1. THE TIMES THEY WERE A-CHANGIN
Luuk Gruwez – VOOR DE VERANDERING 24/9/2013
Twee tijden van transitie
Ik ben opgegroeid als een moeizaam ontbottend bloemenkind en een gefaalde soixantehuitard
in een tijd waarvan velen op zijn minst vonden dat het er een van transitie was: the dawning
of the age of Aquarius. Mijn haar was lang en het was alsof mijn hersens uit mijn kop
groeiden, beweerde mijn vader. Een van de vele vragen die toen gesteld werden en die ook
mij bezighield, was exact dezelfde als nu: kan literatuur of kunst in het algemeen bijdragen tot
de transitie naar een betere tijd. Ik vond toen al, zij het veel minder dan thans, dat het
antwoord dubbel is.
Over toen, over dat inmiddels omstreden destijds, de jaren zestig en - vooruit - bij ons, trage
Belgen, eigenlijk ook nog de eerste helft van de jaren zeventig, heb ik geschreven in mijn
boek 'Een stenen moeder' uit 2004. Ik heb het secundair onderwijs genoten als intern bij de
paters picpussen, in een school die het Damiaancollege heette en die, zodra ik er afgestudeerd
was, smartelijk snel werd opgedoekt. Zonder dat er tussen beide feiten overigens enig verband
bestond. Over die periode schrijf ik in mijn boek onder meer het volgende.
'De frisse wind die over het westen woei, begon ook wonderbaarlijk te ruisen in de hoofden
van Gods personeel. (...) alles stond op zijn kop. Sommige paters zagen in Jezus van de ene
op de andere dag een guerrillaleider. Ter updating van hun eucharistievieringen opteerden zij
voor rebelse songs van Donovan of Dylan. Zij keken welwillend toe op ons al dan niet
gespeelde libertinisme - Mao's rode boekje als een nieuwsoortig brevier onder de arm
geklemd. Voor het laatst in de twintigste eeuw werd er geademd alsof er elke dag opnieuw
gehyperventileerd werd. Heel Europa was, om met Campert te spreken, één groot matras. Wij
lonkten naar Amsterdam. Maar eigenlijk wilden we per luchtballon naar Kathmandu. En van
één ding waren wij zeker: the times they were a-changin'.
'Langzamerhand deed een tijdperk zijn intrede waarin werkelijk iedereen alle beuzelarijen van
alleman aan de andere kant van de planeet te weten kon komen, terwijl het niet langer evident
was op de hoogte te raken van het opgeknoopte kadaver in het huis van de buren. Ook leek
het alsof alles het plotseling begeven had en nu hoogdringend aan herstel toe was. Er moest en
er zou veranderd worden. De psychedelische ervaring (Timothy Leary: 'The only hope is
Dope') deed een poging om het voorheen hoog in aanzien staande stuk in de kraag te
vervangen. Terwijl sommige jongeren het met hun primaire en secundaire geslachtsorganen
mondiaal uitjubelden, zette de brave burgerman de intimiteit, die in de loop van de
geschiedenis, altijd al op een schommelende populariteit heeft geboogd, gedecideerd op haar
plaats: ergens diep binnenshuis. Het laatste heftige generatieconflict van de twintigste eeuw
was een strijd tussen binnen en buiten, een kwestie van meters, misschien wel van
centimeters.

2. Ik zag dat, terwijl eerder al de hoelahoepende meisjes uit mijn straat waren opgehoepeld, ook
één nobele oudemannensport er zeldzaam werd: het trottoirzitten met gekruiste armen boven
op de rugleuning van een stoel, die als een klotenschild leek te dienen. Hiermee kwam er een
eind aan de beschaving van vertellers die de wereld al eeuwen hadden weten te resumeren tot
de volmaakste vierkante meter, namelijk die rondom hun zitplaats.' Tot daar het citaat.
