ðòýë äàâàìãàéëæ áàéñàí
áèëýý. Ãýâ÷ 1929-1933 îíû Èõ õÿìðàë óã îíîëûã ìóõàðäàëä îðóóëæ ýäèéí çàñãèéí ã¿í ã¿íçãèé óíàëòûí ó÷èð
øàëòãààíûã íýýí èëð¿¿ëæ, ãàðàõ àðãà çàìûã ýðæ õàéõ çîðèëòûã ñóäëàà÷äûí ºìíº äýâø¿¿ëñýí þì. Ýíý íü îð÷èí
¿åèéí ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààíûã ¿¿ñýí õºãæèõºä èõýýõýí ò¿ëõýö áîëæýý.
Òýð ¿åèéí ñóäëàà÷äûí äîòðîîñ Àíãëèéí àëäàðò ýäèéí çàñàã÷ Äæ. Ì. Êåéíñ çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí
ìåõàíèçìûí ñîãîãèéã èëð¿¿ëæ, óëìààð ò¿¿íèéã òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé çºâ õîñëóóëáàë ýäèéí çàñàã óëàì ¿ð
àøèãòàé áîëæ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õàíãàãäàõ áîëîìæòîé áîëîõûã 1936 îíä íèéòë¿¿ëñýí “ Àæèë ýðõëýëò, çýýëèéí
õ¿¿, ìºíãºíèé åðºíõèé îíîë” õýìýýõ àëäàðò á¿òýýëäýý íîòîëñîí þì. Иéì ÷ ó÷ðààñ Дæ. М. Êåéíñèéã îð÷èí öàãèéí
ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààíûã ¿íäýñëýã÷ õýìýýí ºðãºìæèëäýã þì áèëýý.
Ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààíû ñóäëàõ ç¿éë. Õàìãèéí åðºíõèé óòãààð íü àâ÷ ¿çâýë, ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààí íü
ýäèéí çàñãèéã á¿õýëä íü ñóäàëäàã þì. Ýíý íü þóíû ºìíº ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ãàðãàæ áàéãàà
øèéäâýð¿¿äèéã õàðèëöàí ¿éë÷ëýëä íü àâ÷ ¿çíý ãýñýí ¿ã àæ.
Ýäèéí çàñàã íü áèå áèåíýýñýý ¿ë õàìààðñàí ¿é îëîí íýãæýýñ á¿ðääýã áºãººä òýäãýýðèéã ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýð íü
þóíû ºìíº ºðõ ãíð¿¿ä, ï¿¿ñ¿¿ä ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð á¿ëýãò õóâààí àâ÷ ¿çäýã áèëýý. ªðõ ãýð¿¿ä íü õóäàëäàí àâàõ
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý áîëîí õºëñë¿¿ë½õ õºäºëìºðèéí òàëààð, õàðèí ºðõ¿¿äèéí ºì÷èíä áàéäàã ï¿¿ñ¿¿ä íü
õè÷íýýí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýæ, õè÷íýýí õ¿íèéã õºëñëºõ òàëààð òóñ òóñ áèå äààñàí øèéäâýð ãà°ãàäàã. Èéìä
ºðõ¿¿äèéí øèéäâýð íü íèéëáýðýýðùý íèÉò òºëºâëºãäñºí çàðäëûã áóþó íèéò ýðýëòèéã òîäîðõîéëäîã áîë
ï¿¿ñ¿¿äèéí øèéäâýð íü ãàðöûí íèéò õýìæýý áóþó íèéò íèéë¿¿ëýëò áîëîí õóâèðäàã áàéíà. Èíãýõëýýð ºðõ¿¿äèéí
áîëîí ï¿¿ñ¿¿äèéí øèéäâýð íü ýöñèéí ä¿íäýý àæèë ýðõëýëòèéí ò¿âøèí, ¿íèéí ò¿âøèí, èíôëÿöèéí ò¿âøèí,
¿éëäâýðëýãäýõ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé òîî õýìæýý, ò¿¿í÷ëýí ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëòèéí õóðäàö çýðãèéã
òîäîðõîéëäîã àæ. Èéì ó÷ðààñ á¿ðýí àæèë ýðõëýëò, ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ¿íèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõóéö
áàéäëààð äýýðõ øèéäâýð¿¿ä óÿëäàí çîõèöîîã¿é òîõèîëäîëä àæèëã¿éäýë, èíôëÿöè, ýäèéí çàñãèéí óíàëò, õýò
õàëàëò çýðýã ìàêðîýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä ¿¿ñäýã áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ºðõ¿¿ä, ï¿¿ñ¿¿äèéí ¿ë õàìààðñàí
øèéäâýð¿¿ä õîîðîíäîî àâöàëäñàí ýñýõ íü ìàêðîýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëäîã àæ. Ï¿¿ñ¿¿ä
áîëîí ºðõ ãýð¿¿ä íü áèå áèåíýýñýý ¿ë õàìààðñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã õýäèé ÷ õàðèëöàí ¿éë÷ëýëýýð äàìæèí
áèå áèåíäýý çààâàë íºëººëäºã áºãººä ýíýõ¿¿ õàðèëöàí ¿éë÷ëýë íü Çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýð¿¿äèéí íºëººíä ìºí
àâòäàã.
Íèéò ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýíèé òàëààðõ ï¿¿ñ¿¿äèéí øèéäâýð íü ºðõ¿¿äèéí îðëîãûã,
òýãýõëýýð ìºí òýäíèé çàðëàãûí õýìæýýã òîäîðõîéëäîã. Õàðèí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõ òàëààðõ

2. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 2
ºðõ ãýð¿¿äèéí øèéäâýð íü ï¿¿ñ¿¿äèéí îðëîãûã, òýãýõëýýð òýäíèé ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñ äýõ ýðýëòèéã ìºí
òîäîðõîéëäëîã áàéíà. ¯¿íèéã çóðàã 1.1.1-ä ä¿ðñýëñýí îð÷ëûí á¿ä¿¿â÷ýýñ õàðæ áîëíî.
Çóðàã 1.1.1. Îðëîãî, çàðëàãûí îð÷èë
Îäîî ºðõ¿¿ä áîëîí ï¿¿ñ¿¿äèéí øèéäâýð õîîðîíäîî àâöàëäààã¿éí óëìààñ ìàêðîýäèéí çàñãèéí àñóóäëóóä õýðõýí
¿¿ñ÷ áîëîõûã äýëãýð¿¿ëýí àâ÷ ¿çüå.
Àæèëã¿éäýë. ªðõ¿¿ä îðëîãîòîé áîëîõûí òóëä ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã õ¿÷èí ç¿éëèéí çàõ çýýëä
íèéë¿¿ëäýã áîë ï¿¿ñ¿¿ä àøèã îëîõûí òóëä ¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéã ºðõ ãýð¿¿äýýñ õóäàëäàí (ò¿ðýýñýëæ)
àâ÷, ¿éëäâýðëýë çîõèîí áàéãóóëæ, á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýí ºðõ¿¿äýä õóäàëääàí áîðëóóëäàã áîëîõ
íü Çóðàã 1.1.1-ýýñ õàðàãäàæ áàéíà.
Àæèëëàõûã õ¿ññýí õ¿ì¿¿ñ àæèë îëæ ÷àäàõã¿é áîëñîí òîõèîëäîëä ë àæèëã¿éäýë ¿¿ñýõ íü îéëãîìæòîé. Ãýõäýý èéì
áàéäàë õýçýý ¿¿ñ÷ áîëîõ âý? ãýñýí àñóóëò ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàðäàã.
Õýðýâ ¿éëäâýðëýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëîãäîõîî áàéãààä àãóóëàõ ñàâ çàé çàâñàðã¿é áîë÷èõâîë ï¿¿ñ¿¿ä
¿éëäâýðëýëýý õóìèæ, àæëûí áàéðàà õîðîãäóóëæ, õàðèí öîìõîòãîãäñîí õ¿ì¿¿ñ àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýãíýýíä øèëæäýã.
Ýíý íü íèéò îðëîãûí õýìæýýã áóóðóóëíà. ¯¿íòýé óÿëäààä íèéò ýðýëò õîðîãäîæ, ï¿¿ñ¿¿äèéí íèéë¿¿ëýëò áàãàñàõ
áîëíî. Ýíý íü àæèëã¿éäëèéí àñóóäëûã óëàì á¿ð õóðöàäãàäàã àæ.
Ï¿¿ñ¿¿äèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëîãäîõã¿é áîëîõîîð ¿éëäâýðëýë õóìèãäàæ, ýíý íü àæèëã¿éäýë ¿¿ñýõýä õ¿ðãýæ
áàéãàà áîë þó ýäèéí çàñãèéã àíõíûõ íü òºëºâ áàéäàëä áóöààí îðóóëæ ÷àäàõ âý? ãýñýí àñóóëò ç¿é ¸ñîîð
òàâèãääàã. Ýíý íü òàñðàëòã¿é áóóðàõ ¿éëäâýðëýë áîëîí àæèë ýðõëýëòèéí àñóóäëûã õýðõýí äàâàí òóóëàõ âý? ãýñýí
¿ã þì. Ýäãýýð àñóóëòóóäàä ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààí õàðèóëäàã.
Àæèëã¿éäýë íü àæèëã¿é áàéãàà òóõàéí õ¿íèé õóâèéí àñóóäàë ìýò áîëîâ÷ õºäºëìºð õýìýýõ õÿçãààðëàãäìàë òîî
õýìæýýòýé ýäèéí çàñãèéí íººöèéí íýã õýñýã íü ¿ðýãäýæ, áîëîìæèò á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîäîðõîé õýñãèéã àëäàæ
áàéãàà áîëîõîîð çºâõºí àæèëã¿é õ¿í òºäèéã¿é, íèéò èðãýä õîõèðîõîä õ¿ðäýã. Èéìä àæèëã¿éäýë íü íèéò íèéãìèéí
ýðõ àøãèéã õºíäñºí àñóóäàë ìºí áîëîõ íü òîäîðõîé áàéíà. Àæèëã¿éäëèéí òóõàé áèä òàâ äóãààð á¿ëýãò
äýëãýð¿¿ëýí ¿çýõ áîëíî.
Èíôëÿöè. ¯íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòèéí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóðàõ ¿çýãäëèéã èíôëÿöè ãýæ íýðëýäýã. Èéì
ó÷ðààñ èíôëÿöè íü ¿íèéí åðºíõèé ò¿âøíèé ºñºëòººð èëýðäýã. Îäîî ýíýõ¿¿ ¿çýãäýë õýðõýí ¿¿ñäýã âý?, èíôëÿöè
íèéò íèéãìèéí ýðõ àøãèéã õºíäñºí àñóóäàë ìºí ¿¿? ãýñýí àñóóëòóóäàä õàðèóëúÿ.
Ýäèéí çàñàã á¿ðýí àæèë ýðõëýëòèèí ò¿âøèíä àæèëëàæ áàéíà ãýæ áîäú¸. Ýíý íü àæèëëàõûã õ¿ññýí á¿õ u¿í
àæèëòàé áàéíà ãýñýí ¿ã þì. Ãýòýë õýðýãëýã÷èä ºìíºõººñºº èë¿¿ èõ õýðýãëýõýýð ãýíýò øèéäæýý ãýýä òºñººãüå.
Èéì òîõènëäîëä õýðýãëýýã äàãààä íèéò ýðýëò ºñºõ íü îéëãîìæòîé. ¯¿íèé õàðèóä ï¿¿ñ¿¿ä íèéë¿¿ëýëòýý
íýìýãä¿¿ëýõ ó÷èðòàé. Ãýâ÷ àøèãëàãäààã¿é íººö áàéõã¿é, ýäèéí çàñàã á¿õýëäýý ¿éëäâýðëýëèéí áîëîìæèéí
õÿçãààð äýýð àæèëëàæ áàéãàà áîëîõîîð ï¿¿ñ¿¿ä íèéë¿¿ëýëòýý íýìýãä¿¿ëæ ÷àäàõã¿é. Ãýõäýý ë ÿìàð íýãýí ç¿éë
õèéõ øààðäëàãàòàé áîëîõ íü ìýäýýæ. Эõëýýä ï¿¿ñ¿¿ä “Б¿õ áàðàà çàðàãäñàí” ãýñýí çàðëàë ºëãºõ ÷ þì óó, ýñâýë
á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàí àâàõûã õ¿ñ÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéã äàðààëàëä îðóóëàí ¿éë÷ëýõ ãýõ ìýòèéí àðãà õýìæýýã àâ÷
õýðýãæ¿¿ëäýã. Äàðàà íü àðãàà áàðæ íèéë¿¿ëýëòýýñ äàâñàí ýðýëòèéã çîõèöóóëàõûí òóëä ¿íýý íýìýõýä õ¿ðäýã. Ýíý
íü èíôëÿöè ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëäîã áàéíà.
Èíôëÿöèàñ òîäîðõîé õóâü õ¿í ÷ þì óó, ýñâýë õýñýã á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ õîõèðîîä ºíãºðäºãã¿é. Èíôëÿöè ¿¿ññýíýýð íèéò
ýäèéí çàñãèéí õýìæýýíä ¿íèéí åðºíõèé ò¿âøèí ºñäºã ó÷ðààñ íèéò èðãýäèéí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð ºìíºõººñºº
áóóðäàã. Èéìä èíôëÿöè íü íèéò íèéãìèéí ýðõ àøãèéã õºíäñºí àñóóäàë ìºí áºãººä ò¿¿íòýé õ¿ì¿¿ñ ãàíö íýãýýðýý
òýìöýýä ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿é íü îéëãîìæòîé áàéíà. Èíôëÿöèéí òóõàé àñóóäëûã äºðºâ ä¿ãýýð á¿ëýãò òóñãàéëàí
ñóäëàõ áîëíî.
Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò. Õ¿í á¿ðèéí òóéëûí çîðèëãî íü ºíãºð¿¿ëñýí àìüäðàëäàà õàðàìñàõã¿éãýý𠺺ðèéí õ¿ñýë,
ìºðººäëèéã õàíãàí àìüäðàõàä îðøäîã. Ãýõäýý ¿¿íèé òóëä ýäèéí çàñàã áàéíãà, òàñðàëòã¿éãýýð õºãæèí äýâøèæ

3. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 3
áàéõ ó÷èðòàé. Ýíý íü íèéãìèéí á¿òýýæ áàéãàà áÿëóó æèëýýñ æèëä áàéíãà òîìîð÷ áàéõ ó÷èðòàé ãýñýí ¿ã þì.
Èíãýñíýýð ýíý áÿëóóíààñ õ¿í á¿ðò íîãäîõ õýñýã ÷ ìºí òîìîð÷, àæ áàéäàë íü äýýøèëäýã. Ãýâ÷ òºðºë á¿ðèéí
øàëòãààíû óëìààñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò íü íýã ÷èãèéí áèø, õàðèí óíàëò, ºðíºëòèéã àãóóëñàí õýëáýëçýëò ¿éë ÿâö
áàéäàã. ¯¿íòýé óÿëäààä ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí, äàâøèíãóé ºñºëòèéã õàíãàõòàé õîëáîãäñîí ìàêðîýäèéí çàñãèéí
àñóóäàë ¿¿ñäýã þì.
Äàÿàðøëûí ¿éë ÿâö ã¿íçãèéð÷, äýëõèéí àæ àõóéí íýãäñýí òîãòîëöîî ¿¿ñ÷ õºãæèõ ¿éë ÿâö ºðíºæ áàéãàà ºíººãèéí
íºõöºëä ¿íäýñíèé ýäèéí çàñàã óëàì á¿ð íýýëòòýé áîëñîîð áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéã á¿õýëä íü ñóäëàõûí
òóëä ãàäààä ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû òºâëºðñºí èëýðõèéëýë áîëîõ òºëáºðèéí òýíöýëèéí àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé áîëäîã.
Òºëáºðèéí òýíöýë. Óëñ îðíóóä ¿éëäâýðëýñýí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý íýã õýñãèéã ãàäààä îðíóóäàä õóäàëäàí
áîðëóóëäãèéí çýðýãöýýãýý𠺺ðñ人 õèéäýãã¿é áóþó õèéñýí ÷ ºðòºã çàðäàë èõòýé á¿òýýãäýõ òèéì á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
ãàäààäààñ õóäàëäàí àâ÷ äîòîîäûí õýðýãöýýíèéõýý íýã õýñãèéã õàíãàäàã. Ò¿¿í÷ëýí óëñ îðíóóäûí õîîðîíä òºðºë
á¿ðèéí òóñëàìæ, øèëæ¿¿ëã¿¿ä áàéíãà õèéãäýæ áàéäãààñ ãàäíà çýýëýõ, çýýëä¿¿ëýõ ¿éë ÿâö òàñðàëòã¿é ºðíºæ
áàéäàã þì. Óëñ îðíóóäûí õîîðîíä õèéãäýæ áàéäàã ýäãýýð àæèëáàðóóäûí ¿ð ä¿í íü òºëáºðèéí òýíöýëä òóñãàëàà
îëäîã àæ. Òºëáºðèéí òýíöýë íü óðñãàë òîîöîî, êàïèòàëûí òîîöîî ãýñýí 2 ¿íäñýí õýñãýýñ á¿ðääýã.
Óðñãàë òîîöîîíä áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ýêñïîðòûí îðëîãî, èìïîðòûí òºëáºð, áóñäàä çýýëä¿¿ëñýí õºðºíãèéí
çýýëèéí õ¿¿ãèéí îðëîãî, áóñäààñ çýýëñýí õºðºíãèéí çýýëèéí õ¿¿ãèéí òºëºëòòýé õîëáîãäñîí çàðäàë, òºðºë á¿ðèéí
òóñëàìæ, øèëæ¿¿ëã¿¿äèéã òóñ òóñ á¿ðòãýäýã. Õýðýâ ýêñïîðòûí îðëîãî, áóñäààñ àâñàí çýýëèéí õ¿¿ãèéí îðëîãî,
õ¿ëýýæ àâñàí òóñëàìæ, øèëæ¿¿ëã¿¿äèéí íèéëáýð íü èìïîðòûí òºëáºð, áóñàä óëñàä òºëñºí çýýëèéí õ¿¿,
øèëæ¿¿ëã¿¿äèéí íèéëáýðýýñ äàâæ áàéâàë óðñãàë òîîöîî àøèãòàé, õàðèí äýýðõèéí ýñðýã òîõèîëäîëä áîë
àëäàãäàëòàé áàéäàã àæ.
Êàïèòàëûí òîîöîî íü õî¸ð óëñûí õîîðîíä õèéãäñýí õºðºí㺠îðóóëàëò, çýýëèéí õºðºíãèéí óðñãàëûã òóñãàäàã þì.
Óðñãàë òîîöîîíû àëäàãäëûã áóñàä óëñààñ çýýë àâàõ þì óó, ýñâýë áóñàä óëñóóäàä ººðèéí áàÿëãààñàà çàðèìûã íü
õóäàëäàõ çàìààð õààäàã àæ. Õàðèí óðñãàë òîîöîî àøèãòàé ¿åä èë¿¿äëýý áóñàä óëñóóäàä çýýëä¿¿ëýõ, ýñâýë
òýäíèé áàÿëãèéí çàðèì õýñãèéã õóäàëäàí àâàõ áîëîìæòîé áîëäîã áàéíà. Ýíäýýñ õàðàõàä óðñãàë òîîöîîíû
àëäàãäàë íü êàïèòàë òîîöîîíû èë¿¿äëèéã, õàðèí èë¿¿äýë íü êàïèòàë òîîöîîíû àëäàãäëûã òóñ òóñ áèé áîëãîäîã
áàéíà.
Óðñãàë òîîöîîíû àëäàãäàë íü áóñàä óëñààñ çýýë àâàõ, á¿òýýãäñýí áàÿëãèéíõàà íýã õýñãèéã õàðèéíõàíä õóäàëäàí
áîðëóóëàõ çýðýã àñóóäàëòàé õîëáîîòîé ó÷ðààñ òóõàéí óëñûí íèéò èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õºíääºã. Èéìä óðñãàë
òîîöîîíû àëäàãäëûí ó÷èð øàëòãààí, ¿ð äàãàâàðûã íýýí õàðóóëàõ àñóóäàë íü ìàêðîýäèéí çàñãèéí óõààíû ñóäëàõ
ç¿éëä õàìààðäàã þì.
1.2. Ìàêðîýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, ò¿¿íèé àðãà õýðýãñë¿¿ä
Àæèëã¿éäýë, ¿íèéí åðºíõèé ò¿âøíèé ºñºëò, ýäèéí çàñãèéí ìº÷ëºãò õºãæèë, òºëáºðèéí òýíöýëèéí àëäàãäàë çýðýã
íü òóõàéí óëñûí íèéò èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õºíäºæ áàéäãèéí çýðýãöýýãýýð äàí ãàíö çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí
ìåõàíèçìààð øèéäâýðëýãäýõ áîëîëöîîã¿é ãýäýã íü ºíãºðñºí çóóíû 20-îîä îíû ñ¿¿ë ¿åýñ òîäîðõîé áîëñîí áèëýý.
¯¿íòýé óÿëäààä ýäãýýð àñóóäëóóäûã õýðõýí øèéäâýðëýõ âý? ãýñýí æàì ¸ñíû àñóóëò ¿¿ñäýã. Ýíý íü ýäèéí çàñàã
äàõü òºðèéí ¿¿ðýã, ðîëèéã “øºíèéí ìàíàà÷”-ààñ àðàé ººðººð àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãûã áèé áîëãîñîí áàéíà. Ýíä Äæ.
Ì. Êåéíñ ò¿¿õýí ¿¿ðýã ã¿éîýòãýñýí áèëýý. Òýðýýð òºð ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîîðîî äàìæóóëàí á¿ðýí àæèë
ýðõëýëòèéã õàíãàõ áîëîëöîîòîé ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðñºí òºäèéã¿é íîòîëñîí þì.
Ýäèéí çàñàãò á¿õýëä íü íºëººëºõºä ÷èãëýñýí ¿éë àæèëëàãààã òºðèéí ìàêðîýäèéí çàñãèéí áîäëîãî ãýæ
íýðëýäýã. Èéì ó÷ðààñ òºðèéí ìàêðîýäèéí çàñãèéí áîäëîãî íü:
 Á¿ðýí àæèë ýðõëýëòèéã õàíãàõ
 Èíôëÿöèéã õîð õºíººëã¿é ò¿âøèíä õÿçãààðëàí áàðèõ
 Ýäèéí çàñãèéí ìº÷ëºãèéã òîãòâîðæóóëàõ
 Óðñãàë òîîöîîíû èõ õýìæýýíèé àëäàãäëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
 Óëñûí òºñâèéí àëäàãäëûã áóóðóóëàõ
 Ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã õàíãàõ ãýñýí çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõýä
÷èëýãääýã áàéíà.
Ìàêðîýäèéí çàñãèéí äýýðõ çîðèëòóóäûã õàíãàí áèåë¿¿ëýõèéí òóëä òºð:
 Ñàíãèéí áîäëîãî

4. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 4
 ̺íãºíèé áîäëîãî çýðýã àðãà õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàí ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëäàã àæ.
¯éëäâýðëýë áîëîí àæèë ýðõëýëòèéí ºíäºð ò¿âøíèéã õàíãàí àæèëã¿éäëèéã æàì ¸ñíû ò¿âøèíä, èíôëÿöèéã
õîð õºíººëã¿é õýìæýýíä òóñ òóñ õÿçãààðëàí áàðüæ, óëìààð ýäèéí çàñãèéí äàâøèíãóé ºñºëòèéã õàíãàõ
çîðèëãîîð òàòâàð, òºñâèéí çàðëàãûí ººð÷ëºëòººð äàìæóóëàí òºðººñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àðãà
õýìæýýí¿¿äèéí íèéëáýð öîãöûã ñàíãèéí áîäëîãî ãýæ íýðëýäýã. Ýíýõ¿¿ òîäîðõîéëîëòîîñ õàðàõàä òàòâàðûí
áîëîí òºñâèéí çàðëàãûí ººð÷ëºëò ãýñýí ïàðàìåòð¿¿ä íü ñàíãèéí áîäëîãûí ¿íäñýí àðãà õýðýãñýë¿¿ä áîëäîã
íü òîäîðõîé áàéíà. Èéìä ñàíãèéí áîäëîãûã ÿâóóëàõäàà ýäãýýð àðãà õýðýãñë¿¿äèéã õîñëóóëàõ, óãñðóóëàõ
çýðãýýð òºð ýäèéí çàñãèéí òºëºâ áàéäàëä íºëººëæ ÷àääàã áàéíà. Ãýõäýý ñàíãèéí ÿìàð áîäëîãî ÿâóóëàõ íü
ýäèéí çàñãèéí òóõàéí ¿åèéí òºëºâ áàéäëààñ øàëòãààëäàã. Òóõàéëáàë, ýäèéí çàñãèéí èäýâõèæèë ñààðàõ
çýðãýýð óíàëòûí øèíæ òýìäã¿¿ä èëýð÷ áàéâàë çàñãèéí ãàçàð òàòâàðûí à÷ààëëûã õîðîãäóóëàõ, òºñâèéí
çàðëàãàà íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã àðãà õýìæýý àâäàã áàéíà. Õàðèí ýäèéí çàñàã ñýðãýýä öààøèä õýò õàëàëò áèé
áîëîõ õàíäëàãàòàé áàéâàë òàòâàð, òºñâèéí çàðëàãàä äýýðõèéí ýñðýã ººð÷ëºëòèéã îðóóëäàã àæ.
Ñàíãèéí áîäëîãîòîé èæèë çîðèëãîòîé áîëîâ÷ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí áîëîí çýýëèéí ººð÷ëºëòººð äàìæèí
õýðýãæäýã áîäëîãûã òºðèéí ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãî ãýæ íýðëýäýã. Èéì áîëîõîîð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò, çýýë
ãýñýí ïàðàìåòð¿¿ä íü ìºíãº- çýýëèéí áîäëîãûí ¿íýäñýí àðãà õýðýãñýë¿¿ä áîëäîã áàéíà. Òºðèéí ýíýõ¿¿ áîäëîãûã
òóõàéí óëñûí Òºâ áàíê õýðýãæ¿¿ëäýã. ¯íäñýí ïàðàìåòð¿¿äèéã õýðõýí ººð÷ëºõ íü ýäèéí çàñãèéí òóõàéí ¿åèéí
íºõöºë áàéäëààñ õàìààðíà. Òóõàéëáàë, ýäèéí çàñãèéí óíàëòûí ¿åä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýí,
çýýëèéí õ¿¿ã áóóðóóëäàã áàéõàä, õýò õàëàëòûí ¿åä ýñðýãýýð ã¿éëãýýí äýõ ìºíãºíèé òîî õýìæýýã áàãàñãàæ, õàðèí
çýýëèéí õ¿¿ã ºñãºäºã àæ. Ýäãýýð àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä ýäèéí çàñàã åðºíõèé õàíäëàãûíõàà äàãóó ºñºõ
áîëîìæòîé áîëäîãèéí çýðýãöýýãýýð ¿íèéí åðºíõèé ò¿âøèí òîãòâîðæäîã.
Òºðèéí ñàíãèéí áîëîí ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãûí òàëààð õîëáîãäîõ á¿ëã¿¿äýä íü äýëãýð¿¿ëýí òàéëáàðëàõ áîëíî.
1.3. Ìàêðîýäèéí çàñãèéí îíîëûí óðñãàëóóä
Ýäèéí çàñàã ãýäýã íü á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýí á¿òýýõ, õóâààðèëàõ, ñîëèëöîõ, õýðýãëýõ ÿâöàä
õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíä ¿¿ñäýã õàðèëöààíû íèéëáýð öîãö þì. Ýíýõ¿¿ õàðèëöààíä ìàø îëîí òîîíû ñóáúåêò îðîëöäîã
÷ ãýñýí òýäãýýðèéã ºðõ ãýð, ï¿¿ñ, òºð, ãàäààäûí îðîëöîã÷ ãýñýí òîì á¿ëã¿¿äýä õóâààí àâ÷ ¿çäýã. Ýíý íü ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáúåêòóóäûí ¿éë õºäëºëèéã ñóäëàõàä èõýýõýí òóñ äýì ¿ç¿¿ëäýã.