Niet alleen een strijd tussen binnen en buiten heerste er, maar ook een tussen twee totaal
tegengestelde methodes om de overgang naar een nieuw tijdperk te bewerkstelligen: uitgaand
van enerzijds diegenen die de gedachte aanhingen dat verandering er pas kon komen door
verinnerlijking, introspectie en meditatie ('Verander de wereld, begin bij jezelf.'), zeg maar de
bloemenkinderen met hun romantische behoefte om de natuur in hun leven een zekere
duurzaamheid te verschaffen, en anderzijds van de adepten van een directe sociale
confrontatie op de barricades onder het motto 'Alles is politiek'. Maar beide groepen waren uit
op verandering en hielden zich intensief bezig met de vraag hoe die kon worden
waargemaakt. Door een bom te leggen onder de poort van een multinational of door zich
bijvoorbeeld te engageren in een vorm van kunst of literatuur die als koevoet kon dienen om
binnen te breken in de bastions van het verroeste establishment? Wat deed kunst, wat deed
literatuur, wat deed poëzie met de wereld? Het is een vraag die hier en nu weer aan de orde is
en die overigens om de haverklap opduikt. Is poëzie wel het meest geëigende middel om
verandering op gang te brengen? Ik weet dat ik tijdens mijn adolescentie nog enigszins naïef
zwoer bij de poëzie van de Beat Generation, bij Allen Ginsberg, Gregory Corso, Jack
Kerouac, William Burroughs of - dichter bij huis - good old Simon Vinkenoog. Ik las 'The
Doors of Perception' van Aldous Huxley, het boek dat net als het Tibetaanse Dodenboek nota
bene over de grootste transitie van alle ging: die van leven naar dood of - in de optiek van de
auteur - van het leven dat wij kennen via de deur van de dood naar een anderssoortig leven. Ik
dweepte met Hermann Hesse en met Carlos Castaneda, die ik niet eens gelezen had.
Een ogenblik overwoog ik zelfs mijn licentiaatsverhandeling aan mijn favoriete Beat Poets te
wijden. Zij geloofden kennelijk wel dat ze middels de literatuur een andere wereld konden
realiseren, ook al zag Ginsberg 'the best minds of his generation destroyed by madness'. Wat
zeg ik? Deze mannen, want het waren meestal mannen, geloofden dat er naar hartenlust
gereïncarneerd kon worden als zij er al niet zeker van waren dat - om met de dichter Hans
Lodeizen te spreken - 'deze wereld niet de echte is'.
Ik viel al makkelijk terug op de vermelding van de toentertijd erg populaire protestsong
wanneer het erom ging de efficiëntie van de zachte sector te bewijzen. Later sloop toch weer
twijfel in mijn overtuiging, vooral toen ik begon te beseffen dat met name sociaal of politiek
geëngageerde poëzie kennelijk zelden kwaliteit oplevert. Bovendien ging ik mij hoe langer
hoe meer vragen stellen over de dosis efficiëntie die een marginaal genre als de poëzie kon
genereren. Deed je vanuit een politiek engagement niet beter een beroep op middelen die
doortastender waren als je verandering wilde nastreven? Nam je inderdaad niet beter je
toevlucht tot de barricade of een andere net zo directe en eclatantere vorm van subversiteit?
Dat begon ik hoe langer hoe meer te geloven, al klonk in mijn achterhoofd eveneens de
bedenking dat het ene het andere niet uitsloot.

3. Ook vandaag voelt men her en der blijkbaar de noodzaak om sociaal-educatieve poëzie nieuw
leven in te blazen. Bij gebrek aan grote religieuze of ideologische lichtbakens, lijkt men in
onze contreien een enkele keer geneigd een auteur als richtinggevende opiniemaker aan te
kleden. Soms zelfs de stilste van alle auteurs: de dichter. Zo trof mij onlangs de uitnodiging
tot het schrijven van 'opinion poetry' die door The Los Angeles Times werd gelanceerd onder
de titel 'Rhyme and Reason' en waaraan meer dan vijftienhonderd inzenders gevolg gaven,
vaak met verschillende gedichten. De opiniërende poëzie werd voor publicatie in de krant
geselecteerd op basis van haar literaire waarde, haar nieuwswaarde en de helderheid van haar
argumentatie. Ook een zeker humorgehalte kon geen kwaad. Het leverde verzen van
wisselende kwaliteit op, soms dicht aanleunend tegen het light verse, maar soms ook ronduit
geslaagd, zoals bijvoorbeeld een gedicht dat onder de titel 'The fat ladies sing' met enige
ironie de lof zingt van de obesen die zoveel ruimte innemen in het Amerikaanse straatbeeld.