Ýäèéí çàñãèéí îíîë íü àíõ ¿¿ñýõäýý ýäèéí çàñãèéí õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã ºðñºëäºã÷ ï¿¿ñ¿¿äèéí õîîðîíä
õýðõýí îíîâ÷òîé õóâààðèëàõ òóõàé ñóðãààëûí õýëáýðýýð ¿¿ñ÷ õºãæñºí ò¿¿õòýé. Ýíä Øîòëàíäûí ýäèéí çàñàã÷ À.
Ñìèò ò¿¿õýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì áèëýý. Òýðýýð 1776 îíä áè÷èæ íèéòë¿¿ëñýí “¯íäýñòíèé áàÿëàã” õýìýýõ àëäàðò
á¿òýýëäýý ýäèéí çàñàã íü áàÿëàãàà àðâèæóóëàõ ãýñýí õóâü õ¿íèé ýðõ àøèã õýìýýõ ¿ë ¿çýãäýã÷ ãàðààð
çîõèöóóëàãäàæ áàéäàã áºãººä ýíý íü ýäèéí çàñãèéí õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã ¿ð àøèãòàé õóâààðèëäàã ãýñýí
ä¿ãíýëòèéã õèéñýí áàéäàã þì. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé ýíýõ¿¿ ñóðãààë íü Ä. Ðèêàðäî,
À. Ìàðøàëë, Ïèãó, Æ. Á. Ñåé, Õèêñ çýðýã ñóäëàà÷äûí á¿òýýëýýð áàÿæèãäàí ýäèéí çàñãèéí ñîíãîäîã îíîë ãýæ
íýðëýãäýõ áîëæýý.
Ñîíãîäîã îíîë. Ñîíãîäîã ýäèéí çàñãèéí îíîë íü :
 Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, òàðèô, öàëèí õºëñ, çýýëèéí õ¿¿, ðåíò çýðýã íü óÿí õàòàí áàéäàã ó÷èð
òýäãýýð íü çàõ çýýëèéí ººð÷ëºëòòýé óÿëäàæ ìàø ò¿ðãýí ººð÷ëºãäºõ ÷àäâàðòàé áàéäàã;
 Öàëèí, ¿íèéí ººð÷ëºëò íü øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã áàéíãà ºã÷ áàéäàã ó÷ðààñ ï¿¿ñ¿¿ä þóã, ÿìàð
õýìæýýãýýð ¿éëäâýðëýõýý òºðèéí îðîëöîîã¿éãýý𠺺ðñ人 çîõèöóóëàõ á¿ðýí áîëîëöîîòîé áàéäàã;
 Áàÿëàãàà àðâèæóóëàõ ãýñýí õóâèéí ýðõ àøèã íü ýäèéí çàñãèéí íººöèéã ¿ð àøèãòàé õóâààðèëàí áîëîìæèò
äýýä õÿçãààðò ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã çýðýã çàð÷ìóóäûã óäèðäëàãà áîëãîäîã.
Äýýðõ çàð÷ìóóäààñ õàðàõàä ñîíãîäîã ýäèéí çàñàã÷èä íü ýäèéí çàñãèéã ººðºº ººðèéãýý çîõèöóóëàã÷ òîãòîëöîî ãýæ
¿çýæ áàéñàí íü òîäîðõîé áàéíà. Èéìýýñ ÷ òýä ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí îðîëöîîã øºíèéí ìàíàà÷òàé ç¿éðëýí
õÿçãààðëàæ áàéñàí áèç ýý. Ýíýõ¿¿ íîìëîë ºíãºðñºí çóóíû 20- îîä îíû ñ¿¿ë õ¿ðòýë äàâàìãàéëæ áàéñàí þì. Ãýâ÷
1929-1933 îíû Èõ õÿìðàë êàïèòàëèñò ñèñòåìèéã á¿õýëä íü õàìàð÷ áàðàã á¿õ îðíû ýäèéí çàñàã óíàëò,
àæèëã¿éäýëä íýðâýãäñýí áèëýý. Ýíý íü ñîíãîäîã îíîëûã ìóõàðäàëä îðóóëæ îíîëûí øèíý óðñãàë ãàð÷ èðýõýä
ò¿ëõýö áîëñîí þì. Ìàêðîýäèéí çàñãèéí îíîëûí ýíýõ¿¿ óðñãàëûã Êåéíñèéí îíîë ãýæ íýðëýäýã.

5. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 5
Êåéíñèéí îíîë. Эíýõ¿¿ îíîëûí ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã Дæ. М. Êåéíñ 1936 îíä õýâë¿¿ëñýí “ Аæèë ýðõëýëò, çýýëèéí
õ¿¿, ìºíãºíèé åðºíõèé îíîë” õýìýýõ àëäàðò á¿òýýëäýý òîìú¸îëñîí áàéäàã þì.
Êåéíñèéíõýýð áîë öàëèí, ¿íý, çýýëèéí õ¿¿ çýðýã íü ñîíãîäãóóäûí ¿çýæ áàéñàí øèã òèéì óÿí õàòàí ç¿éë áèø àæ.
Èéì ó÷ðààñ òýä çàõ çýýëèéí ººð÷ëºëòèéã ìýäýð÷, ò¿¿íä ìàø õóðäàí äàñàí çîõèöîõ áîëîëöîîã¿é áàéäàã áàéíà.
¯¿íèé óëìààñ ýäèéí çàñàã áîëîìæèò ò¿âøèíäýý áàéíãà òýíöâýðæèæ ÷àääàãã¿é àæ. Èéì ó÷ðààñ àæèëã¿éäýë èõ,
¿éëäâýðëýëèéí õ¿÷èí ÷àäàë äóòóó àøèãëàãäàæ áàéõ ¿åä ÷ ãýñýí ýäèéí çàñàã òýíöâýðò îðøèí áàéæ áîëäîã ãýñýí
ä¿ãíýëòèéã õèéæýý. ªºðººð õýëáýë, ýäèéí çàñàã ººðºº ººðèéãýý á¿ðýí çîõèöóóëæ ÷àääàãã¿é àæ.
Àæèëã¿éäëèéí øàëòãààíûã Äæ. Ì. Êåéíñ õºäºëìºðèéí ýðýëò áóóðìàãö ò¿¿íèéã äàãààä öàëèí òýð äàðèóäàà áóóð÷
÷àääàãã¿éòýé õîëáîí àâ÷ ¿çñýí áàéäàã. Èéìä àæèëã¿éäëèéã áóóðóóëàõûí òóëä çàñãèéí ãàçàð çàðäëàà íýìýãä¿¿ëýõ
çàìààð íèéò ýðýëòèéã óðàìøóóëàõ õýðýãòýé ãýæ ñóðãàñàí áàéäàã þì. Èéíõ¿¿ íèéò ýðýëò íýìýãäñýíèé õàðèóä
ï¿¿ñ¿¿ä õºðºí㺠îðóóëàëòàà íýìýãä¿¿ëýí àæëûí áàéðóóäûã áèé áîëãîõ ó÷èð àæèëã¿éäýë õîðîãäîí, ýäèéí çàñàã
á¿õýëäýý ºñäºã áàéíà. Èíãýõëýýð ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí îðîëöîî íü á¿ðýí àæèë ýðõëýëòèéã õàíãàí ýäèéí
çàñãèéã ºñãºõºä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã àæ. Ýíý áîë Êåéíñèéí îíîëûí ñîíãîäîã îíîëîîñ ÿëãàãäàõ íýã îíöëîã íü
áèëýý. Êåéíñèéí îíîë ºíãºðñºí çóóíû 70- ààä îíûã õ¿ðòýë äàâàìãàéëæ, óëñ îðíóóäûí ìàêðîýäèéí çàñãèéí
áîäëîãûí ¿íäýñ íü áîëæ áàéñàí áèëýý. Ãýòýë 1970-ààä îíû ¿åýñ ýõëýí àæèëã¿éäýë, èíôëÿöè õî¸ð íýãýí çýðýã
íýìýãäýõ áîëñîí íü ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí ¿¿ðãèéã ýðãýí õàðàõ øààðäëàãûã áèé áîëãîæýý. Ýíý íü ñîíãîäîã îíîë
øèíý íºõöºëä äàõèí ñýðãýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñýí þì. ¯¿íèéã øèíý ñîíãîäîã îíîë ãýæ íýðëýäýã àæ.
Øèíý ñîíãîäîã îíîë. Øèíý ñîíãîäîã îíîë íü ºíãºðñºí çóóíû 70-ààä îíä ¿¿ñýí áèé áîëæ 1980-ààä îíûã õ¿ðòýë
íºëºº á¿õèé áàéæýý. Ýíýõ¿¿ îíîëûí ãîë òºëººëºã÷人ð R. Barro, R. Lucas, T. Sargent, E. Prescott, N. Wallace
íàðûã íýðëýæ áîëîõ þì.
Øèíý ñîíãîäîã îíîë íü õóâü õ¿ì¿¿ñ áàéíãà ðàöèîíàëü õºäëºëòýé áàéäàã ó÷ðààñ íºõöºë áàéäàë ººð÷ëºãäºõºä
ò¿¿íä òýð äîðîî äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðòàé áàéäàã õýìýýí ¿çäýã. Èéìä òºðººñ ýäèéí çàñàãò îðîëöîõ íü ò¿¿íèé ¿éë
àæèëëàãààíä ñàäàà áîëæ ìóóòãàäàã àæ.
Øèíý ñîíãîäãóóäûí ¿çýæ áàéñíààð áîë öàëèí, ¿íý, çýýëèéí õ¿¿ çýðýã íü óÿí õàòàí áîëîâ÷ çàõ çýýëèéí
ººð÷ëºëòºä àãøèí çóóð äàñàí çîõèöîõîä íü ìýäýýëëèéí òàðõàëòûí õóðä, çàí çàíøèë, òóõàéí íèéãìèéí áàéäàë
çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ ñààä áîëäîã áàéíà. Ãýõäýý ë õýðýãëýã÷èä õàíàìæàà, ï¿¿ñ¿¿ä àøãàà õàìãèéí èõ áîëãîõûã
çîðèõäîî òóõàéí ¿åä áàéãàà ìýäýýëëèéã äýýä çýðãýýð àøèãëààä èðýýä¿éí òàëààðõ òààìàãëàëàà ãàðãàäàã àæ. Èéì
ó÷ðààñ ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ ñóáúåêòóóäûí èðýýä¿éí òàëààðõ õ¿ëýýëò íü ÿìàãò îíîâ÷òîé áàéäàã
õýìýýí ¿çäýã. ¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð øèíý ñîíãîäîã îíîëûí ýíý óðñãàëûã îíîâ÷òîé õ¿ëýýëòèéí îíîë ÷ ãýæ áàñ
íýðëýõ íü áèé.
Øèíý ñîíãîäîã îíîëûí ¿çýë ñàíààã ÀÍÓ, Èõ áðèòàíèéí çàñãèéí ýðõèéã 1980-ààä îíä áàðüæ áàéñàí Ð. Ðåéãàí, Ì.
Òåò÷åð íà𠺺ðñäèéí ÿâóóëæ áàéñàí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîäîî ºðãºí àøèãëàñàí íü óã îíîë ò¿ãýí äýëãýðýõýä
èõýýõýí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì áèëýý.
Ýäèéí çàñàãò òºðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, ðîëèéí òàëààðõ îíîëûí ìàðãààí èéíõ¿¿ øèíý ñîíãîäãóóäûí ¿çýë
áàðèìòëàëûí äàãóó øèéäýãä÷èõýýã¿é áºãººä 1980-ààä îíîîñ òºð ýäèéí çàñàãò èäýâõèòýé îðîëöîõ õýðýãòýé ãýñýí
¿çýë ñàíààã äýìæñýí îíîëûí óðñãàë ¿¿ññýí áºãººä ¿¿íèéã Øèíý Êåéíñèéí îíîë ãýæ íýðëýäýã àæ.
Øèíý Êåéíñèéí îíîë. Ýíýõ¿¿ îíîëûí ãîë òºëººëºã÷èä íü George Akerlot, Janet Yellen, David Romer, Oliver
Blanchard, George Mankiw, Larry Summers, Ben Bernanke íàð þì.
Øèíý Êåéíñ÷¿¿ä Êåéíñèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ÿã õóóëáàðëàäàãã¿é ÷ òºð ýäèéí çàñàãò îðîëöñîíîîð ò¿¿íèéã ¿ð
àøèãòàé àæèëëóóëæ ÷àäíà õýìýýí ¿çäýã áàéíà.
Øèíý Êåéíñ÷¿¿äèéí ¿çýæ áàéãààãààð áîë ýäèéí çàñàã íü ººðºº ººðèéãýý á¿ðýí çîõèöóóëæ ÷àääàãã¿é àæ. Ó÷èð íü
çàõ çýýëèéí íºõöºë áàéäëûã äàãààä öàëèí, ¿íý ººð÷ëºãäºõºä áàãàã¿é õóãàöàà çàéëøã¿é øààðäàãääàã áàéíà.
¯¿íèé óëìààñ ýäèéí çàñãèéí òýíöâýð àëäàãäàæ, óëìààð õýëáýëçýë ¿¿ñäýã àæ. Ýíýõ¿¿ õýëáýëçýëèéã çàõ çýýëèéí
çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìààð øèéäâýðëýõ áîëîëöîîã¿é ó÷ðààñ òºðèéí îðîëöîî çàéëøã¿é áîëäîã áàéíà.
áàéíà.
Á¯ËÝà 2. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÇÎÐÈËÃÎ, ¯Ð įÍ

6. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 6
2.1. Ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãî
¯íäýñíèé ýäèéí çàñàã íü òºðºë á¿ðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýõ, õóâààðèëàõ, ñîëèëöîõ, õýðýãëýõ ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîæ áàéãàà ñóáúåêòóóäûí õàðèëöàí õàìààðàë, õàðèëöàí ¿éë÷ëýëèéí èëýðõèéëýë íü áîëäîã
áèëýý. Èéì ó÷ðààñ ¿äýñíèé ýäèéí çàñãèéí òóéëûí çîðèëãî íü ñàéí ñàéõàí àæ òºðºõ ãýñýí õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ
àøãèéã ã¿éöýëä¿¿ëýõ íºõöºëèéã íèéò óëñ îðíû õýìæýýíä á¿ðä¿¿ëýõýä îðøäîã. ×óõàìõ¿¿ ýíäýýñ ë ìàêðîýäèéí
çàñãèéí òîäîðõîé çîðèëòóóä óðãàí ãàðäàã áàéíà.
Ìàêðîýäèéí çàñãèéí çîðèëòóóä íü èíôëÿöèéã íýã îðîíòîé òîîíä áàðèõ, àæèë ýðõëýëòèéã òýäýí õóâèàð
íýìýãä¿¿ëýõ ãýõ ìýòýýð òîäîðõîé, áèåëýëòèéã íü õýìæèæ áîëîõóéö áàéõûí çýðýãöýýãýýð íèéãìèéí ýìçýã
á¿ëãèéíõíèé àìüæèðãààíû íààä çàõûí ò¿âøèíã áàòàëãààæóóëàõ, ¿íäýñíèé óðëàãèéã õºãæ¿¿kýõ çýðýã çàõ çýýëèéí
ìåõàíèçìààð øèéäâýðëýõ áîëîëöîîã¿é òèéì àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä îðøäîã.
Ìàêðîýäèéí çàñãèéí çîðèëòóóä -ü õºãæëèéí ñîíãîæ àâñàí çàãâàðûí ¿çýë áàðèìòëàëûã á¿õýëä íü õýðýãæ¿¿ëýõòýé
õîëáîãäñîí óðò õóãàöààíû áàéæ áîëîõîîñ ãàäíà öàã õóãàö`àíû òóõàéí çóðâàñä óã ¿çýë áàðèìòëàëûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí áîãèíî õóãàöààíû ÷ áàéæ áîëäîã. Òóõàéëáàã, Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí óðò
õóãàöààíû íýã ãîë çìðèëò íü á¿ðýí àæèë ýðõëýëòèéã õàíãàõàä îðøèæ áàéãàà áîë àëü áîëîõ îëîí àæëûí áàéðûã
øèíýýð áèé áîëãîõ íü áîãèíî õóãàöààíû çîðèëò áîëîí òàâèãäàæ áàéõ æèøýýòýé.
Ìîíãîë óëñûí ýä¿¿ãýýãèéí ìàêðîýäèéí çàñãèéí çîðèëòóóäûí íýã îíöëîã íü òýäãýýðèéí íèéãìèéí ÷èãëýëýýð
òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà. Õ¿¿õýä á¿ðò áîëîí øèíýýð òºðñºí õ¿¿õäýä, ìºí øèíýýð ãýð á¿ë áîëîãñîäîä ìºíãºí
òýòãýìæ îëãîõ, òýòãýâýðèéí çºðººã àðèëãàõ, àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ äîîä ò¿âøíèéã íýìýãä¿¿ëýõ, òýòãýâýð,
òýòãýìæ, òºñºâò áàéãóóëàãàä àæèëëàãñàäûí öàëèíã íýìýõ çýðýã øèéäâýð¿¿ä íü ¿¿íèé íýãýí íîòîëãîî þì. Ãýõäýý ë
íèéãìèéí íèéò ãèø¿¿äèéí àìüæèðãààíû ò¿âøèí äîîãóóð õýâýýð áàéñààð áàéíà.
Áîäèò áàéäàë äýýð ºðíºæ áàéãàà ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâöóóäûã ¿íýí çºâººð õ¿ëýýí àâ÷ îéëãîõûí òóëä ìàêðîýäèéí
çàñãèéí çîðèëãóóä, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë¿¿äèéã áèå áèåíýýñ íü ÿëãàí àâ÷ ¿çýõ àñóóäàë ÷óõàë
áàéäàã. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë óëñàä õèéãäýæ áàéãàà ýäèéí çàñãèéí ººð÷ëºëò¿¿ä íü çàõ çýýëèéí òîãòîëöîîã
á¿ðä¿¿ëýí òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëãîòîé áîë ºì÷ õóâü÷ëàë çýðýã àðãà õýìæýý íü ýíýõ¿¿ çîðèëãîä õ¿ðýõýä ÷èãëýñýí
àðãà õýðýãñýë þì.
¯íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãýýð òºðèéí ìàêðîýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã ¿íýëýí
øàëãàäàã. Õàðèí íèéò ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû áóþó íèéò ¿éëäâýðëýëèéí ýöñèéí ¿ð ä¿íã íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿ç¿¿ëýëòýýð õýìæäýã. Áîäèò íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íýìëýõ¿é áîëîí íýã õ¿íä íîãäîõ õýìæýý ºññºí
ýñýõ íü òóõàéí óëñûí õºãæèë äýâøëèéã èëòãýí õàðóóëäàã àæ.
2.2. Íèéò ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð ä¿í, ò¿¿íèéã òîîöîõ àðãóóä
Ìèêðîýäèéí çàñãèéí óõààíû õè÷ýýëýýð áèä ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä ºðõ ãýð, ï¿¿ñ, òºð, ãàäààä óëñ îðíóóä ãýñýí
4 ¿íäñýí ñóáúåêò îðîëöäîã áºãººä ýäãýýðýýñ ï¿¿ñ¿¿ä á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýí, çàõ çýýëä íèéë¿¿ëäýã
ãýæ ¿çñýí áèëýý. Ýíäýýñ õàðàõàä íèéò ¿éëäâýðëýë íü ýäèéí çàñàã äàõü á¿õ ï¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð áàéäàã
àæ. Èéìä ¿íäýñíèé ¿éëäâýðëýëèéí ¿ð ä¿íã èëýðõèéëýõèéí òóëä íèéò ï¿¿ñèéí ¿éëäâýðëýí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëñýí
á¿õ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã õàìðóóëàí òîîöîõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. Èíãýæ òîîöñîí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé
ìºíãºí ä¿íã íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í ãýæ íýðëýäýã.
Íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í ãýñýí õî¸ð ¿ç¿¿ëýëòýýð
èëýðõèéëæ áîëäîã. Íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ýäèéí çàñãèéã àëü ºíö㺺ñ íü õàðæ òîäîðõîéëæ
áàéíà âý? ãýäãýýðýý áèå áèåíýýñýý ÿëãàãääàã. Òóõàéëáàë, ýäèéí çàñãèéã çºâõºí òóõàéí óëñûíõ ãýñýí ºíö㺺ñ õàðæ
íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òîîöâîë ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýëáýðòýé áîëæ, õàðèí ýäèéí çàñãèéã çºâõºí òóõàéí
óëñûí íóòàã äýâñãýðýýð õÿçãààðëàí àâ÷ ¿çâýë óã ¿ç¿¿ëýëò äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýëáýðòýé áîëäîã àæ.
Èéì ó÷ðààñ òîäîðõîé õóãàöààíä, òóõàéëáàë, íýã æèëä á¿òýýãäñýí òóõàéí óëñûí íèéò ýöñèéí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé
ìºíãºí ä¿íã ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í, õàðèí íýã æèëä òóõàéí óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð á¿òýýãäñýí ýöñèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ìºíãºí ä¿íã äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í ãýæ òóñ òóñ íýðëýäýã. Ýäãýýð
òîäîðõîéëîëòîîñ õàðàõàä ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òîîöîõîä õýí á¿òýýñýí íü ÷óõàë áàéõàä, õàðèí
äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä õààíà á¿òýýãäñýí íü ãîë áîëæ áàéãààã àíçààðàõ õýðýãòýé. Ò¿¿íýýñ ãàäíà
òóõàéí óëñàä ãàäààäûíõíû íýã æèëèéí õóãàöààíä á¿òýýñýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ìºíãºí ä¿í òóõàéí
óëñûí èðãýäèéí ãàäààäàä á¿òýýñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ìºíãºí ä¿íòýé òýíöñýí òîõèîëäîëä äýýðõ 2
¿ç¿¿ëýëò õîîðîíäîî òîîí óòãààðàà òýíöýæ áîëîõîîð áàéíà.Ìºí ¿íýìëýõ¿é õààëòòàé óëñ îðíû õóâüä äýýðõ
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä òîî, õýìæýýíèé õóâüä õîîðîíäîî òýíö¿¿ áàéäàã àæ.

7. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 7
Äýëõèéí èõýíõ óëñ îðîí, ò¿¿í÷ëýí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä òîîöîî, ñóäàëãààíäàà ãîë òºëºâ äîòîîäûí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿ç¿¿ëýëòèéã õýðýãëýäýã ó÷ðààñ ò¿¿íèéã äýëãýð¿¿ëýí àâ÷ ¿çüå.
Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (ÄÍÁ)-íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä íýã æèëèéí äîòîð òóõàéí óëñàä á¿òýýãäñýí íèéò ýöñèéí
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ºðòºã áàãòäàã þì. Çàâñðûí áóñ, õàðèí ýöñèéí õýðýãëýýíä çîðèóëàãäñàí áàðàà,
¿éë÷èëãýýã ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ãýæ íýðëýäýã. Èéì ó÷ðààñ äàõèí áîðëóóëàõ áîëîí äàõèí áîëîâñðóóëàõ çîðèóëàëò
á¿õèé çàâñàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºã äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºãò îðäîãã¿é þì. ̺í òóõàéí æèëèéí
¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîã¿é, ºìíºõ îíóóäàä ¿éëäâýðëýãäñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëòààñ
îëñîí îðëîãî, òºð áîëîí õóâèéí õýâøëèéíõíýýñ îëãîñîí øèëæèõ òºëáºð¿¿ä, ¿íýò öààñ áîðëóóëàõ àæèëáàð çýðýã
íü áàñ òóõàéí æèëèéí ÄÍÄ-íä òîîöîãääîãã¿é àæ.
ÄÍÁ-èéã çàðëàãûí, îðëîãûí, ¿éëäâýðëýëèéí ãýñýí 3 àðãààð òîîöîæ áîëäîã.
ÄÍÁ-èéã òîîöîõ çàðëàãûí àðãà. ÄÍÁ íü ýöñèéí õýðýãëýýíä çîðèóëàãäñàí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíýýñ á¿ðääýã
áîëîõîîð òýðýýð ºðõ ãýð, ï¿¿ñ, òºð, ãàäààäûí óëñ îðíóóä ãýñýí ñóáúåêòóóäûí õýðýãëýýíä çàðöóóëàãääàã. Èéìä
ýäãýýð õýðýãëýã÷äèéí õýðýãëýýíèé çàðäëûã íýìýõ çàìààð ÄÍÁ-èéã òîîöîæ áîëäîã áºãººä ¿¿íèéã ÄÍÁ-èéã
çàðäëààð òîîöîõ àðãà ãýæ íýðëýäýã.
ÄÍÁ-èéã çàðäàë òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë äàðààõ á¿òýöòýé áàéäàã àæ. ¯¿íä:
1. ªºðèéí ìàòåðèàëëàã áîëîí îþóíû õýðýãöýýãýý õàíãàõàä çîðèóëæ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí
àâàõòàé õîëáîãäñîí õ¿í àìûí õýðýãëýýíèé çàðäàë (Ñ)
2. Áèåò êàïèòàë áîëîí ìàòåðèàëûí íººöºº íýìýãä¿¿ëýõòýé õîëáîãäóóëàí ãàðãàñàí õóâèéí ï¿¿ñ¿¿äèéí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí çàðäàë (I)
3. Òºâ, îðîí íóòãèéí òºðèéí áàéãóóëëàãóóäààñ á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý õóäàëäàí àâàõàä çîðèóëæ ãàðãàñàí
çàðäàë (G)
4. Ýêñïîðò, èìïîðòûí çºð¿¿ áóþó öýâýð ýêñïîðò (Õn)
Èéíõ¿¿ çàðäëààð òîîöñîí ÄÍÁ- èéã :
GDP= Ñ+I+G+Õn (2.2.1) ãýæ áè÷èæ áîëîõ þì.
ÄÍÁ-èéã òîîöîõ îðëîãûí àðãà. Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý íü ¿éëäâýðëýëèéí òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éëñèéí
òóñëàìæòàéãààð á¿òýýãääýã ó÷ðààñ õ¿÷èí ç¿éë òóñ á¿ð ººðèéí îðóóëñàí õóâü íýìýðòýý òîõèðñîí îðëîãûã
õ¿ðòäýã.Òóõàéëáàë, àæèë÷èí öàëèí, ï¿¿ñèéí ýçýí àøèã, ãàçàð ºì÷ëºã÷ ðåíò, ìºíãºí õºðºí㺠çýýëä¿¿ëýã÷ çýýëèéí
õ¿¿ã òóñ òóñ îðëîãî áîëãîí àâäàã áèëýý. Èéì ó÷ðààñ ýäãýýð îðëîãûã íýìýõ çàìààð ÄÍÁ-èéã òîîöîæ áîëäîã. .
Ãýõäýý áîäèò áàéäàë äýýð áîë îðëîãûí äýýðõ òºðë¿¿äýýñ ãàäíà øóóä áóñ òàòâàð, ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýëèéã
ìºí íýìæ òîîöäîã þì.