(Ik vermeld het hier maar omdat ik zelf de auteur ben van een dichtbundel die 'Dikke mensen'
heet.) In veel gevallen gaat het in deze rubriek evenwel vooral om 'rhyme', zeg maar
rijmelarij. Goede dichters zijn nu eenmaal schaars gezaaid en het gevaar zit er natuurlijk in
dat men gaat denken dat een plausibele boodschap noodzakelijkerwijze een acceptabel
gedicht oplevert.
Ook in sommige recente poëzie van eigen bodem weerklinkt opnieuw de roep om al dat te
beperkte en op de lange duur ridicule gehik van het ik te ondermijnen en de ogen weer op de
maatschappij te richten. De hang naar transitie wordt daarbij soms gelardeerd met een neiging
tot transgressie van het genre: crossover. In onze gewesten is daar nu bovendien, het valt al
helemaal niet te ontkennen en het valt niet los van deze context te zien, het wijd uitdijende
verschijnsel van het stadsdichterschap, het dorpsdichterschap, het wijkdichterschap, het
dichterschap van de Dichter des Vaderlands en zelfs al het landschapsdichterschap en het
dijkdichterschap: van een tendens naar duurzame ecologische transitie gesproken! Opnieuw is
- déjà vu - de romantische neiging om de natuur te omarmen niet veraf. Dit alles in een
eigentijdse variante op de eertijdse rederijkerij. Het levert, hoe kan het ook anders, poëzie van
wisselend niveau op. Maar haar meest opvallende eigenschap is - dat valt niet te ontkennen -
dat zij dus grote maatschappelijke betrokkenheid laat zien.
Wat drijft ons? Heeft het wel allemaal met veel meer dan met onze behoefte aan liefde te
maken, gezien worden? Liefde als het instrument par excellence om de voortschrijdende tijd
tegen beter weten in een hak te zetten, te blijven voortbestaan? Niets is immers transitioneler
dan het leven en niets is vruchtbaarder en meer besmettelijk dan het gebrek aan liefde. Dit is
het dat weerklinkt in en tussen de regels van een gedicht dat ik geruime tijd geleden
geschreven heb onder deze titel:
HOE HET KOMT DAT WIJ NIET GELIEFD ZIJN
HOEWEL WIJ DAAR VEEL AANLEG TOE HADDEN
Het heeft met politiek te maken,

4. met politiek en ook met poëzie.
(Met algebra misschien,
dat valt nog te bezien.)
En met een uilenbril, een tropenhelm,
een ruitjesjas en baggerlaarzen.
Met iets wat fabelachtig vloekt.
En meestal is er ergens iemand
die daardoor niet meer van ons houdt
en dat aan iedereen vertelt.
Het komt gewoonlijk op minuten aan
en niet op maanden of op jaren.
Precies halftien, een vrijdagochtend,
de koffie op, de radio af, de krant net uit.
En iemand komt op het idee
vandaag eens lekker niet van ons te houden.
Hij had iets nuttigs kunnen doen,
zijn vloeren boenen, erwten peulen.
Ja, erwten peulen kan heel nuttig zijn.
Het moest er vroeg of laat van komen
dat iemand, binnen de minuut,
verkoos ons niet meer lief te hebben.
Maar diende dat wel doorverteld?
Wij hadden zoveel aanleg om geliefd te zijn.
Met politiek heeft het te maken,

5. met politiek en ook met poëzie.
En heel misschien met algebra.
Het is volkomen onaanvaardbaar
dat nu de hele wereld weet
dat iemand niet meer van ons houdt.
Dames en heren, ik dank u voor uw aandacht.