¯¿íèéã òîìú¸îëáîë : GDP = W + R + Ir + Pr +D + Tin
Ýíä: W – öàëèí
R - påíò
Ir - çýýëèéí õ¿¿
Pr - àøèã
D - ýëýãäýë
Tin - øóóä áóñ òàòâàð
ÄÍÁ- èéã ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð òîîöîõ íü. Ýíýõ¿¿ àðãààð òîîöñîí ÄÍÁ íü ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõýä
¿éëäâýðëýã÷ òóñ á¿ðèéí îðóóëñàí õóâü íýìðèéã õàðóóëäàã ó÷ðààñ çºâõºí íýìýãäñýí ºðòãèéí íèéëáýðýýð
òîäîðõîéëîãääîã. Íýìýãäñýí ºðòºã ãýäýã íü òóõàéí ¿éëäâýðëýã÷èéí øèíýýð íýìæ á¿òýýñýí ºðòºã þì. Èéìä
òóõàéí ï¿¿ñèéí íýìæ á¿òýýñýí ºðòãèéã òîîöîõäîî áóñäààñ õóäàëäàí àâñàí ò¿¿õèé ýä, ìàòåðèàëûí ºðòãèéã
á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéò ºðò㺺ñ õàñ÷ òîîöäîã. Èíãýõëýýð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð òîîöñîí ÄÍÁ íü ï¿¿ñ¿¿äèéí øèíýýð
íýìæ á¿òýýñýí ºðòãèéí íèéëáýðòýé òýíö¿¿ áàéäàã àæ. ¯¿íèéã äàðààõ 5 äàìæëàãàò ¿éëäâýðëýëèéí õèéñâýð
æèøýýí äýýð òàéëáàðëàÿ. ßìàð íýãýí À óëñ çºâõºí ýðýãòýé õ¿íèé íîîñîí äààâóóí êîñòþìíû ¿éëäâýðëýë äýýð
äàãíàäàã ãýæ áîäú¸. Óã á¿òýýãäýõ¿¿í íü íîîñ áýëòãýëèéí À ï¿¿ñ, íîîñîí äààâóó õèéäýã Á ï¿¿ñ, íîîñîí äààâóóãààð
êîñòþì î¸äîã  ￿ñ, Ẻíèé õóäàëäàà ýðõýëäýã à ￿ñ, æèæèãëýí õóäàëäàà ýðõýëäýã Ä ï¿¿ñ ãýñýí 5 àæ àõóéí
íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààíû õîðøèëòûí ¿ð ä¿íä á¿òýýãääýã àæ. Îäîî íýìýãäñýí ºðòãèéã òîîöîõ àðãà÷ëàëûã Õ¿ñíýãò
2.2.1-èéã àøèãëàí òàéëáàðëàÿ.
Õ¿ñíýãò 2.2.1
¯éëäâýðëýëèéí äàìæëàãà Ò¿¿õèé ýä áîëîí á¿òýýãäýõ¿¿íèé Íýìýãäñýí ºðòºã,ìÿí.¥

8. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 8
áîðëóóëàëòûí ¿íý, ìÿí.¥
Íîîñ áýëòãýë, À ï¿¿ñ 120.0 120.0
Äàâóó ¿éëäâýðëýë, Á ï¿¿ñ 200.0 200.0-120.0 = 80.0
Êîñòþì î¸õ,  ￿ñ 250.0 250.0-200.0 = 50.0
Áººíèé õóäàëäàà, à ￿ñ 300.0 300.0-250.0 = 50.0
Æèæèãëýí õóäàëäàà, Ä ï¿¿ñ 350.0 350.0-300.0 = 50.0
Íèéò áîðëóóëàëò áà íýìýãäñýí
ºðòãèéí íèéëáýð
1220.0 350.0
Õ¿ñíýãòýýñ õàðàõàä äàìæëàãà á¿ðèéí áîðëóóëàëòûí ¿íý íü ººð ï¿¿ñýýñ õóäàëäàí àâñàí ò¿¿õèé ýäèéí ¿íý,
øèíýýð á¿òýýãäñýí ºðòºã ãýñýí 2 õýñãýýñ á¿ðäýæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ áóñäààñ õóäàëäàí àâñàí ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéã
õàñàæ òîîöîõã¿é áîë äàâõàð òîîöîî ¿¿ñ÷ ÄÍÁ ¿íèéí ä¿íãýýðýý çîõèîìëîîð ºñäºã. Áèäíèé æèøýýí äýýð áîë ýíý
çºðºº 870.0 (870.0=1220.0- 350.0) ìÿíãàí òºãðºãòýé òýíö¿¿ áàéíà. Èéì áîëîõîîð íýã øèðõýã êîñòþì ÄÍÁ-íèé
òîîöîîíä ýöñèéí ¿íý íü 350.0 ìÿí.¥-ººð îðæ òîîöîãäîõ áºãººä ýíý íü ¿éëäâýðëýëèéí äàìæëàãà á¿ðò á¿òýýãäñýí
íýìýãäñýí ºðòãèéí íèéëáýðòýé òýíö¿¿ (350.0 = 120.0 + 80.0 + 50.0 + 50.0 + 50.0) áàéíà.
ÄÍÁ –èéã òîîöäîã äýýð äóðüäñàí àðãóóä íü á¿ãäýýðýý àäèëõàí ¿íý öýíýòýé òºäèéã¿é ¿ð ä¿í òýíö¿¿ áàéäàã.
Íèéò óëñ îðíû õýìæýýí äýõ îðëîãî, çàðëàãà õîîðîíäîî ä¿éöýí òýíöýæ áàéãàà íü ÄÍÁ- èéã á¿òýýõ áîëîí õýðýãëýõ
ÿâöàä îðëîãî, çàðëàãûí îð÷èë áàéíãà ÿâàãäàæ ýäèéí çàñãèéí íýã õýñýã ñóáúåêòóóäûí îðëîãî áóñàä ñóáúåêòóóäûí
õóâüä çàðëàãà áîëæ áàéäàã òºäèéã¿é, çàðäëûí ºñºëò íü îðëîãûí ºñºëòèéã óðàìøóóëàí òýòãýæ, òýð íü ýðãýýä
çàðäëûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì.
ÄÍÁ- íèé õýìæýýã òîäîðõîéëîõîä ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, òàðèô ¿ëýìæ íºëººëäºã.
ÄÍÁ-íèé ¿ç¿¿ëýëò íü çºâõºí òóõàéí àâ÷ ¿çýæ áàéãàà õóãàöààíû íèéò ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã èëýðõèéëýõýä
òºäèéã¿é, öàã õóãàöààíû ÿíç á¿ðèéí ¿å¿äýä ¿éëäâýðëýãäñýí íèéò ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã õîîðîíä íü õàðüöóóëàí
¿çýõýä àøèãëàãääàã ó÷ðààñ ò¿¿íèéã óðñãàë áîëîí õàðüöóóëàõ ¿íèéí àëü àëèíààð íü òîîöîí ¿çýõ øààðäëàãàòàé
áîëäîã. Òóõàéí îíû ¿íýýð òîîöñîí ÄÍÁ-èéã íýðëýñýí, õàðèí õàðüöóóëàõ ¿íýýð òîîöñîí ÄÍÁ- èéã áîäèò ãýæ òóñ òóñ
íýðëýäýã.
ÄÍÁ- èéã óðñãàë áóþó òóõàéí ¿åèéí ¿íýýð òîîöîõîä íýã èõ õ¿íäðýë áýðõøýýë ¿¿ñýýä áàéäàãã¿é. Õàðèí ººð ººð öàã
õóãàöààíä ¿éëäâýðëýãäñýí ÄÍÁ-íèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õîîðîíä íü õàðüöóóëàõûí òóëä àëü íýã îíûã ñóóðü îí áîëãîí
ñîíãîí àâ÷ òýð îíû ¿íýýð èëýðõèéëýõ áîäèò øààðäëàãà ¿¿ñäýã.
Áîäèò ÄÍÁ- íèé ¿ç¿¿ëýëòèéã àøèãëààä ÿíç á¿ðèéí óëñ îðíóóä äàõü àìæèðãààíû ò¿âøèíã õîîðîíä íü õàðüöóóëàí
¿çýõ áîëîìæ á¿ðääýã. ¯¿íèé òóëä íýã õ¿íä íîîãäîõ ÄÍÁ- íèé õýìæýýã òîîöîí ãàðãàäàã.
ÄÍÁ- èéã èéíõ¿¿ íýðëýñýí áîëîí áîäèò ãýæ çààãëàí òîäîðõîéëîõ íü òóõàéí ¿åä ¿éëäâýðëýãäñýí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîäèò õýìæýýã ¿íý çºâ èëýðõèéëýõýä òºäèéã¿é ò¿¿íèé ºñºëò, áóóðàëòûí äèíàìèêèéã èëð¿¿ëýõýä
¿ëýìæ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ò¿¿íýýñ ãàäíà íýðëýñýí áîëîí áîäèò ÄÍÁ- íèé òóñëàìæòàéãààð èíôëÿöèéã
òîîöîõ áîëîìæ á¿ðääýã. Òóõàéëáàë, íýðëýñýí áîëîí áîäèò ÄÍÁ- èéã õàðüöóóëàõ çàìààð òîîöñîí èíäåêñèéã ÄÍÁ-
íèé äåôëÿòîð ãýæ íýðëýäýã. ÄÍÁ- íèé äåôëÿòîð íü ¿íèéí åðºíõèé ò¿âøíèéã èëýðõèéëäýã.
ÄÍÁ- èéã òîîöîõûí óòãà ó÷èð íü òóõàéëñàí öàã õóãàöààíû çóðâàñä ¿éëäâýðëýãäýí á¿òýýãäñýí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í,
¿éë÷èëãýýíèé òàëààð ÿâ öàâ, á¿ðýí ã¿éöýä, ¿íýí çºâ, áîäèòîé ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõîä ë îðøäîã. Õàðàìñàëòàé
íü ÄÍÁ- èéã ÿàæ ÷, ÿìàð ÷ àðãà, õýëáýðýýð òîîöñîí óã ¿ç¿¿ëýëò íèéò íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí àæ áàéäëûí
òàëààðõ á¿ðýí ã¿éöýä ä¿ð òºðõèéã òºãñ èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿é àæ.
Òóõàéëáàë, òàâààðûí õýëáýðã¿é ó÷ðààñ ºðòãèéã íü ìºí㺺ð èëýðõèéëýí ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä òóñãàõ áîëîëöîîã¿é
îëîí òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áàéäàã. Ø¿¿õ, öàãäàà, àðìèéí ãýýä îëîí òºðëèéí ¿éë÷èëãýýã ýíä äóðüäàæ áîëîõ
þì.Ò¿¿í÷ëýí ¿ð õ¿¿õäýý àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, ãýð îðíîî öýâýðëýõ, îðîí áàéðàà çàñ÷ ÿíçëàõ, î¸æ øèäýõ ãýõ ìýòýýð
ºðõ ãýðèéí äîòîð ãýðèéí ýçýãòýé íàðûí á¿òýýñýí îëîí òºðëèéí áàÿëàã ÄÍÁ-íä òîîöîãäîäã¿é áàéíà.
Äýýðõýýñ ãàäíà äàëä ýäèéí çàñàãò áèé áîëæ áàéãàà ¿ëýìæ õýìæýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý ÄÍÁ-íä
òîîöîãäîõã¿é ¿ëäýæ áàéíà. Õýâëýë ìýäýýëýëä áè÷ñýí áîëîí çàðèì óëñ òºð÷äèéí ÿðüæ áàéãààãààñ õàðàõàä äàëä
ýäèéí çàñàã Ìîíãîë óëñûí àëáàí ¸ñíû ýäèéí çàñãèéí áàðàã 30 õóâüòàé òýíöýõ õýìæýýíä õ¿ð÷ýý. Ýíý òîî äýýø,
äîîø õýëáýëçýæ áîëîõ õýäèé ÷ äàëä ýäèéí çàñàã ìàíàé îðîíä íýãýíò áèé áîëæ, õºãæèí áýõæèõ õºðñ ñóóðüòàé
áîëñîí íü ìàðãààíã¿é ¿íýí áîëæ õóâèðñàí íü èëýðõèé áàéíà.
ÄÍÁ- íèé ººð íýã äóòàãäàë íü á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí òàëûã ¿íýëýí èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿éòýé
õîëáîîòîé þì. Òóõàéëáàë, çàõ çýýë äýýð õÿìä ¿íýòýé àòëàà ºìíº áàéñíààñ èë¿¿ ºíäºð ¿ð ä¿íòýé ÿìàð íýãýí ýì
ãàð÷ èðâýë íýã õýðýãëýã÷ òºäèéã¿é íèéãýì á¿õýëäýý õîæèõ ó÷èð ò¿¿íèé ýðýëò íýìýãäýæ, õóäàëäàí áîðëîãäîõ

9. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 9
õýìæýý íü ìýäýýæ ºñíº. Õàðàìñàëòàé íü ºíäºð ¿ð ä¿íòýé ýì ìààíü õÿìä ¿íýýð ÄÍÁ-íä òîîöîãäîõ ó÷ðààñ ÄÍÁ–
íèé õýìæýý áóóð÷ áîëîõ òàëòàé. Ýíý áîë á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàð, ¿ð àøèã ÄÍÁ-íä òóñãàãäàõã¿é
áàéãààãèéí íýã ë æèøýý þì.
Ýöýñò íü ÄÍÁ íü õ¿ì¿¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû íýãäñýí ¿ç¿¿ëýëò áîëäîã ÷ ãýëýý áàéãàëèéí
áàÿëàãèéã àæ àõóéí çîðèëãîîð àøèãëàõòàé õîëáîãäîí ãàð÷ áàéãàà íèéãìèéí çàðäëûã òîîöîí èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿é
àæ.
Ï¿¿ñ, êîìïàíèéí ãîë çîðèëãî íü àøèã îëîõîä îðøäîã ãýäãèéã áèä ìèêðîýäèéí çàñãèéí óõààíûã ñóäàëæ áàéõäàà
ìýäýæ àâñàí. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä ÿâóóëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãàà íü áàéãàëü îð÷èíä àñàð èõ
ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Àëò îëáîðëîäîã êîìïàíèóä Òîñîí çààìàð õýìýýõ ¿çýñãýëýíò ñàéõàí ãàçàð íóòãèéã ñ¿éòãýñýí
ãàøóóí ò¿¿õ ¿¿íèé çºâõºí íýãýýõýí æèøýý þì. Õýäèéãýýð îëáîðëîñîí àëò íü Ìîíãîëûí ÄÍÁ-íä òîîöîãäîæ áàéãàà
õýäèé ÷ ò¿¿íèé óëìààñ íºõºí ñýðãýýãäýýã¿é ¿ëäñýí õîîñîí í¿õ, õîðò áîäèñîîð áóçàðëàãäñàí õºðñ, øîðîî,õèéìýë
íóóð çýðãýýñ íèéãýìä ó÷èð÷ áàéãàà õîõèðîë òîîöîîíîîñ ãàäóóð ¿ëäýæ áàéãàà íü õàðàìñàëòàé áàéãàà þì.
Íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí àæ áàéäëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí, èë¿¿ ñàéí èëýðõèéëæ ÷àäàõ òèéì ¿ç¿¿ëýëò îäîîõîíäîî
îëäîîã¿é áàéãàà ó÷ðààñ ÄÍÁ –íèé ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîî, ñóäàëãààíä ºðãºí àøèãëàñààð áàéíà.
Ýíý õýñãèéí ýõýíä ÄÍÁ- ýýñ ãàäíà ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í (¯ÍÁ) õýìýýõ ¿ç¿¿ëýëò áàéäàã òóõàé öóõàñ
äóðüäààä ò¿¿íèé òîäîðõîéëîëòû㠺㺺ä îðõèñîí áèëýý. Èõýíõ óëñ îðíû õóâüä ÄÍÁ áîëîí ¯ÍÁ- íèé õîîðîíä íýã
èõ òîì çºðºº áàéäàãã¿é ó÷ðààñ òîîöîî, ñóäàëãààíä ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàìòàä íü õýðýãëýäýã.
2.3. ¯íäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
ÄÍÁ íü ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû íýãäñýí ¿ð ä¿íã ¿íýëýõýä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã òºäèéã¿é ¿íäýñíèé
òîîöîîíû ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöîõ ñóóðü ¿ç¿¿ëýëò íü áîëäîã þì.
¯íäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåì (¯ÒÑ) ãýäýã íü íýã òàëààñ ýäèéí çàñãèéí íººö¿¿äèéã, íºãºº òàëààñ òýäãýýðèéí
àøèãëàëòûã òóñ òóñ õàðóóëñàí õîîðîíäîî õàðèëöàí õàìààðàë á¿õèé ñòàòèñòèêèéí öîãö ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä þì. ¯ÒÑ- èéí
çîðèëãî íü íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí á¿õ øàòàíä ÄÍÁ áîëîí ò¿¿íèé á¿ðäýë õýñã¿¿äèéí áàéäàë, ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ
ìýäýý ñýëòèéã á¿ðä¿¿ëýí áèé áîëãîõîä îðøäîã.
¯ÒÑ íü ¿íäýñíèé ýäèéí çàñãèéã äàðààõ 4 ñåêòîðò õóâààí àâ÷ ¿çäýã:
1. ªðõèéí àæ àõóé áîëîí òºðèéí áóñ, ñàíõ¿¿ãèéí áóñ ï¿¿ñ¿¿äèéã áàãòààñàí áîäèò ñåêòîð
2. Òºðèéí òºñºâò áàéãóóëëàãóóä
3. Áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäààñ á¿ðäñýí ìºíãºíèé ñåêòîð
4. Ãàäààä ñåêòîð
Äîòîîäûí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í (NNP), ¿íäýñíèé îðëîãî(NI), õóâèéí îðëîãî(PI), õóâèéí öýâýð îðëîãî (DI)- ûã ¯ÒÑ-
èéí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ãýæ íýðëýäýã.
Äîòîîäûí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í . Ýíýõ¿¿ ¿ç¿¿ëýëòèéã òîîöîõäîî ÄÍÁ- ýýñ ýëýãäýë õîðîãäëûí øèìòãýë áóþó
ÄÍÁ-èéã ¿éëäâýðëýõýä àøèãëàãäñàí ìàøèí, òîíîã òºõººðºìæ, áàðèëãà, áàéãóóëàìæ çýðýã áèåò êàïèòàëûí áèåò
ýëýãäëèéí ºðòãèéã õàñäàã. ¯¿íèéã òîìú¸îëáîë: NNP = GDP- D
Èéíõ¿¿ ÄÍÁ- èé ºðò㺺ñ ýëýãäýë õîðîãäëûã õàñ÷ òîîöñîíîîð òóõàéí àâ÷ ¿çýæ áàéãàà õóãàöààíä á¿òýýãäýýä
áîäèòîéãîîð õýðýãëýõýä áýëýí áàéãàà íèéò ¿éëäâýðëýëèéí õýìæýýã òîîöîõ áîëîìæòîé áîëäîã.
¯íäýñíèé îðëîãî . Õýðýãöýýãýý õàíãàõ ¿éë ÿâöûã õýðýãëýý õýìýýí íýðëýäýã. Õàðèí õýðýãëýõèéí òóëä îðëîãî îëîõ
ó÷èðòàé. ¯éëäâýðëýñýí äîòîîäûí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëîãäñîíûõîî äàðààãààð öàëèí, àøèã, ðåíò, çýýëèéí
õ¿¿ãèéí õýëáýðýýð õ¿ì¿¿ñèéí ãàð äýýð îðëîãî áîëîí î÷äîã. Ãýõäýý òýíãýðèéí äîð òºðæ, òºðèéí äîð àìüäàðäàã
õóâààëöàõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Ýíý íü îëñîí îðëîãîîñîî õóóëèàð òîãòîîñîí õýìæýýíèé òàòâàðûã òºëíº ãýñýí ¿ã
þì. Ãýõäýý ýíä íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàð, ãààëèéí òàòâàð, îíöãîé àëáàí òàòâàð çýðýã øóóä áóñ
òàòâàðóóäûí òóõàé õºíäºãäºæ áàéãàà þì. Ìºí ¯Î-ûã ÄÖÁ-ýýñ òîîöîæ áàéãàà áîëîõîîð ãàäààäûíõíû îëñîí
îðëîãûã áàñ õàñ÷ òîîöîõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Èíãýõëýýð:
NI = NNP – Tin – If (2.3.1)
Tin- Øóóä áóñ òàòâàð
If- Ãàäààäûíõíû îëñîí îðëîãî
¯íäýñíèé îðëîãûã õýí á¿òýýäýã òàëààð ñàÿõíûã õ¿ðòýë ýäèéí çàñãèéí óõààíä íýãäñýí áàéð ñóóðü áàéãààã¿é ãýæ
õýëæ áîëíî. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéãàà õýí áîëîâ÷ ¿íäýñíèé îðëîãûã
á¿òýýõýä õóâü íýìýð îðóóëäàã ãýäýã äýýð èõýíõ ýäèéí çàñàã÷èä ñàíàë íýãäýõ áîëëîî. ªºðººð õýëáýë, áàãø, ýì÷,

10. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 10
òºðèéí àëáàí õààã÷èä, æ¿æèã÷èä ãýõ ìýò àæèë ìýðãýæëèéíõýí íü øóóä áàÿëàã á¿òýýäýãã¿é ÷ ãýñýí äàì áàéäëààð
¿íäýñíèé îðëîãûã á¿òýýõýä îðëöäîã ãýæ ¿çäýã áîëæýý.
Õóâèéí îðëîãî. ¯íäýñíèé îðëîãîîñ ï¿¿ñèéí õóâààðèëàãäààã¿é àøèã, ï¿¿ñèéí àøãèéí òàòâàð, íèéãìèéí
äààòãàëûí øèìòãýëèéã òóñ òóñ õàñààä äýýð íü òºðººñ ºðõ ãýð¿¿äýä îëãîæ áàéãàà øèëæ¿¿ëã¿¿äèéã íýìýõ çàìààð
õóâèéí îðëîãûã òîäîðõîéëäîã ó÷ðààñ õóâèéí îðëîãî íü òàòâàð òºëºõººñ ºìíºõ ¿åèéí èðãýäèéí îðëîãûã
òîäîðõîéëäîã áàéíà. Äýýð ºã¿¿ëñýíèéã òîìú¸îãîîð èëýðõèéëáýë:
PI = NI – UCP – CPT – SIT + GTP (2.3.2)
NI- ¯íäýñíèé îðëîãî
UCP- Ï¿¿ñèéí õóâààðèëàãäààã¿é àøèã
CPT- Ï¿¿ñèéí àøãèéí òàòâàð
SIT- Íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë
GTP- Òºðººñ ºðõ¿¿äýä îëãîæ áóé òýòãýâýð, òýòãýìæ çýðýã øèëæ¿¿ëã¿¿ä
Õóâèéí öýâýð îðëîãî. Òàòâàð òºëñíèé äàðàà õóâü õ¿íèé ãàð äýýð ¿ëäýæ áàéãàà îðëîãûã õóâèéí öýâýð îðëîãî ãýæ
íýðëýäýã.
DI = PI – DPT (2.3.3)
DPT- õóâèéí îðëîãûí òàòâàð
Õóâèéí öýâýð îðëîãûã ãàð äýýð ¿ëäýõ îðëîãî, ìýäýæ çàðöóóëàõ îðëîãî ãýõ ìýòýýð ýäèéí çàñãèéí íîì çîõèîëä
íýðëýõ íü áèé. Õóâèéí öýâýð îðëîãîîðîî õóâü õ¿í ºäºð òóòìûí õýðýãöýýò ç¿éëñ, óäààí ýäýëãýýòýé áàðàà òàâààð
áîëîí òºðºë á¿ðèéí ¿éë÷èëãýýã õóäàëäàí àâààä èë¿¿ ãàðâàë õàäãàëàìæ á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà.
Á¯ËÝà 3. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀà ÄÀÕÜ ÒªÐÈÉÍ ¯¯ÐÝÃ
ªíãºðñºí çóóíû 20, 30-ààä îíóóäàä äýëõèéí êàïèòàëèñò ñèñòåìèéã á¿õýëä íü õàìàðñàí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë äàí
ãàíö çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìààð ýäèéí çàñãèéí á¿õ àñóóäëûã çîõèöóóëàõûã íîìîëæ áàéñàí ýäèéí çàñãèéí ñîíãîäîã
îíîëûã ìóõàðäìàë áàéäàëä îðóóëñàí áèëýý.
Эíý ¿åä àíãëèéí àëäàðò ýäèéí çàñàã÷ Дæ. М. Êåéíñ ýäèéí çàñãèéí áîäèò áàéäëûã ñóäëàí øèíæëýýä “Åðºíõèé
îíîë” õýìýýõ àëäàðò á¿òýýëýý òóóðèâàí á¿òýýæ ýäèéí çàñãèéí ã¿í ã¿íçãèé õÿìðàëûí íýã ¿íäñýí øàëòãààí íü çàõ
çýýëèéí ìåõàíèçìûã òóéëøðóóëàí ø¿òýæ èðñýíä îðøèæ áàéñíûã íýýí ¿ç¿¿ëýýä òºðèéí çîõèöóóëàëò çàéëøã¿é
áîëîõûã íîòëîí õàðóóëñàí áàéäàã þì. ¯¿íòýé óÿëäààä òºðèéí ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý ºðãºæèí
òýëæ, óëìààð ýäèéí çàñàãò ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã ðîëü íü ºñºõ õàíäëàãàòàé áîëñîí áèëýý. Ãýõäýý ñîöèàëèñò ãýãäýæ
áàéñàí îðíóóäààñ áóñàä èõýíõ óëñ îðîí çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçì õýâèéí àæèëëàæ áàéãàà íºõöºëä ë
ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ºíäºð ¿ð àøèã õàíãàãääàã ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéñàí þì. Èéì ÷ ó÷ðààñ ýäèéí çàñàã
äàõü òºðèéí îðîëöîî íü çàõ çýýëèéí ìåõàíèçìûã çàñâàðëàõàä áèø, õàðèí ÷ ò¿¿íèé ÷ºëººòýé, á¿ðýí ä¿¿ðýí
¿éë÷ëýõ îð÷èí íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ èðñýí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí îðîëöîî
íü çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçì ÷ºëººòýé àæèëëàõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõèéí çýðýãöýýãýýð ò¿¿íèé
øèéäýæ ÷àäàõã¿é áàéãàà ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ¿éë ÿâö, ¿çýãäë¿¿äèéã çîõèöóóëàõ ÿâäëààð õÿçãààðëàãääàã áàéíà.
Иíãýñíýýð çàõ çýýëèéí “¿ë ¿çýãäýã÷ ãàð”-ûã òºðèéí “èë” ãàðààð íºõºí, äóíäûã íü ä¿¿ðãýæ, äóòóóã íü ã¿éöýëä¿¿ëýõ
çàìààð ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã á¿õýëä íü äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ á¿ðääýã àæ.
3.1. Çàõ çýýë áà òºð
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàã íü ººðºº ººðèé㺺 çîõèöóóëàí õºãæèæ áàéäàã íàðèéí òºâºãòýé òîãòîëöîî áèëýý. Ýíý
íºõöºëä þóã, õýçýý, ÿìàð õýìæýýãýýð õóäàëäàí àâàõ âý ãýäãèéã õýðýãëýã÷ øèéääýã áîë ÿìàð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã,
ÿìàð õýìæýýãýýð, ÿàæ ¿éëäâýðëýõ âý? ãýäãèéã ¿éëäâýðëýã÷ áèå äààí øèéääýã ãýäãèéã áèä ìýäíý.
Äýýðõ øèéäâýð¿¿äèéã ãàðãàõäàà õýðýãëýã÷, ¿éëäâýðëýã÷èéí àëü àëü íü çºâõºí ººð ººðñäèéí õóâèéí ýðõ àøèã,
ñîíèðõîëîî ë óäèðäëàãà áîëãîäîã. Ãýõäýý õóäàëäàí àâñàí ç¿éëýýñýý õýðýãëýã÷ ñýòãýëèéí ºíäºð òààøààë õ¿ðòýæ,
õàðèí áîðëóóëàëòààñàà ¿éëäâýðëýã÷ õ¿ññýí õýìæýýíèé íü àøèã îëæ áàéâàë õóäàëäàí àâ÷, ºãºëöºõ ¿éë ÿâöûí ¿ð
ä¿íä íèéãìèéí àæ áàéäàë á¿õýëäýý ñàéæèð÷ áàéäàã. Èíãýõëýýð á¿õíèéã çîõèöóóëàí çàíãèäàæ áàéãàà ýíýõ¿¿
õóâèéí ýðõ àøèã, ñîíèðõîë ãýäýã íü ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë ¿éë ÿâöûã çîõèöóóëàã÷ çàõ çýýëèéí “íóóö ãàð” íü þì.
Òà á¿õíèéã äýëã¿¿ð, õîðøîîãîîð îðîõîä ÷èíü òîñ÷ óãòààä, äàãàæ ¿éë÷ëýýä áàéãàà íü òýä òºðºëõèéí òèéì ñàéõàí
ààø, çàíòàéäàà áèø, õàðèí òà íàðò òààëàãäàæ áàéæ àõèóõàí õýìæýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í áîðëóóëæ õýòýâ÷èíä ÷èíü
áàéãàà õýäýí “áîð þì”-ûã ÷èíü ñàëãàí àâàõ ãýñýí õóâèéí ýðõ àøèã ¿éë÷èëæ áàéãàà íü òýð. Èíãýõëýýð àøèã îðëîãî
îëîõ õóâèéí ýðõ àøãàà õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä çààâàë áóñäûí ýðõ àøãèéã ã¿éöýëä¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëäîã áàéíà.

11. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 11
Èéìä õóâèéí õèéãýýä íèéãìèéí ýðõ àøãèéí õàðèëöàí õàìààðàë, óÿëäàà õîëáîî íü çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ººðèéíõ äîòîîä ç¿é òîãòîë, ëîãèêîîð íºõöºëääºã àæ.
Àëü ÷ óëñ îðíûã àâààä ¿çñýí ýäèéí çàñàã íü þóíû ºìíº òºðºë á¿ðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿éëäâýðëýí
íèéë¿¿ëäýã îëîí òîîíû ¿éëäâýðëýã÷äýýñ á¿ðäýæ áàéíà. Ýäãýýð á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé õºäºë㺺íòýé
çýðýãöýýä ìºíãºíèé áîëîí ¿íýò öààñíû óðñãàë ìºí ÿâàãäàæ áàéäàã áèëýý. ªíãºöõºí õàðàõàä á¿òýýãäýõ¿¿í,
¿éë÷èëãýý ¿éëäâýðëýãäýýä ýöñèéí õýðýãëýã÷èä õ¿ðýõ ¿éë ÿâö íü ÿìàð ÷ äýã æóðàìä çàõèðàãäàëã¿éãýýð
óðñãàëààðàà ÿâàãääàã ç¿éë ìýòýýð õàðàãäàæ áîëîõ þì. ¯íýí õýðýãòýý á¿õ ¿éë ÿâö õàòóó ç¿é òîãòîëûí äàãóó
ÿâàãääàã áàéíà. Ýíý íü çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìä çàõèðàãääàã ãýñýí ¿ã þì.
Çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçì:
 ¯íý
 Ýðýëò
 Íèéë¿¿ëýëò
 ªðñºë人í ãýñýí ýëåìåíò¿¿äýýñ á¿ðääýã àæ.
Á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý íü õýðýãëýã÷, ¿éëäâýðëýã÷èéí àëü àëèíûõ íü õóâüä ç¿ã ÷èãèéã òîäîðõîéëîã÷
ëóóæèíãèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã. Çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçì õýâèéí àæèëëàæ áàéãàà íºõöºëä àëèâàà
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý, òàðèô ºñ÷ áàéâàë ýíý íü çàõ çýýë äýýð õîìñäîë ¿¿ññýíèéã, õàðèí ¿íý, òàðèô
õÿìäàð÷ áàéâàë èë¿¿äýë ¿¿ññýíèéã, ýöýñò íü ¿íý õàíø òîãòâîðòîé áàéâàë çàõ çýýë òýíöâýðèéí áàéäàëä áàéãààã
èëýðõèéëäýã. Èéìä ¿éëäâýðëýã÷, õýðýãëýã÷èéí ¿éë õºäëºë íü ýöñèéí ä¿íäýý ¿íèéí ººð÷ëºëòººñ õàìààðäàã.
Ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâöóóäàä ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí ¿ç¿¿ëýõ íºëºº ¿ëýìæ èõ ãýäãèéã áèä íàð ìèêðîýäèéí çàñãèéí
óõààíû õè÷ýýëýýð äýëãýðýíã¿é ñóäàëñàí áèëýý.
Ýðýëòýä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã äàãààä ¿éëäâýðëýë ÷ ãýñýí ººð÷ëºãääºã. Ãýõäýý íèéë¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëò íü ìºí
ýðýëòèéã òºëºâø¿¿ëýí, ò¿¿íä íºëººëäºã áàéíà. Õàðèí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë íü á¿òýýãäýõ¿¿í,
¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéã òîäîðõîéëäîã àæýý.
Çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûí ººð íýã ÷óõàë ýëåìåíò áîëîõ ºðñºë人í íü õÿçãààðòàé íººöèéã õàìãèéí
¿ð àøèãòàéãààð õóâààðèëàí ýäèéí çàñãèéí îíîâ÷òîé á¿òöèéã òîãòîîõîä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëäýã ãýäãèéã áèä ìýäýõ
áèëýý.
Èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí òýíöâýðèéã õàíãàæ, óëìààð ò¿¿íèé äàâøèíãóé ºñºëòèéã õàíãàõàä çàõ çýýëèéí
çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçì òîäîðõîéëîã÷ ¿¿ðýãòýé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Ãýõäýý ë çàõ çýýëèéí ìåõàíèçì íü áàñ
ººðèéí ñóë òàëóóäòàé áàéäàã àæ. Үүíýýñ çàðèìûã íü äóðüäâàë:
1. Зөâõөí àøèã өíäөðòýé ñàëáàðûí õөãæëèéã äýìæèí óðàìøóóëäàã ó÷ðààñ äàí ãàíö çàõ çýýëä íàéäâàë
ýäèéí çàñãèéí áүðýí áүòýí áàéäàë àëäàãäàæ, өðөөñãөë áүòýö áèé áîëîõîîñ ãàäíà ýäèéí çàñãèéí өñөëò
òîãòâîðãүéòýí ñàâàëäàã.
2. Бàéãàëü îð÷èí áîõèðäîõ, ìîíîïîëü үүñýõ çýðãýýð àøèã îëîõîä ÷èãëýãäñýí õóâü õүí, òîäîðõîé íýã ïүүñèéí
үéë àæèëëàãàà íü íèéãìèéí ýðõ àøèãòàé çөð÷èëäýõ òîõèîëäîë îëîíòîî òîõèîëääîã.
3. Зàõ çýýëèéí ìåõàíèçì íü îðëîãûí õóâààðèëàëòàä øóäàðãà ¸ñûã õýðýãæүүëäýã ÷ ãýëýý áîäèò íөõöөëèéí
óëìààñ àæèë, õөäөëìөð ýðõëýõ áîëîëöîîãүé õүүõýä, õөãøèä, õөãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä çýðýã íèéãìèéí
ýìçýã äàâõàðãûíõàíä õàòóó õàíäàæ òýäíèéã àìæèðãààíû ýõ үүñâýðãүé áîëîõîä õүðãýäýã.
Уíàãàí òөðõөөðөө áàéãàà áàéãàëèéí áîëîí àìàð òàéâàí íèéãìèéí îð÷èíä äóòàãäàæ ãà÷èãäàõûí çîâëîíã áàãà
àìñàí, ýðõ ÷өëөөòýé àìüäðàí àæ òөðөõ íü õүí áүðèéí õүñýë, çîðèëãî áèëýý. Гýâ÷ ýäãýýð àñóóäëóóä íü íýã õүíèé
õү÷ áîëîëöîîíîîñ õýòýðñýí èõ õýìæýýíèé õү÷, õөðөíãө øààðäàõ ó÷ðààñ íèéòýýðýý õү÷ õàâñðàõààñ íààø
øèéäâýðëýãäýõ áîëîëöîîãүé áàéäàã àæ. Эíý íü õүí òөðºëõòөíèéã òөð õýìýýõ èíñòèòóöèéã áèé áîëãîí òàòâàðûí
õýëáýðýýð äóíäààñàà õөðөíãө õóðèìòëóóëàí үéë àæèëëàãààã íü ñàíõүүæүүëýõýä õүðãýæýý. Эíäýýñ òөðèéã íèéãìèéí
íèéò ãèøүүäèéí íèéòëýã ýðõ àøãèéã èëýðõèéëýí õýðýãæүүëýã÷ èíñòèòóöè ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõ þì. Èéì ó÷ðààñ
çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûí äóíäûã ä¿¿ðãýæ, äóòóóã íºõºõ ¿¿ðýã ýäèéí çàñãèéí õîëèìîã òîãòîëöîîíû
íºõöºëä òºðä íîãääîã áàéíà. Ãýõäýý òºðèéí îðîëöîî çîõèöóóëàõ øèíæòýé áàéäàã þì.
Èéíõ¿¿ çàõ çýýëèéí áîëîí òºðèéí çîõèöóóëàëòûã îíîâ÷òîé õîñëóóëñàíààð íèéò ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèã
õàíãàãääàã. Çàõ çýýë, òºð õî¸ðûã õîîðîíä íü ñºðãºëä¿¿ëýõ íü óòãà ó÷èðã¿é áºãººä òýäãýýð íü ººð ººðèéí ¿¿ðãèéã
ã¿éöýòãýäýã áàéíà. Ï. Ñàìóýëüñîíû èëýðõèéëñýíýýð áîë çàõ çýýëèéí áîëîí òºðèéí çîõèöóóëàëòûí “ àëü
íýãýíã¿éãýýð íü ýäèéí çàñãèéã óäèðäàíà ãýäýã íü íýã ãàðààð àëãà òàøèõ ãýæ îðîëäñîíòîé àäèë” àæ.

12. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 12
Ýä¿¿ãýý äàí ãàíö çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëò á¿õèé òºãñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîî, ýñâýë äàí ãàíö
òºðèéí çîõèöóóëàëò á¿õèé òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû àëü íü äàíãààðàà áàéõã¿é áºãººä
àëü ÷ óëñ îðíûã àâààä ¿çñýí çàõ çýýëèéí áîëîí òºðèéí çîõèöóóëàëòûã õîñëóóëñàí õîëèìîã ýäèéí çàñãèéí
òîãòîëöîî ë îðøèí òîãòíîñîîð áàéíà. Ãàãöõ¿¿ çîõèöóóëàëòûí äýýðõ õî¸ð àðãà ÿìàð õàðüöààòàé çýðýãöýí îðøèæ
áàéíà âý? ãýäãýýðýý ë ÿëãàãäàæ áàéíà. Ýäãýýð àðãóóäûí õîñëîë îíîâ÷òîé õýìæýýíä áàéãàà ýñýõ íü ýöñèéí ä¿íäýý
ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õóðäàöààð òîäîðõîéëîãääîã àæ.
3.2. Ýäèéí çàñàã äàõü òºðèéí ÷èã ¿¿ðýã
Ýäèéí çàñàãò òºðèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íü ò¿¿íèé ÷èã ¿¿ðãýýð òîäîðõîéëîãääîã áºãººä þóíû ºìíº õóâü õ¿íèé
õºãæëèéã õàíãàõàä ÷èãëýãääýã áàéíà.
Òºð íü ýäèéí çàñàãò íýí îëîí òºðëèéí ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áîëîõ õýäèé ÷ òýäãýýðèéã ãóðâàí á¿ëýãò õóâààí àâ÷
¿çäýã. Үүíä:
1. Зàõ çýýëèéí ìåõàíèçìûí ¿ð àøãèéã íü äýýøëүүëýõýä ÷èãëýñýí ÷èã үүðýã
2. Оðëîãûí õóâààðèëàëò äàõü òýãø áóñ áàéäëûã àðèëãàõàä ÷èãëýñýí ÷èã үүðýã
3. Эäèéí çàñãèéí өñөëòèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ÷èã үүðýã
Зàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí òºðèéí ÷èã үүðýã. Эäèéí çàñãèéí õîëèìîã
òîãòîëöîîíû íөõöөëä ýäèéí çàñàã äàõü òөðèéí îðîëöîî íü çîõèöóóëàëòûí øèíæòýé áàéäãèéã îíöëîí äóðüäìààð
áàéíà.
Зàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûã äýìæèæ òýòãýñýí ýðõ çүéí îð÷èíã áүðäүүëýõ íü ò¿¿íèé үð àøãèéã
äýýøëүүëýõ íýã ãîë ÷èãëýë ìөí. Эíä þóíû өìíө õóâü õүíèé өì÷ëөõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, íèéãìèéí ýðõ àøãèéí
үүäíýýñ õîðèãëîõ øààðäëàãàòàé үéë àæèëëàãààíû òөðëүүäèéã îíîâ÷òîé òîãòîîæ, çөâøөөðñөí үéë àæèëëàãààíû
ñòàíäàðòóóäûã íàðèéâëàí ìөðäүүëýõ àñóóäàë õàìààðäàã.
Ñóóðü áîëîâñðîë, ýðүүë ìýíä, ñîíãîäîã áîëîí àðäûí óðëàã, ñóóðü øèíæëýõ óõààí, áàòëàí õàìãààëàõ, øүүõ,
öàãäàà çýðýã íèéãýìä çàéëøãүé õýðýãòýé ñàëáàðóóäûí áүòýýãäýõүүí, үéë÷èëãýýã õóâü õүí ñàëàíãàä áàéäëààð, íýã
íýãýýðýý õүðòýõ áîëîëöîîã¿é ó÷ðààñ íèéòèéí бóюó íèéãмèéí бàðàà, үéë÷èëãýý ãýæ íýðëýäýã. Иéìýðõүү
ñàëáàðóóä íü òýð äîðîî õóâü õүíä àøãàà өãäөããүé ó÷ðààñ çàõ çýýëèéí çîõèöóóëàëòààð õàíãàëòòàé õýìæýýíèé íөөö
õóâààðèëàãäàõãүé òóë òөð өөðөө õàðèóöàí õөãæүүëýõýýñ өөð àðãà áàéäàããүé. Үүíèé үð äүíä ýäèéí çàñãèéí áүðýí
áүòýí áàéäàë õàíãàãäàæ, áүòýö íü îíîâ÷ëîãääîã áàéíà. Мөí ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààíû ÿâöàä áàéãàëü îð÷èí
áîõèðäîõ, ìîíîïîëü үүñýõ çýðýã ñөðөã íөëөөëëүүä ãàðäàã. Үүíèéã õóóëèàð çàñ÷ çàëðóóëàõ íü áàñ ë òөðèéí äýýðõ
÷èã үүðýãò áàãòäàã áàéíà.
Îðëîãûí õóâààðèëàëò äàõü òýãø áóñ áàéäëûã àðèëãàõàä ÷èãëýãäñýí òºðèéí ÷èã үүðýã. Бàÿëàã áүòýýõýä
îðóóëñàí õóâü íýìýðò íü òîõèðóóëààä áóöààãààä õóâü õүðòýýäýã çàõ çýýëèéí õóâààðèëàëòûí çàð÷èì ¿íýõýýð
øóäàðãà. Гýõäýý íèéãýìä áîäèò øàëòãààíóóäûí óëìààñ àæèë, õөäөëìөð ýðõëýõ áîëîëöîîãүé öөөíãүé òîîíû õýñýã
áүëýã áàéäàã. Тýäíèéã íèéãìèéí ýìçýã äàâõàðãûíõàí ÷ ãýæ íýðëýõ íü áèé. Нýãýíò õүíèé òîîíä áàãòàæ áàéãàà
áîëîõîîð òýä ÷ ãýñýí áàñ ë àìüäðàõ ýðõòýé áàéäàã. Иéì ó÷ðààñ òөð îðëîãîòîé õýñãýýñ íü òàòâàðûí õýëáýðýýð íýã
õýñýã îðëîãûã òàòàí òөâëөðүүëýýä èéì õүìүүñò òөðөë áүðèéí òóñëàìæ îëãîõ çàìààð àìüæèðãààíûõ íü íààä çàõûí
òүâøèíã áàòàëãààæóóëàí, îðëîãûí õóâààðèëàëò äàõü òýãø áóñ áàéäëûã 纺ëð¿¿ëäýã. Гýõäýý òýòãýìæ ýçíýý
îëîõãүé, õýò õàâòãàéðàõ íü àæèë õөäөëìөð ýðõëýõ ñîíèðõîëûã áîîìèëæ, óëìààð áýëýí÷ëýõ ñýòãýëãýýíèé øèìòýé
õөðñ íü áîëîõ òàëòàé. Эäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí òºðèéí ÷èã үүðýã. Эäèéí çàñãèéí àøèã өã÷
áàéãàà ñàëáàðóóä áóñàä ñàëáàðûíõíû õîðõîéã áàéíãà õүðãýæ áàéäàã. Иéì ó÷ðààñ óðò õóãàöààíä òèéøýýãýý өөð
өөð ñàëáàðóóäààñ øèíý, øèíý ïүүñүүä õîøóóðöãààäàã. Үүíèé үð äүíä òóõàéí ñàëáàðûí íèéëүүëýëò îãöîì өñөæ,
õàíãàìæ íü ñàéæðàõ ó÷ðààñ äàãààä үíý íü áóóðäàã. Эíý үéë ÿâö õýâèéí àøèãòàé àæèëëàõ áóþó íèéò îðëîãî,
äóíäàæ íèéò çàðäàë 2 òýíöýõ õүðòýë үðãýëæèëäýã. Эíý үåä íөãөө òàëä íü, ïүүñүүäýý áóñàä ñàëáàðò àëäñàí, өìíө
íü àøèããүé ãýãäýæ áàéñàí ñàëáàðóóäûí íèéëүүëýëò îãöîì õîðîãäîæ, үíý íü өñ÷ ýäèéí çàñãèéí àøèã үүñýõ áîëîìæ
үүñýõ ó÷èð ñàëáàðòàà áóöàí èðýõ ïүүñүүäèéí ñîíèðõîëûã ýðãýýä òàòíà. Иéíõүү àøèã õөөæ, ñàëáàð ñàëáàð äàìæèí
ÿâàõ ïүүñүүäèéí øèëæèëò íü íýã õýñýã ñàëáàðûí õýò өñөëò, íөãөө íýã õýñýã ñàëáàðûí óíàëòûã äàãóóëäàã ó÷ðààñ

13. ЦАТЭЗТ МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ОНОЛ
АХЛАХ БАГШ Д.ЭНХЧИМЭГ 13
ýäèéí çàñãèéí өñөëòèéã áүõýëä íü өðíөëò, áóóðàëòûí àëü àëèíûã íü àãóóëñàí ñàâàëãààò үéë ÿâö áîëãîí
õóâèðãàäàã íýãýí øàëòãààí áîëäîã àæ. ̺í ýäèéí çàñãèéí ìº÷ëºãò õºãæèëä íèéò ýðýëòèéí áîëîí íèéò
íèéë¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëò ÷ ãýñýí ¿ëýìæ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áèëýý. Иéì ó÷ðààñ òөð òàòâàðûã íýìýõ, çýýëèéí
íөõöөëèéã ÷àíãàòãàõ, òөñâèéí õөðөíãө îðóóëàëòûã õÿçãààðëàõ çýðýã àðãà õýìæýý àâ÷ õýò өñөëòèéã õÿçãààðëàäàã
áîë òàòâàðûí õөíãөëөëò үçүүëýõ, çýýëèéí õүүã áóóðóóëàõ, òөñâèéí õөðөíãө îðóóëàëòûã íýìýãäүүëýõ çýðãýýð
òóõàéí ñàëáàðò îðóóëàõ õөðөíãө îðóóëàëòûã óðàìøóóëæ óíàëòûã çîãñîîäîã áàéíà. Эäèéí çàñãèéí өñөëòèéã
õàíãàõàä ÷èãëүүëýí àâ÷ õýðýãæүүëæ áàéãàà äýýðõ àðãà õýìæýýíүүäèéã òөðèéí òàòâàð- òөñâèéí áîëîí ìөíãө-
çýýëëýãèéí áîäëîãî ãýæ íýðëýäýã. Эäãýýð áîäëîãûí òóõàé õîëáîãäîõ ñýäâ¿¿äèéã ñóäëàõäàà äýëãýðýíãүé àâ÷ үçýõ
áîëíî.
3.3. Òºðèéí çîõèöóóëàëòûí àðãà, õýðýãñýë¿¿ä
Ýäèéí çàñãèéã òîãòâîðæóóëàõ, ººð÷ëºãäñºí íºõöºë áàéäàëä äàñàí çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð òºðººñ àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ
áàéãàà àðãà õýìæýýíèé íèéëáýð öîãöûã òºðèéí çîõèöóóëàëò ãýæ íýðëýäýã.
Òºðèéí çîõèöóóëàëòûí àðãà, õýðýãñýë íü òóõàéí ¿åä äýâøèãäýæ áàéãàà ýäèéí çàñãèéí çîðèëòóóä, áîëîìæ çýðãýýñ
õàìààð÷ îëîí ÿíç áàéæ áîëîõ àâ÷ òýäãýýðèéã åðºíõèéä íü ýäèéí çàñãèéí áà çàõèðãààíû õýìýýí àíãèëæ áîëîõ
þì. Ãýõäýý ýäèéí çàñãèéí àðãóóä íü çîíõèëæ áàéäàã àæ.
Òºðèéí çîõèöóóëàëòûí ýäèéí çàñãèéí àðãàä þóíû ºìíº ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãûã õàìààðóóëæ áîëîõ þì.
Àðèëæààíû áàíêóóäûí çààâàë áàéëãàõ íººöèéí íîðì, Òºâ áàíêíààñ àðèëæààíû áàíêóóäàä îëãîõ çýýëèéí õ¿¿, Òºâ
áàíêíû ¿íýò öààñ çýðýã íü òºðèéí ìºíãº-çýýëèéí áîäëîãûí ãîë àðãà õýðýãñýë¿¿ä íü áîëäîã. Òºð ìºíãº-çýýëèéí
áîäëîãûí ýäãýýð àðãà õýðýãñýë¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð èíôëÿöèòàé òýìöýõèéí ñàöóó õºðºí㺠îðóóëàëòààð
äàìæóóëàí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàõ çîðèëòîî õýðýãæ¿¿ëäýã áàéíà.
Òºðèéí çîõèöóóëàëòûí ýäèéí çàñãèéí àðãà õýðýãñýë¿¿äèéí äîòîð òàòâàðûí áîëîí óëñûí òºñâèéí çàðëàãûí
áîäëîãî îíöãîé áàéð ñóóðèéã ýçýëäýã. Ýíä òàòâàðûã òºñâèéí îðëîãûã á¿ðä¿¿ëýõ ýõ ¿¿ñâýð ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð
çîõèöóóëàëòûí õýðýãñýë ãýäýã óòãààð, õàðèí òºñâèéí çàðëàãûã òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäàë ãýõýýñýý
èë¿¿òýéãýýð ºäººã÷ õºðºí㺠îðóóëàëò ãýñýí óòãààð õýðýãëýæ áàéãàà þì. Òóõàéëáàë, 2006 îíä ÓÈÕ òàòâàðûí áàãö
õóóëèíä ººð÷ëºëò îðóóëàí õ¿í àìûí îðëîãûí àëáàí òàòâàðûã íýã øàòëàëòàé áîëãîñíû çýðýãöýýãýýð àæ àõóéí
íýãæèéí àëáàí òàòâàðûã 10%, 25% áîëãîí òóñ òóñ áóóðóóëñàí íü õ¿í àìûí áîëîí àæ àõéí íýãæ¿¿äèéí îðëîãûã
íýìýãä¿¿ëýí, óëìààð õàäãàëàìæ á¿ðä¿¿ëýõ, õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ ñîíèðõîëûã òóñ òóñ ºäººæ áàéãààãààðàà ÷óõàë
àëõàì áîëñîí áèëýý.
Ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâöóóäûã òºðººñ çîõèöóóëàõàä òºðèéí ñåêòîð áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Òºðèéã õàìãèéí ìóó
ìåíåæåð ãýæ òîäîðõîéëäîã ÷ ãýñýí òºðèéí ºì÷èéí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóä îðøèí áàéõ áîäèò øààðäëàãà áàéñààð
áàéíà. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàõàä èõýýõýí õýìæýýíèé êàïèòàë øààðäñàí, îðóóëñàí õºðºíãèéí
ýðãýí íºõºãäºõ õóãàöàà óðòòàé ñàëáàðóóäàä òºð ãîë õºðºí㺠îðóóëàã÷èéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýñýýð áàéíà. Ýíä þóíû
ºìíº ýð÷èì õ¿÷, íèéòèéí òýýâýð, ñóóðèí õîëáîî, óóë óóðõàéí îëáîðëîõ ñàëáàð çýðýã àøèã áàãàòàé ó÷ðààñ õóâèéí
õýâøëèéíõíèé ñîíèðõîëûã áàãà òàòäàã ñàëáàðóóä áàãòàæ áàéãàà þì.
¯íäýñíèé ýäèéí çàñãèéí äàâøèíãóé õºãæëèéã õàíãàõàä óëñ îðíû õºãæëèéí ñòðàòåãèéã çºâ òîäîðõîéëñîí óðò
õóãàöààíû õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäàë îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéíà.
Òºðººñ ýäèéí çàñãèéí ¿éë ÿâöóóäûã çîõèöóóëàõàä äýýð äóðüäñàí ýäèéí çàñãèéí àðãóóäààñ ãàäíà áàñ çàõèðãààíû
àðãóóäûã õýðýãëýäýã àæýý. Çàõèðãààíû àðãàä þóíû ºìíº òºðºë á¿ðèéí ëèöåíç, õÿçãààðëàëò, õºíãºëºëò, òàòààñ
çýðãèéã õàìààðóóëæ áîëîõ þì.
Òºðèéí çîõèöóóëàëòûí íýã çîðèëãî íü õóóëü áóñààð øóäàðãà áóñ ºðñºëäººí ¿¿ñýõ íºõöºëèéã õààæ, ºðñºë人íèéã
á¿õ òàëààð õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýýãýýð æàì ¸ñíû ìîíîïîëèéí ¿éë àæèëëàãààã õÿíàõàä îðøäîã. Ýíä ãîë òºëºâ
çàõèðãààíû àðãóóä õýðýãëýãääýã. ªºðººð õýëáýë, ¿éëäâýðëýëèéí òîî õýìæýý, ÷àíàð, ¿íý çýðãèéã íü õàòóó
õÿíàëòàä áàéëãàäàã áàéíà. ̺í òºñºâò áàéãóóëëàãûí õóâüä ÷ ãýñýí çîõèöóóëàëòûí çàõèðãààíû àðãà çîíõèëäîã.
Åð íü ¿éë àæèëëàãààíû çºâøººðºõ õèéãýýä õîðèãëîõ òºðë¿¿äèéã òºðººñ õàòóó õóóëü÷ëàí òîãòîîãîîä
çºâøººðºãäñºí ¿éë àæèëëàãààíû ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàí ìºðä¿¿ëýõýä çîõèöóóëàëòûí çàõèðãààíû àðãûí
çîðèëãî îðøèõ ó÷èðòàé.
Ýöýñò íü òºðèéí çîõèöóóëàëòûí ýäèéí çàñãèéí õèéãýýä çàõèðãààíû àðãóóäûã áèå áèåíýýñ íü çààãëàí ÿëãàõ íü
õàðüöàíãóé ç¿éë ãýäãèéã àíõààðâàë çîõèëòîé. Òóõàéëáàë, ýäèéí çàñãèéí àëèâàà àðãûã õýðýãëýí çîõèöóóëàëò